Skip to main content

Full text of "Benevenuti de Rambaldis de Imola Comentum super Dantis Aldigherij Comoediam : nunc primum integre in lucen editum"

See other formats 


Google 


This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project 
to make the world's books discoverable online. 

It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject 
to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books 
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover. 


Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the 
publisher to a library and finally to you. 


Usage guidelines 
Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the 


public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to 
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying. 





We also ask that you: 


+ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individual 
personal, non-commercial purposes. 





and we request that you use these files for 


+ Refrain from automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine 
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 


+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 


+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just 
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of 
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner 
anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe. 






About Google Book Search 


Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers 
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web 
a[nttp: //books . google. con/] 




















elg 


COMENTUM 


SUPER 


DANTIS ALDIGHERIJ 
COMEDIAM 


TOMUS PRIMUS 


Inr. I-XVII. 


PunBLicATO A FIRENZE 
IL XII Maggio MDCCCLXXXVII 
SCUOPRENDOSI LA FACCIATA DEL TEMPIO 


DI Santa Maria DEL FIORE. 


BENEVENUTI DE RAMBALDIS 
DE IMOLA 


COMENTUM 


SUPER 


DANTIS ALDIGHERIJ 
COM(GDIAM 


NUNC PRIMUM INTEGRE IN LUCEM EDITUM 


SUMPTIBUS GUILIELMI WARREN VERNON 
CURANTE JACOBO PHILIPPO LACAITA. i... 


"ww 


TOMUS PRIMUS. 


deg 


coeva | 19?"""*9 
- 0€ woo» 
- 
wo 9 


"4L m rt 


"m 
4-74 
dedi 


ll d404 11 


"4-22 4 44 


FLORENTLE, e 
TYPIS G. BARBEÉR A. sa 


MDCCCLXXX VII. 


102082 





PREFAZIONI 


I Uonnmeni datine di die vendi. Piso ta 
Caps fuer — dj pun tolto unos ot.6s 0 ‘ta 
horati n d Secolo di Dante, e) i» ci; i 
[io iuiepinm alit persone ed agi 6 Li TEE 


[0 —- Vili hist pes la primi i VALI avi $e Po dy cant uda 
Ut (Mara sti dies che M MIVr sti ie tha: Ne Vie 
Me nu deir puliblieisaente gti os orn. 
rit nanosernito nelle Babbo he sitas ross die. 
Dog: Jonte alle quale non proces trt pro 
tbe. ton ispeeie Pandino 52 tne trim casn (Post 
ut a. dut? szriptores eonnrssere, ores d: 31 Moi ss: s 4 - 
glor poeti fien cdbertento etes peri Sevaet its 
0 Jen desinit Coulientasss nisi QUE mens calen® "ab st 
ron ubi ainus, se alias: seria capi ren 0008. aMpusee arclu 
son faliee dai Ricaldone, il cut Conoucnis hne competit: 
0 1474, e stato recentemente edito per dis da sp it 
* M. Umberto LO Lo avvertirono prince il. prote eie Fn or 
e pop Ho cav. Vincenzo Promis e Carlo Negront à quali peo 
ero eura di siffatta accuratissina e magintica edizione, IE Ta- 
ine pero, a dillerenza dezli altri commentate piostro di aver 
'" Veggasi appresso pag. vM, cio che ne dice il Oarzio, 
"Ar tiguitatos Italica Medi: Evi, Mediolani, 1758, torio LL paz. 1020, Es. 
"rita Historica er Conon, sass.. Beneventi de Imola ec. 





PREFAZIONE. 


I Commento latino di Benvenuto da Imola su la Divina 
Commedia — il più dotto indubitatamente de’ commenti ela- 
borati nel secolo di Dante, ed il meglio fornito di notizie sto- 
riche intorno alle persone ed agli avvenimenti ricordati nel 
Poema — vien fuori per la prima volta nella sua integrità, più 
di cinque secoli dopo che l' Università di Bologna invitò l' Au- 
tore a leggervi pubblicamente il divino poema. 

Rimasto manoscritto nelle Biblioteche, il lavoro dell’ Imo- 
lese fu la fonte alla quale non pochi de commentatori poste- 
riori, ed in ispecie il Landino ('), attinsero largamente. Que 
nuper laudati scriptores congessere, osserva il Muratori, ut Aldi- 
gheriano poemati lucem adferrent, omnia fere delibata fuere ex 
ejusdem Benevenuti Commentariis mstis, quamquam fatentem ne- 
minem habeamus, se illius scrinia expilasse (*). Ne ritrasse anche 
molto Talice da Ricaldone, il cui Commento. latino, compiuto 
nel 1474, è stato recentemente edito per ordine ed a spese di 
S. M. Umberto I. Lo avvertirono prima il professore Renier, 
e poi il cav. Vincenzo Promis e Carlo Negroni, i quali pre- 
sero cura di siffatta accuratissima e magnifica edizione. Il Ta- 
lice però, a differenza degli altri commentatori, mostrò di aver 


(*) Veggasi appresso pag. xxi, ciò che ne dice il Claricio. 
(*) Antiquitates Italice Medii Avi. Mediolani, 1738, tomo I, pag. 1029. Ez- 
cerpta Historica ex Comm. mss. Benevenuti de Imola etc. 
I. a 


VI PREFAZIONE. 


Benvenuto in grande stima, e nel Canto VII del Paradiso lo 
citò come versato nella scienza divina ('). 

È ben vero che nel 1477, co' tipi di Vendelin da Spira 
ed a cura di Cristofaro Berardi da Pesaro, fu stampata la Di- 
vina Commedia con un Commento italiano attribuito a Benve- 
nuto, e molti credettero che tal si fosse; a segno cbe gli Ac- 
cademici della Crusca lo allegarono per testo di lingua come 
opera di Benvenuto, finché avvedutisi dell’ errore cessarono 
di avvalersene nella quarta edizione del loro Vocabolario (?). 
Quel Commento era di lacopo della Lana, e venne di poi ri- 
stampato in Milano nel 1865, e nuovamente nel 1866 in Bo- 
logna, per cura del professor Luciano Scarabelli. 

L' importanza del lavoro di Benvenuto non isfuggi all'acuto 
ingegno di Ludovico Castelvetro, il quale aveva fermato di farlo 
stampare da'Giunti, avvalendosi di un antico Codice ch'era 
presso i canonici della Cattedrale di Reggio nell' Emilia, Co- 
dice dipoi smarrito (4); ma le sventure sopravvenutegli, aven- 


—— ——T— —— ———— —M—M—— -___ 


(!*) La Commedia di Dante Alighieri col Commento inedito di Stefano Talice 
da Ricaldone pubblicato per cura di Vincenzo Promis bibliotecario di S. M. e 
di Carlo Negroni socio della: R. Commissione dei testi di lingua. In Torino colle 
stampe di Vincenzo Bona, 1886, in fol., p. 451. 


(3) F inita e lopra delinclito et divo 
dante alleghieri Fiorentin poeta 
lacui anima sancta alberga lieta 
nel ciel seren ove sempre il fia vivo 
D imola benvenuto mai fla privo 
deterna fama che sua mansueta 
lyra opero comentando il poeta 
per cui il texto a noi Ttellectivo 
C hristofal Berardi pisaurense detti 
opera e facto indegno correctore 
per quanto intese di quella i subietti 
De spiera vendelin fu il stampatore 
del mille quattrocento e settantasetti 
correvan glianni del nostro signore. 


Il Maittaire, Annales Typographici, v. 326, ne registra anche una precedente 
edizione di Milano, 1173, per Antonio Zaroto; ma nessun bibliografo avendola 
mai veduta, il Batines ritiene che si scambi con l'edizione del Petrarca dallo 
stesso Zaroto intrapresa in quell’ anno. Bibliografia Dantesca, I, pag. 18. 

(*) MURATORI, Vita del Castelvetro, vol. V, pag. 74, 75. — TiraBoscHI, Bibliot. 
Modan., vol. V, pag. 76. 


PREFAZIONE. vil 


dolo obbligato ad esulare ed a finire i suoi giorni in Chiavenna 
nel 1571, gliene impedirono la progettata pubblicazione ('). D'al- 
lora in poi il Commento per circa due secoli andò quasi di- 
menticato; e non è a maravigliarsene quando ben si consideri, 
che in questo stesso periodo, dalla fine del XVI alla metà del 
XVIII secolo, lo studio del Divino Poema fu pressocché ab- 
bandonato. Il Muratori finalmente, scorto il merito storico di 
quel lavoro, ne pubblicó nelle sue Antiquitates Italice. quelle 
parti, che si riferivano allo scopo della sua opera. Mi placuit, 
egli scrive nella sua prefazione alle Excerpta, ea tantummodo 
seligere, que ad mores, ad ritus, ad historiam seculi prasertim de- 
cimi tertii et subsequentis pertinent (3). 

Sebbene le Excerpta Historica facessero desiderare l'intero 
Commento, ció nondimeno per circa un secolo restó di nuovo 
obbliato, finché il Municipio d' Imola, che non ne possedeva 
alcun Codice, ad istanza dell’Accademia degl’ Industriosi e del 
suo presidente, avvocato Giovanni Tamburini, venne nella de- 
terminazione di farne trascrivere una copia dal Codice esistente 
nella Biblioteca Estense (*), dal quale il Muratori tratte aveva 

















—— — ——r ————  —r-_]—ce  ._—r——r 


(*) Causa principale delle sventure del Castelvetro fu !' aver osato di criti- 
care l' ode di Annibal Caro: « Venite all’ ombra de’ bei gigli d' oro ». TmABo- 
scri, Letter. Ital., tomo VII, pag. 1164-73. 

(*) Mcr., luogo citato. 

(*) Ecco le trattative che ebber luogo per la copia del Codice Estense : 

« L' illustrissima Magistratura della città di Imola con lettera del suo no- 
bilissimo Gonfaloniere conte cavalier Giovanni Codronchi Argeli chiedeva me- 
diatamente sotto il giorno 24 novembre 1842 alla R. Biblioteca Estense la copia 
completa del ms. dalla medesima posseduto, contenente 1° intero Commento alla 
Divina Commedia di Dante Allighieri del famoso imolese Benvenuto Rambaldi. 

» JI primo Bibliotecario, illustrissimo signor ingegnere Antonio Lombardi, 
ottenutane la necessaria e graziosa sovrana adesione, prestavasi a secondare la 
lodevole inchiesta, e ne delegava l’esecuzione allo sperto e diligente scrittore 
della medesima R. Biblioteca signor Luigi Lodi, riservandosi di sorvegliare 
l' esecuzione alla fedeltà, e dandogli a più speciale aiuto nei passi forti il vice 
bibliotecario signor conte Giovanni Galvani. D'’ altra parte la prefata illustris- 
sima Magistratura Imolese aveva scelto a rappresentarla in Modena per tutto 
quanto si offerisse di relativo un accetto e coltissimo cavaliere nella persona 
del N. U. signor conte Giovan Francesco Ferrari Moreni, ciamberlano della 
R. A. del Duca nostro signore. 

» Concertavasi allora tra questo illustre intermediario ed il ricordato primo 
Bibliotecario Estense che la copia sarebbe stata eseguita entro due anni nella 


VIII PREFAZIONE. 


le Excerpta. Finita la copia e depositata nella Biblioteca Co- 
munale, il Tamburini si avvisò di eseguirne una traduzione (^), 
che messe a stampa in Imola, col titolo: — Benvenuto Rambaldi 
da Imola, illustrato nella vita e nelle opere, e di lui Commento latino 
sulla Divina Commedia di Dante Allighiert, voltato in italiano dal- 
l'avvocato Giovanni Tamburini. 

La traduzione del Tamburini non fu punto accolta con 
favore da’ dantofili; ed il primo a darne un giudizio sfavorevo- 
lissimo fu il Blanc, che la dichiarò erne leider sehr ungenigende 
Uebersetzung (*). Indi il chiarissimo americano, Charles Eliot Nor- 
ton, in un articolo inserito nella Rivista The Atlantic Monthly 
del maggio 1861, e ristampato più tardi separatamente con 
aggiunte (5), confrontando quanto erasi pubblicato dal Mura- 
tori con la traduzione, ne svelò gli errori madornali nella 
intelligenza del latino, e la omissione o la infedele traduzione 
di que luoghi del Commento che più attaccavano i Papi ed 
il Clero, in modo da renderla affatto inutile agli studiosi del 
divino Poeta. Gioverà riportar come saggio alcuni degli errori 
notati dal signor Norton. 


carta che verrebbe inviata dalla Magistratura Imolese, e che qualunque fosse 
per riuscire o la difficoltà dell’ interpretazione o la lunghezza del lavoro, il 
prezzo della copia e della assistenza non potesse mai oltrepassare i duecento 
scudi romani effettivi, e così a lode di Dio O. M. cominciavasi il giorno 15 feb- 
braio dell’ anno 1843 la copia del Ms. » 

(') « Pensai dapprima pubblicare per le stampe il Commento come lo si ebbe 
dalla Estense Biblioteca, ma faceva ostacolo la legge della proprietà letteraria, 
e senza nuovo speciale permesso di S. A. non lo avrei né voluto né potuto. Mi 
stava anche in mente che la lingua latina usata nel Commento, quella stessa 
delle lezioni universitarie, s' era allora necessaria per la intelligenza degli udi- 
tori, non fosse adesso il miglior mezzo d' illustrazione, e servendomi delle pa- 
role di Dante, serva non conoscente né ubbidiente di un poema in volgare. 
Pubblicandolo con una veste di cinque secoli, non so quanto avrei giovato a 
propagare la cognizione del Commento stesso, ora che la lingua italiana è quasi 
universalmente conosciuta. Divisai pertanto di voltare, come sapeva, l'intero 
Commento in italiano, attenendomi nella prima Cantica più strettamente al testo, 
onde offrire un esempio della forma d' insegnamento di que’ giorni: fui meno 
legato nelle altre due Cantiche.» TAMBURINI, ec. Prefaz. 

(*) Versuch einer blos philologischen Erklirung der güttlichen Kombdie, von 
Dr. L. G. Branc. Halle, 1860. 

(*) A Review of a translation into Italian of the Commentary by Benvenuto 
da Imola on the Divina Commedia. Cambridge, Massachusetts, 1861. 


PREFAZIONE. IX 


Benvenuto commentando i versi 34-39 del Canto XVI del- 
l'Inferno, scrive: « Et primo incipit a digniori, scilicet a Guidone 
Guerra. Et circa istius descriptionem, lector, est aliqualiter 
immorandum, quia multi mirantur, immo truffantur ignoran- 
ter, quod Dantes, qui poterat describere istum virum przcla- 
rum a claris progenitoribus eius et claris gestis, describit eum 
ab una femina avia sua, donna Gualdrada. Sed certe autor fecit 
talem descriptionem tam laudabiliter quam prudenter, ut hic 
implicite tangeret originem famose stirpis istius, et ut daret 
meritam famam et laudem huic mulieri dignissime ('). » — Il 
Tamburini traduce: « Qui Dante fa menzione di Guido Guerra, 
e meravigliano molti della modestia dell' Autore, che da costui 
e dalla di lui moglie tragga l'origine. sua (!), mentre poteva 
derivarla da piü nobile fonte. Ma io in tale modestia trovo 
merito maggiore, perché non volle mancare di gratitudine 
affettuosa a quella Gualdrada, síipite suo (!), dandole nome e 
tramandandola quasi all'eternità, mentre per sé stessa sarebbe 
forse rimasta sconosciuta (*). » 

Nel Canto XIX dell Inferno, versi 52-57, Benvenuto 
osserva: « Multi christiani reputabant Colestinum verum et 
rectum papam, non obstante renuntiatione, dicentes, quod tali 
dignitati non poterat renuntiari (*); » il traduttore ne aggiunge 
del suo la ragione: « Come direttamente venuta da Dio (*). » 

AI verso 67, Canto XXVII dell’ Inferno, Benvenuto: 
« Unde dominus Malatesta, cum narraretur sibi a quodam 
familiari, quod comes Guido erat factus frater minor, re- 
spondit, caveamus ergo ne fieret guardianus Arimini (5). » 
Ed il Tamburini: « Un domestico di Malatesta mi contó (!), 
che ser Guido aveva vestito l'abito di frate minore, e cercó 
a tutta possa che non fosse nominato Guardiano di Rimino (9). » 
Sul verso 135 del Canto XXVIII dell’ Inferno, che allude 





(') Benv., vol. I, pag. 537. (*) TAMBE., vol. I, pag. 397. 
(*) Benv., vol. II, pag. 42. (*) TAMmB., vol. I, pag. 461. 
(* Benv., vol. II, pag. 316. (*) TamB., vol. I, pag. 651. 


X PREFAZIONE. 


al giovane figlio di Enrico II d'Inghilterra, Benvenuto: « Et 
hic nota quod Juvenis fuit quasi alter Titus Vespasiani filius, 
qui teste Svetonio dictus est amor et delicie generis hu- 
mani ('). » Il Tamburini: « Giovanni, secondo Svetonio, fu un 
altro Tito Vespasiano, amore e gioia del genere umano (?). » 

Le severe parole di Benvenuto contro Bonifacio VIII e 
Nicola lll sono omesse dal traduttore. Omesso è del pari 
quello splendido scoppio d'ira di Benvenuto intorno alle triste 
condizioni d'Italia, sui versi 76 e seguenti del Canto VI del Pur- 
gatorio: « Et nota metaphoram pulcram; sicut enim in lupanari 
venditur caro humana pretio sine pudore, ita meretrix magna, 
idest Curia Romana, et Curia Imperialis vendunt libertatem 
italicam. Sicut etiam ad postribulum vadunt indifferentes omnes 
volentes cum delectatione, ita ad Italiam «concurrunt omnes 
barbare nationes cum aviditate ad ipsam conculcandam tam- 
quam meretricem prostitutam (°). » 

Al verso 112, Canto XIV del Purgatorio, Benvenuto: 
« Et hic nota, ut videas, si magna nobilitas vigebat paulo ante 
in Bretenorio, quod tempore istius Guidonis, quando aliquis 
vir nobilis et honorabilis applicabat ad terram, magna con- 
tentio erat inter multos nobiles de Bretenorio, in cuius domum 
ille talis forensis deberet declinare. Propter quod concorditer 
convenerunt inter se, quod columna lapidea figeretur in medio 
platee cum multis annulis ferreis, et omnis superveniens esset 
hospes illius, ad cuius annulum alligaret equum (5). » Il Tam- 
burini: « Al tempo di Guido in Brettinoro anche i mobili 
aravano la terra (!); ma insorsero discordie fra essi, e sparve 
la innocenza di vita e con essa la liberalità. I Brettinoresi 
determinarono di alzare in piazza una colonna con intorno 
tanti anelli di ferro, quante le nobili famiglie di quel castello, 
e chi fosse arrivato ed avesse legato il cavallo ad uno de’ pre- 


(* Benv., vol. H, pag. 379. (*) TAMB., vol. I, pag. 651. 
(*) BrNv., vol. III, pag. 180. (* Benv., vol. III, pag. 394. 


PREFAZIONE. XI 


detti anelli, doveva essere ospite della famiglia, che indicava 
l' anello cui il cavallo era attaccato ('). » 

Sul verso 80 del Canto XVI del Purgatorio, Benvenuto 
nel narrare un aneddoto di Pietro da Abano, premette: « Ad 
confirmandum propositum occurrit mihi res jocosa. Floruit, non 
est diu, in civitate Padue quidam Petrus de Abano etc. (3). » 
Il Tamburini traduce: « À maggiore conferma riferiró un fatto 
a me accaduto (9). » 

Nel verso 52, Canto XX del Purgatorio: « Figliuol fui 
d'un beccaio di Parigi, » il testo è: « Dantes curiosissimus 
investigator rerum memorandarum, cum esset Parisius gratia 
studii, reperit, quod iste Hugo de rei veritate fuerat filius car- 
nificis (^. » La traduzione: « Dante trovandosi a Parigi per 
ragione di studio, rifrustò vari Archivi, e trovò che: Ugo per 
verità era figlio di macellaio (5). » 

Sui versi 100-102 del Canto XII del Paradiso, relativi a 
San Domenico, 


E negli sterpi eretici percosse 
L’impeto suo, più vivamente quivi, 
Dove le resistenze eran più grosse. 


Benvenuto commenta : « Idest, ubi erant maiores hzretici, vel 
ratione scienti? vel potenti: : non enim fecit sicut quidam mo- 
derni inquisitores, qui non sunt audaces nec solertes, nisi contra 
quosdam divites denariis, pauperes amicis, qui non possunt 
facere magnam resistentiam, et extorquent ab eis pecunias, 
quibus postea emunt episcopatum (5). » Tutto questo tratto è 
cosi reso dal Tamburini; « Piü arditamente in quel luogo, 
ossia nel distretto di Tolosa, ove facevansi forti gli Albigesi 
in eresie ed in potere (7). » 

E più giù, su i versi 113-120 dello stesso Canto XII, Ben- 
venuto commenta: « Et hic nota, quod autor noster circum- 


(') TamB., vol. II, pag. 294. (*) Benv., vol. III, pag. 438. 
(*) TamB., vol. II, pag. 328. (5 Benv., voL III, pag. 526. 
(*) TAmB., vol. II, pag. 401. (*) Benv., vol. V, pag. 83. 


() Tamp., vol. III, pag. 20. 


XII PREFAZIONE. 


spectissimus ex his que videbat coniecturabat finem istorum. 
Nam de rei veritate isti duo egregii ordines Praedicatorum et 
Minorum, quondam duo clarissima lumina mundi, iam satis 
patiuntur eclipsim, et in declinatione sunt, et habent inter se 
patenter bella civilia et domesticas discordias; et per conse- 
quens non videntur diu duraturi: ideo bene monachus sancti 
Benedicti dum increparetur a fratre minore de eius lascivia, 
respondit: quando Franciscus habuerit tot annos quot habet 
Benedictus, loqueris mihi ('). » Nulla di questo si trova nella 
traduzione. 

Ma quello che é piü strano, invece del commento di Ben- 
venuto su i versi 94-96 del Canto XXII del Paradiso (9, il 
Tamburini trascrive letteralmente la nota appostavi dal Costa: 
« Veramente fu più mirabile cosa vedere il Giordano volto 
all' indietro, o fuggire il mare quando cosi volle Iddio, che 
non sarebbe vedere qui il provvedimento a quel male, che 
per colpa dei traviati religiosi viene alla chiesa di Dio (5) » (?) 

A prescindere dalle omissioni, dai troncamenti, dalle ag- 
giunzioni e dal pervertimento del senso dell'autore, gli errori 
nella traduzione dal latino sono tali che non possono spiegarsi 
altrimenti se non col supporre che il Tamburini avesse affi- 
dato a giovani inesperti il lavoro principale, riservandosi sol- 
tanto di metterlo insieme e pubblicarlo. 

Nel frattempo che il Tamburini si occupava della tradu- 
zione (*, l egregio dantofilo Giorgio Lord Vernon, che faceva 
pubblicare a sue spese altri Commenti inediti (5), si decise a 


(!) Benv., vol. V, pag. 86. (3) BENv., vol. V, pag. 305. 

(*) TaME., vol. III, pag. 400; e Dante con le note del Costa. Firenze, 
Le Monnier, 1844. 

(*) La copia del Codice Estense fu finita nel 1844; la traduzione fu stam- 
pata nel 1855-56. 

(5) Petri Allegheri super Dantis ipsius genitoris Comediam Cofnmentarium, 
nunc primum în lucem editum. Florentis, 1845. 

Chiose sopra Dante. Testo inedito. Firenze, 1846. 

Chiose alla Cantica dell’ Inferno di Dante Allighieri attribuite a Iacopo suo 
figlio. Firenze, 1848. 

Comento alla Cantica di Dante Allighieré di autore anonimo. Firenze, 1848. 


PREFAZIONE. XIU 


pubblicare anche il Commento di Benvenuto, e ne affidò la 
cura dell' edizione a Vincenzio Nannucci, del cui consiglio ed 
opera valevasi nelle altre pubblicazioni. Questi, dopo accurato 
esame de’ Codici del Commento esistenti nella Laurenziana e 
nella Riccardiana in Firenze, nella Estense in Modena, nel- 
l' Ambrosiana in Milano e nella Vaticana e Barberiniana in 
Roma, fu di parere che il testo della Laurenziana, Plut. 
XLIII, Cod. 1, 2 e 3, s'avesse a preferire agli altri. Al signor 
Federico Bencini, solerte interprete de’ Codici antichi, venne al- 
lora affidato il carico d'estrarne una copia fedele, alla quale, 
per collazione fattane dallo stesso Nannucci, furono aggiunte 
le varianti del Codice Estense, e de’ Codici Strozziani CLVII, 
CLVIII, e CLIX, Gaddiano Plut. XC, sup. Cod. CXVI. 2, e CXVII 
per l'Inferno e il Purgatorio; e del Laurenziano Plut. XLIII, 
Cod. IV, pel Paradiso, nella stessa Laurenziana, ch’ egli re- 
putò i migliori di quelli da lui esaminati; e la prossima pub- 
blicazione fu annunziata dal Batines nella Bibliografia Dante- 
sca). Se n° erano già impressi alcuni fogli, quando Lord Vernon 
fu colpito da grave malore, che l'obbligó a lasciare la dimora 
in Firenze ed il suo prediletto studio, ed a farne sospendere la 
stampa: la quale non solo non fu piü ripresa, ma, dopo la sua 
morte, que' pochi fogli stampati andarono distrutti. 

La pubblicazione del Commento dell' Imolese rimase allora, 
per avvalermi della frase degli Editori di Talice, nell'ampio 
e sconfinato campo dei desideri e delle speranze; e vi sta- 
rebbe tuttora, se dal Nuovo Mondo non fossero venute le prime 
mosse che lo fanno alla perfine uscire in luce. 

Fin dal febbraio 1879 il signor C. E. Norton, di recente 
tornato da uno de' suoi viaggi in Italia, mi propose che insieme 
con lui e con sir Frederic Pollock (*) ci fossimo uniti a stam- 
pare a proprie spese il Commento ; ma mentre di ciò discute- 


(') Vol. II, pag. 303. 
(*) Autore di una traduzione in inglese, in versi sciolti, della Divina Com- 
media. Londra, 1854. 


XIV PREFAZIONE. 


vasi, la Società Dantesca fondata poco dipoi a Cambridge nel Mas- 
sachusetts, della quale era presidente il poeta Henry Wadsworth 
Longfellow (') e il Norton uno de' componenti, decise di pubbli- 
care il Commento di Benvenuto, e dette incarico al chiarissimo 
Senatore Pasquale Villari per una copia fedele del Codice Lau- 
renziano, quello appunto scelto dal Nannucci. Pervenuto il ma- 
nifesto(?) della progettata pubblicazione in Inghilterra, Augusto 
Lord Vernon, memore dell'amore che suo padre Giorgio aveva 
agli studi danteschi, e del vivo rincrescimento col quale aveva 
abbandonato la stampa del Commento di Benvenuto, si avvisò 
farne eseguire di suo conto la pubblicazione, come tributo di 
stima e di affetto alla memoria del genitore. 

Avendomi egli affidato la cura dell’ edizione, io mi rivolsi 
innanzi tutto ai signori J. R. Lowell, allora Ministro pleni- 
potenziario degli Stati Uniti in Londra, e C. E. Norton, pre- 
gandoli di sospendere la pubblicazione in America; ed avendo 
ambedue gentilmente aderito alla mia richiesta, e scritto al 








(') Longfellow aveva pubblicato una traduzione in versi sciolti inglesi della 
Divina Commedia nel 1867. 

(à) « THE DANTE Society, of Cambridge, Massachusetts, proposes to print the 
hitherto inedited Latin Comment on the Divine Comedy by Benvenuto da Imola. 
The importance of this Comment is well known. Composed in the early part 
of the fourth quarter of the fourteenth century, little more than fifty years 
after the death of Dante, by a man of knowledge of the world as well as of 
books, versed in the personal and political history of the preceding century, 
a friend of Boccaccio, and himself one of the chief men of letters of his lime, 
it contains a larger amount of information concerning the conditions of Italy 
and the personages mentioned in the poem than will be found in any other 
of the early comments, and is of such value as an historical document that 
Muratori, 1738, in the first volume of his Antiquitates Italice Medii Avi, 
published large excerpts from it. The portion thus published included very 
little of the verbal and philosophical interpretation of the poem. A pretended 
Italian translation, mutilating and misrepresenting the original in the grossest 
manner, appeared at Imola in 1855-56. No version, however trustworthy, can 
salisfactorily supply tbe place of the original for the use of scholars. 

» The publication of the Latin text in its integrity will provide students of 
the poem with the most important contribution to the interpretation of it that 
remains to be made from the fourteenth century. ...... eset n n 9 

» Council: HENRY WaApswonTH LoNcGFELLOW, President — JAMES RUSSELL 
LowELL, Vice-President — CHARLES ELior Norton — Justin Winsor — PHILIP 
Coomss Kmapp, Jn. — Jonn Woopsuny, Secretary. — Cambridge, Massachusetts, 
June, 1881.» 


PREFAZIONE. XV 


Villari di contromandare l'esecuzione della copia del Codice 
Laurenziano ('), nel 1883 fu messo mano alla presente edizione. 

Nuova sventura ne interruppe la continuazione: Augusto 
Lord Vernon fu improvvisamente rapito da morte alla fami- 
gla ed agli amici nel 1883! Dopo qualche tempo fu però 
ripresa la stampa, avendone assunto l’intera spesa della pub- 
blicazione il fratello di lui, l'onorevole Guglielmo Warren Ver- 
non, che ha ereditato dal padre il vivo amore per gli studi 
danteschi, e la predilezione di dimorare 


Sovra ’l bel fiume d' Arno alla gran villa. 


ll Commento fu dedicato da Benvenuto al marchese di 
Ferrara Niccolò II d' Este, a' richiesta del quale specialmente, 
come egli stesso ne informa, distese le letture date per dieci 
anni nell’ Università di Bologna. Hinc te, clarissime Marchio, 
motum reor, ut illus fulgentissimi solis, Dantem loquor.... hgmenta 
evolverem.... Mihi tamen suffecerit PERITIORUM ac TUI. acquie- 
scere votis, cujus preceptis, Tibi prius. dilectus quam notus, ne- 
queo contra ire (*). — E tra coloro, oltre l’ Estense, a’ cui voti 
egli aderiva, vi era il Petrarca: Scias me anno praterito extre- 
mam manum commentariis eis, que olim tanto opere efflagi- 
tasti, in Dantem preceptorem meum. imposuisse (9). 

Il codice originale del Commento inviato da Benvenuto al 
marchese Niccolò II non esiste da più secoli; ma havvene 
per altro molte copie, alcune delle quali di data vicina al 
tempo nel quale può congetturarsi che l’ originale si fosse 
compilato. 

ll professor Rosini credette che non ne esistessero che soli 
cinque codici ; e per ragione ne assegnava l’ essere il Commento 


— — -- — —- — — — ———_—»———+—.—.—.—._—.———.——_—+——- -T T'zwr.r_ ee e 12] -'’|_ 


(') Era già trascritto il primo volume contenente 1' Inferno dallo stesso si- 
gnor Bencini, che aveva eseguita la copia per Lord Vernon. 

(3) Benv., Comm., I, pag. 5, Introd. 

(*) Veggasi appresso la lettera di Benvenuto al Petrarca, pag. xxvi. 

(*) Risposta alla lettera del professor Giov. Carmignani ec. Pisa, 1836, pag. 48. 


XV PREFAZIONE. 


quando egli ció asseriva, il Batines non aveva neanco ideato 
il suo lavoro. Quello che fa maraviglia è il vedere, che circa 
dieci anni dopo la pubblicazione della Bibliografia Dantesca, il 
Tamburini non pur abbia potuto ritenere che il Codice Estense 
fosse il manoscritto originale e l' unico esistente, ma non siasi 
peritato di affermare che: « Per aver parte in quel tesoro 
chiese ed ottenne un esemplare nel 1473 la Biblioteca Am- 
brosiana ; altro si ebbe la Laurenziana ; due la Barberiniana, 
l' uno intero, e l' altro solo della terza cantica ; uno Ravenna, 
ma soltanto della cantica dell’ Inferno ('). » D' onde egli abbia 
tratto siffatte notizie non è agevole indovinare! 

Il Codice più antico è quello membranaceo nella Biblioteca 
Nazionale in Parigi, il quale alla fine del Purgatorio ha la 
sottoscrizione : 1394 die X marti... scrpt. p. me petru... — 
Ed anche alla fine della prima cantica si scorgono, secondo il 
Ferrari, chiare tracce della data 1394, che è stata raschiata (*). 

Un Codice membranaceo molto più antico del Parigino 
parve allo Zaccaria averlo trovato nella Biblioteca del Mo- 
nastero di Santa Croce in Firenze, in fine del quale era no- 
tato: — Explicit Commentus Comedia Dantis de Aligeriis de 
Florentia compositus per magistrum. Benvenutum de Imola.... Et 
nota quod hunc librum fecit scribi Nicolaus de Retio.... MCCCLXII 
Indictione quinta decima. — La quale data fece notare allo Zac- 
earia : — Multa addidisse suis deinde Commentariis videtur Ben- 
venutus, nam in Excerptis Muratorianis annum video commemo- 
rari MCCCLXXXIX (°). Ma lo Zaccaria fu tratto in errore ; 
perciocchè il Mehus, avendo accuratamente esaminato lo stesso 
Codice, osservó : — In Codice Sancte Crucis germanum auctoris 
nomen deletum est, ejusque vice appositum a manu recenti, sed rudi 
atque tmperita, Benvenutum de Imola, addita nota marginali 
de Benvenutis, quod ab historie veritate deflectit (*). 


(*) Vol. I, pag. 8. (*) Bibl. Dant., II, pag. 330-31. 
(3) Iter Ital., p. I, Pag. 109. 
( Vita Ambr. Camald., vol. I, p. cxxxv. 


PREFAZIONE. XVII 


Dopo il Parigino i Codici che si noverano più antichi 
sono: l'Estense, l'Inferno del quale porta la data del 29 giu- 
gno ed il Paradiso del 31 agosto 1408, ed il Laurenziano 
che sarà in appresso considerato. Nella Bibliografia Dantesca 
del Batines trovasi un minuto elenco di tutti i Codici cono- 
sciuti; ed altri probabilmente ve ne saranno giacenti ed igno- 
rati nelle biblioteche private. 

Il Commento dell' Inferno è il più lungo; assai più breve 
quello del Paradiso, il quale ha forma più di note, su le quali 
Benvenuto dettava le lezioni orali, che d' un ampio e finito 
Commento. Perocchè di sovente si osserva che invece di chiu- 
dere, egli interrompe bruscamente la esposizione, e talvolta 
ancora il periodo, con un' eccetera. Coteste interruzioni ed 
eccetera riscontrandosi in tutti i Codici egualmente, vuolsi 
argomentare che fossero anco nel Codice originale inviato al- 
l'Estense; al quale Benvenuto non credè opportuno svolgere 
partitamente, come faceva nelle sue letture orali a' giovani, 
i particolari di storia, mitologia e simili, che forse riteneva 
essere a quel signore familiari. 

Il Codice per questa edizione prescelto, come si è detto 
innanzi, è il membranaceo nella Biblioteca Laurenziana, 
Pluteo XLIII, Cod. 1, 9 e 3: Codice in tre volumi in fol., 
per scrittura e conservazione ottimo, descritto minutamente 
dal Bandini (') e dal Batines (*). Esso non contiene il testo 
intero del Poema, ma consta solo di citazioni, le quali sono 
contrassegnate da un tratto di penna. L’Inferno ha in fine: 
Espletu die VII febrij hora XV 1409; il Purgatorio: Er- 
plicit 24 decebr. 1409; ed il Paradiso: Esp. die ulti maij 1410. 

Quantunque la copia del prefato Codice eseguita dal si- 
gnor Bencini contenesse le varianti, che il Nannucci trasse 
da’ Codici Estense, Strozziano e Gaddiano (*), varianti, per al- 





(') Catal. Codd. Mss. Bibl. Med. Laurentiane. 
(* Bibl. Dant., Il, p. 305-306. 
(* V. innanzi p. xml. 


XVIII PREFAZIONE. 


tro, di sì lieve importanza che si sarebbero ben potute tra- 
lasciare senza che il Commento ne avesse a scapitare ; ciò non 
ostante la prima correzione delle bozze fu eseguita dallo stesso 
Bencini nella Laurenziana, col riscontro così de’ tre Codici 
originali ivi esistenti, come della copia del Codice Estense, la 
quale il Municipio d’ Imola si benignò affidarmi, e che prov- 
visoriamente ed all’ uopo io depositai nella stessa Laurenziana. 
In siffatto riscontro si sono qua e colà scoperti de' tratti nel 
Codice Laurenziano omessi, che negli altri Codici si leggono, 
e de quali non aveva il Nannucci preso appunti nell’ ap- 
porre le varianti, Or tali omissioni si sono supplite, desi- 
gnandole al principio ed alla fine con due asterischi. Da ciò 
però non si deve dedurre che i Codici Estense, Strozziano e 
Gaddiano sieno più compiuti, perciocchè in essi occorrono 
anche, e più di frequente, parecchie omissioni, che non era 
del nostro carico il denotare. _ 

Il testo del Codice s' è fedelmente seguito, senza altre mo- 
dificazioni che quelle della puntuazione, e qualche rara volta 
della ortografia, la quale nel Codice varia sovente. Delle ci- 
tazioni de' Classici scrittori talune non corrispondono co' testi 
che ora se ne hanno; ma s'é stimato doverle lasciare in- 
tatte, non si potendo giudicare se Benvenuto le avesse attinte 
in Codici ora al tutto perduti. 

Seguendo queste norme s'é menata a compimento la pre- 
sente edizione, la quale, non ostante le cure prestate, avrà le : 
sue imperfezioni, per le quali ci auguriamo vorranno esserci 
indulgenti coloro che conoscono per esperienza le difficoltà che 
s'incontrano nella pubblicazione di antichi Codici. 


G. F. LACAITA. 














Casa DI BexyeNuTo IN [uota 





*& 
Pare. TEE 


telle 203 c e f' 
Ult n, a : ' ' vi» 
SNO COAT ETA LI UIS 
cp c deep curo, cf 
ulii, wp qripessie HTDHIT , 
' Sua nüilieresa eercispen ihre. 
Uoluccto Salulato, colt bra. 
4 Muzzi, con Antonio do 7 
* wt lefferati suor conptet:. 
Ammenieo di una feto, sc 
sesso un. dubbio V auteuhe 
La cos delta Grotiaca $5 oc rou. 
anache. [molest, ehe, sebiem ancona. si suppone.» 
no al 1285 da Giovani Anto: Fominio fied! 
adre del celebre. Marcantonio. e pu os dae 09! 


| A compilar questo breve cenne nb sot gene 


«norsratia su la vita, fanuizlia o cia ob Benvennt o 0*5 x ) 
" irtolonmimvea Rancovassaghia, liblote: ui dit 6 oe ^ era d hp. n 
“ne speciale di quel Municipio. Nei? mviaries - 1j aatere na das 


ceotilivente abilitato à farne 1 us (he mesh coe li orina cortesia liem 
ey reso prissLanenta, come orzo vb dnd publio vivente giazie ste cre, 
! Si conserva manoseritià pda DBhlieteca è mit d fresa 





—cero—=*T_—--——x—————_—_——*68rrr:—_——e————_———_—————————@——£m_u@—@@—@—@t@@t—1t1—@—@——@—@—@—@—@l@1—@l——@——@—@—@—@—1—@—@—@—@—11——@——@—@—l@@@ 


DELLA VITA E DELLE OPERE 
DI BENVENUTO (). 


Scinsissnte ed erronee in parte sono le notizie della 
vita e delle opere del loro illustre concittadino lasciateci dagli 
antichi cronisti e da’ più recenti scrittori imolesi, i quali non 
si accordano neppure ‘intorno all'anno della nascita di lui nè 
della morte. 

Le opere di Benvenuto, salvo poche che verremo appresso 
notando, sono rimaste inedite e dimenticate nelle Biblioteche. 
Della sua numerosa corrispondenza col Petrarca, col Boccaccio, 
con Coluccio Salutato, con Francesco da Brossano, con Alberto 
degli Albizzi, con Antonio da San Miniato, e con altri de' più 
chiari letterati suoi contemporanei, non resta altro che un 
frammento di una lettera al Petrarca, della quale è persino 
messa in dubbio l' autenticità. 

La così detta Cronaca Vaticana (*), la più antica delle 
Cronache Imolesi, che, sebbene anonima, si suppone scritta 
fino al 1285 da Giovanni Antonio Flaminio (1464-1536), 
padre del celebre Marcantonio, e poi fino al 1438 da Fi- 


— — 


(!) A compilar questo breve cenno mi son giovato non poco di un’ accurata 
monografia su la vita, famiglia e casa di Benvenuto, distesa dall'egregio signor 
Bartolommeo Roncovassaglia, bibliotecario del Comune d'Imola, per commis- 
sione speciale di quel Municipio. Nell’ inviarmene il manoscritto l' autore mi ha 
gentilmente abilitato a farne l'uso che meglio credessi; e di tanta cortesia gliene 
bo reso privatamente, come ora gli rendo pubblicamente grazie sincere. 

(* Si conserva manoscritta nella Biblioteca Comunale d' Imola. 


XX DELLA VITA E DELLE OPERE 


lippo Sassi che mori nel 1574, ignora affatto l'esistenza di 
Benvenuto. Gli altri cronisti e scrittori imolesi ne accennano 
appena il nome. Il più recente di costoro, il Tamburini, non 
ostante il grandioso titolo dato alla sua traduzione, o piut- 
tosto riduzione del Commento — Benvenuto Rambaldi da Imola 
illustrato nella vita e nelle opere —della vita non dà che un 
cenno ben magro e spesso erroneo, e delle opere neanco 
un elenco esatto delle edite e delle inedite. — È principal- 
mente, direi quasi unicamente, da quello che lo stesso Ben- 
venuto ha scritto nel Commento, che si raccolgono le poche 
esatte notizie che abbiamo di lui. 

Secco Polentone, Cancelliere del comune di Padova e con- 
temporaneo di Benvenuto ('), fu il primo che ne parlò nella 
sua opera inedita, De Scriptoribus illustribus Lingue Latine ad 
Polydorum filium, della quale esiste un Codice nella Biblioteca 
Riccardiana. Benvenutus Imolensis, ut aliquando ad novissimos 
veniamus, Grammaticus in primis optimus et in cognoscendis histo- 
ris non mediocriter obversatus, ad Nicolaum illustrem. Marchionem 
Estensem, eumdemque, ut inquit, heroicarum cultorem virtutum, ac 
Ferrarie dominatorem libellum. scripsit (*), in quo Casarum om- 
nium virtutes, vitia, mores, atates ad Vincislaum usque brevissime, 
ac calculantis in modum exhibuit, ut eo veluti. clarissimo in spe- 
culo extemplo, cito, et faciliter videantur ex ordine, qui boni, quive 
mali fuere. Principes Romanorum (3). » 

Degli scrittori imolesi il primo che faccia menzione di Ben- 
venuto è Gieronimo Claricio, nella sua Apologia contro î detrat- 
tori della poesia di Boccaccio, premessa all Amorosa Visione, 
impressa in Milano nel 1521. « Benvenuto di comune patria 
meco, contemporaneo dell' uno e dell' altro poeta (Petrarca e 
Boccaccio), che uomo fü, secondo la sorte di quel tempo, di 

(*) Secondo il Brunacci, De Re nummaria Patavín., p. 125, Secco cominciò ad 
esercitare il Notariato nel 1369. — Viveva tuttora nel 1414. TiRAB., Lett. Ital., 
tomo I, p. 290. 


(*) Libellus Augustalis. 
(* Menus, Epist. et Vita Ambrosii Traversari, vol. I, p. CcLI. 


DI BENVENUTO. XXI 


meravigliosa dottrina e acutezza d’ ingegno, da cui furono assai 
bene intese affatto le scienze liberali, senza di cui saviezza la 
vera esposizione di Dante ancora non si potria desiderare, dal 
cui commentario il Landino, altrimenti uomo eccellentissimo, 
quasi tutto il suo frodosamente ha derivato. » 

Dopo il Claricio, si hanno nel XVI secolo due altri scrit- 
tori di cose imolesi, che ne parlano. Angelo Maria Torsani 
scriveva: Benvenutus philosophus insignis, orator. illustris et poeta 
preclarus, qui ludimagistris citra. dubium atatis sue prestantior 
atque eloquentior fuit omnibus; plurima reliquit volumina, doctrina, 
ingentique perspicuitate et venustate. dicendi longe referta (*) ; — e 
Gio. Andrea Palaggi: Alter (Benvenutus) vero in philosophia 
excelhut, poetaque fuit, valde, ut ea tempora tulerunt insignis, ob- 
scurissimaque Dantis et Petrarca interpretatus. est (*). 

Nicola Gamberini ed il conte A. Sassatelli, che fiorivano 
nella metà del XVII secolo, il primo nella Storia, ed il se- 
condo nelle Famiglie Nobili d' Imola, che si conservano in quella 
Biblioteca Comunale, in poche linee intorno a Benvenuto, lo 
dicono della famiglia del Beato Pietro Passerini, e lo fanno an- 
dare in Francia a leggervi pubblicamente. Vincenzo Savini, 
che circa il 1660 scrisse — Notabilium Gestorum civitatis Imole, 
il cui ms. è nell' Archivio Notarile della stessa città — dopo 
aver parlato del Beato Pietro e della sua dimora ed opera ca- 
ritatevole in Firenze, soggiunge : credersi che Benvenuto, al 
quale egli dà il nome di Patarino, avesse raggiunto lo zio in 
Firenze, e colà giovanissimo avesse dato letture, e che di poi 
dopo la morte dello zio, tornato in patria, e di là, obbligato 
ad esulare per i moti civili, fosse andato in Francia « ubi Fran- 
ciscus Petrarcha eum audivit. » 

Gli scrittori imolesi posteriori ripetono a un dipresso le 
stesse cose, e fanno che così il Petrarca in Francia, come 1l 
Boccaccio in Firenze attendessero alle sue letture. Tutto ciò 

('Y De Laudibus Fori Cornelii civitatis Romandiole oratio. Venetiis, 1562. 


(*) Oratio. Bononis, 1673. 
I. b 


XXII DELLA VITA E DELLE OPERE 


non si attiene a verun fondamento storico, e non si é messo in 
campo prima del XVII secolo. 

Per quanto possa raccogliersi da antiche scritture contrat- 
tuali rovistate dal Roncovassaglia, pare indubitato che Ben- 
venuto fosse della famiglia degli Anchibeni, Ghibellini, i quali 
traevano il nome da un Anchibene, che fioriva nella metà 
del XII secolo. Capo della famiglia, al chiudersi del XIII se- 
colo, era un Anchibene di Rambaldo, di parte ghibellina, il 
quale sembra avesse preso parte, unitamente a Maghinardo 
Pagano e ad Alidosio e Lito degli Alidosi, all' ambasceria che 
Imola mandó, nel 1299, ai Bolognesi per trattar la pace. 

Figlio di Anchibene di Rambaldo fu Maestro, o secondo il 
Codice Estense, Magno Compagno, padre di Benvenuto, il quale 
era non solo Notaio e Giudice, ma anche Lettore di legge, 
come risulta da' suoi atti e da quello che narra lo stesso Ben- 
venuto: diu legit tam laudabiliter quam utiliter juxta domum habi- 
tationis di Lito degli Alidosi, che avea sposato la superba 
Cianghella della Tosa ('). 

Della famiglia della madre non resta ricordo, ma il ca- 
sato di Patarini o Passerini, che gli storici imolesi, segnata- 
mente quelli del XVI secolo, attribuiscono a Benvenuto, porge 
fondamento a credere che sia stata una sorella del Beato 
Pietro. Siffatta credenza vien confortata dalla lunga dimora 
di Benvenuto negli anni suoi giovanili presso lo zio Pietro, 
il quale, espulso da Imola nel 13153, allorchè i Guelfi, impa- 
dronitisi delle Romagne per opera di Re Roberto di Napoli 
aiutato da’ Bolognesi, ne scacciarono i Ghibellini che dal prin- 
cipio del secolo vi dominavano, andossene in Firenze, ove 
visse una vita di carità e di religione, per la quale dopo la 
morte fu detto il Beato. 

Compagno, andatone in esilio con gli altri Anchibeni, non 
potè rientrare in patria finché col passare degli anni non si 





(') Benv., vol. V, pag. 150. DANTE, XV, Par. 


DI BENVENUTO. XXIII 


fu attutito l’ accanimento delle fazioni. Il suo ritorno può 
ritenersi che sia stato verso il 1330; perciocchè non è che 
a partire dal 1331 che comincia la serie degli atti rogati da 
lui in Imola, nell’ esercizio del suo notariato. Molti dei suoi 
atti, dal 1331 al 1363, si custodiscono nel vecchio Archivio 
Comunale di Imola, con la intestazione : Quaterno Rogationum 
et Instrumentorum mei Compagni quondam Fratris Anchibeni de 
Imola; e sono stati rovistati dal diligente signor Roncovas- 
saglia. 

Il nome di Rambaldi non si trova negli antichi Codici 
di Benvenuto, ma si presenta al cominciare del XV secolo, e 
fu dato probabilmente a quel ramo degli Anchibeni, che di- 
scendevano da Rambaldo, avo di Compagno. 

Fu dopo il ritorno in patria che Compagno ebbe prole, 
e non si andrà lungi dal vero fissando la nascita di Benve- 
nuto non prima del 1331, nè più tardi del 1334; essendochè 
nel proemio del Romuleon, che Benvenuto compose a richie- 
sta di Gomesio Albornoz, verso il 1362, egli dichiara che mal 
volentieri s'induceva a scriverlo juvenWis ctatis imbecillitate ; 
il che di certo non avrebbe potuto dire se non fosse nato 
almeno dopo il 1330. Il Tamburini ed altri prima di lui, che 
ne fissarono la nascita nel 1309, evidentemente ignoravano il 
proemio del Romuleon. 

La casa di Compagno, nella quale hassi a ritenere che 
Benvenuto fosse nato, é chiaramente indicata cosi in due atti 
rogati dallo stesso Compagno, il 24 e 25 aprile 1359, come 
da Benvenuto nel luogo sopra riportato ('). Le ricerche fatte 
dal signor Roncovassaglia non lasciano dubbio che sia quella 
nella via Flaminia, ora Cavour, segnata col numero civico 19, 
la quale nel secolo passato apparteneva all'antica famiglia Cat- 
tani, ed ora ai signori Campagnoli; e che è accanto a quella 
già degli Alidosi, poi di Girolamo Riario Sforza, signore 


(*) Pag. xxn. 


XXIV DELLA VITA E DELLE OPERE 


d’ Imola, indi de’ conti Sassatelli, ed oggidì degli eredi Dal 
Pozzo. Dell’ antico non serba che l’ uscio d'ingresso e poche 
vestigia di alcuni freschi quasi del tutto scancellati. La foto- 
tipia annessa a questi ricordi, riprodotta da una fotografia, la 
rappresenta nel suo stato attuale. 

Inviato ne' suoi primi anni presso lo zio Pietro Passerini 
in Firenze, è probabile che Benvenuto vi restasse fino alla 
morte di costui nel 1346, e che quivi avesse opportunità di 
attendere agli studi sotto il Boccaccio, forse ne' due anni dal 
1342 al 1344, ne quali questi si restituì e dimorò in Firenze. 
In più luoghi del Commento egli lo chiama suo precettore, 
e lo ricorda con affettuose espressioni: Suavissimus Boccatius de 
Certaldo (!). — Vir placidissimus Boccatius (*). — Audivi a bono 
Boccatio de Certaldo, cui plus credo (3). — Johannes Boccatius, 
verius bucca aurea, venerabilis preceptor meus (*); — e simili. 

Alla morte del Beato é a credersi che Benvenuto, tuttora 
giovanissimo, si restituisse in Imola, prima di andare a Roma 
per la ricorrenza del secondo Giubileo, al quale egli dice: 
sicut. vidimus in MCCCL, cucurrit maxima multitudo ex omnibus 
regionibus et nationibus obedientibus Ecclesie Romane (5). 

Da quell’anno sino al 1365 non si ha di lui alcuna 
traccia, ma puó congetturarsi che fosse tornato a Firenze, ove 
il suo prediletto Boccaccio erasi restituito, e vi restasse degli 
anni coltivando lo studio, legandosi di amicizia con Coluccio 
Salutato, col Petrarca, quando questi recovvisi in su lo scorcio 
del 1350, con Alberto degli Albizzi, con Antonio da San Mi- 
niato e con altri co' quali fu di poi in corrispondenza lette- 
raria, ed acquistandovi quella piena conoscenza di Firenze, 
della vita fiorentina, e de'fatti contemporanei, che tanto poi 
gli giovò nel Commento del Poema. Della sua osservazione su 
tutto si ha un saggio nell' aver egli notato la bellezza di una 


(') Vol. I, pag. 35, Inf. I. (*) Vol. III, pag. 169, Purg. VI. 
(*) Vol. III, pag. 171, Purg. VI. (*) Vol. V, pag. 164, Par. XVI. 
(*) Vol. II, pag. 6, Inf. XVIII. 


DI BENVENUTO. XXV 


statua di Venere, conosciuta di poi col nome di Venere Me- 
dicea, ch' egli vide in una casa privata: Ego autem vidi Flo- 
rente in domo privata statuam Veneris de marmore mirabilem 
in eo habitu in quo olim pingebatur Venus. Erat. enim mulier 
speciosissima nuda, tenens manum sinistram ad pudenda, dexteram 
vero ad mammillas, et dicebatur esse opus Polycleti (*). 

Nel 1361 doveva certamente essere in Imola o piü pro- 
babilmente in Bologna, dove la voce della sua dottrina l' aveva 
già preceduto, a segno che, sebbene giovane, Gomesio Albornoz 
lo richiese di scrivergli quel coinpendio di storia romana ch' egli 
intitoló Romuleon. 

In quel torno mori Compagno, non trovandosi piü atti 
rogati da lui dopo il 1363, e Benvenuto avendo preso parte 
nelle cose pubbliche della sua patria, n' ebbe in cambio chiara 
prova della stima nella quale lo avevano i suoi concittadini. 
Perciocché le perturbazioni ed i trambusti ai quali Imola 
trovavasi per il mal governo degli Alidosi, avendo spinto gli 
Anziani — una cum duodecim ex sapientibus civitatis — a de- 
cretare l'invio di oratori al Sommo Pontefice in Avignone, 
Benvenuto fu nel novero de’ cinque oratori prescelti dal voto 
popolare il 20 marzo 1365, giusta l'atto originale che si 
conserva nell’ antico Archivio del Comune. 

Ad Avignone convennero altresì il Boccaccio inviato da 
Firenze, ed oratori da altre parti d' Italia, per indurre il Papa 
Urbano V a recarsi a Roma; e Benvenuto ebbe opportunità 
d incontrarvi il suo diletto precettore, il Certaldese, e di strin- 
gere vieppiù col. Petrarca quei legami di amicizia, che ruppe 
solo la morte. 

Tornato dall’ ambasciata in patria, è a supporsi che non 
fosse stato bene accolto dagl'Imolesi, o che non fosse accetto 
a coloro che nel frattempo eransi impadroniti del potere in 
città; perciocchè non solo non lo vediamo più in alcun uffizio 


(') Vol. III, pag. 280, Purg. X. 


XXVI DELLA VITA E DELLE OPERE 


pubblico, ma sembra sia stato ben poco in Imola fino alla sua 
morte; e l'indignazione ch'egli aveva nel cuore gli scoppia 
fuori talvolta nel Commento. Su quel verso: O Romagnuoli tor- 
nati in bastardi, egli esclama: Ntmis curialiter loquitur iste: immo 
debuisset dixisse, în spurios, immo in mulos, specie permutata ('). 
Ed innanzi, commentando il verso: Che già lo tncarco di là giù 
mi pesa, egli scrive: «Poeta noster a juventute fuit superbus 
ratione nobilitatis, scientie, et boni status; sed certe bene por- 
tavit onus suum in vita, onus dico exili, paupertatis et in- 
vidie aliorum. Et certe de me audeo dicere cum bona conscientia 
illud idem, scilicet, quod fui aliquando. magis. superbus quam 
invidus; sed certe jam bene portavi sarum in mundo 3). » 

Gli anni corsi dal 1365 al 1375 segnano un periodo di 
grande attività nella vita letteraria di Benvenuto. Dimoró prin- 
cipalmente in Bologna, ove da Imola tramutossi verso il 1366, 
occupandosi dell’ insegnamento, lavorando per la esposizione 
de' classici latini, e tenendo viva corrispondenza co' più chiari 
letterati suoi contemporanei. Il Liber Augustalis; 1 commenti su 
le Tragedie di Seneca, su Valerio Massimo, su la Farsaglia 
di Lucano, su la Buccolica del Petrarca, e perfino il Com- 
mento su Dante furono tutti elaborati in que' dieci anni. Al 
Petrarca chiedeva se la poesia fosse a considerarsi fra le arti 
liberali; ed il Petrarca, sebbene già gravemente ammalato, 
gl inviava in risposta una lunga lettera, che porta il pregio 
riferire qui per intero. 

« Benevenuto Imolensi Rhetori S. Ad respondendum literis 
tuis, nec corporis valitudo, nec spatium temporis suppetit; que 
multorum ergo verborum erant, si potero, paucis expediam, 
que si satisfecerint gaudebo. Alioquin paratior sim semper audire 
quam dicere, et discere quam docere. Quazres, nec immerito, ars 
hzc, quam quidam nobis tribuunt et quam fateor a tenera ztate 
dilexeram, an liberalium una sit. Dico inter liberales minime nu- 


(*) Vol. III, pag. 389-90, Purg. XIV, 99. 
(*) Vol. III, pag. 370, Purg. XIII, 138. 


DI BENVENUTO. XXVII 


meratam, sed super omnes liberales esse, omnesque complexam, 
quod et si multimode probari possit, sufficit tamen ad probatio- 
nem, Felix Capella, de omnibus septem poetice agens sicut nostri. 
Nec te moveat quod in numero liberalium non sit, inter quos 
neque theologiam, neque philosophiam novimus, magnum est 
inter magnas esse, sed interdum maius excipi sicut e numero 
magnorum civium, principes excipitur, liberales quidem ha- 
bitum scientie ; humano inchoant in animo, innominatz inter 
eas, ali& inchoatum perficiunt et exornant. De reliquo non 
muto sententiam, quam in invectivis posui; quicquid contra 
poetas iuste dicitur, sczenicos notat, namque dicis Boetium contra 
poetas, qui citatur testis, sczenicum non fuisse, et ego fateor, 
et fatendum esse viri cogit auctoritas quid ergo, non scriben- 
tem, sed stilum philosophica notat increpatio. Erat enim stylus 
elegiacus, scenicis rebus et amatoris aptior, hic quasi insciam, 
quid intenderet, philosophiam fingitur movisse, ut in verba illa 
prorumperet, que si omne poeticum, sine exceptione damnasset, 
nequaquam ille non doctus modo, sed sanctus vir usque in 
finem operis, ceptum stylum et scenicarum meretricularum 
consortium tenuisset, multa enim per totum poetice dicta sunt, 
neque rursus id mirari convenit, magnos nonnunquam viros, 
non ridiculo tantum, sed obsceno etiam usos stylo, qualia sunt, 
in Saturnalibus illa Platonica, qua mallem tantus philosophus 
tacuisset, fert interdum error, quidam interdum fervor animi, 
quo non decet, et quanquam res male sint, stylus tamen est 
bonus, et ars irreprahensibilis, si ad feliciorem materiam con- 
vertatur. Ad hunc ergo modum accipio, quicquid usquam contra 
poetas dicitur, ut contra scanicos dictum sit, non a sanctis 
modo, sed ab ipso etiam Cicerone, quo nemo alius, non poeta, 
plura pro poetis dixit, nec tamen inficior, etiam alios inepta 
quedam, immo multa dixisse, de quibus'accipi possit. Quod ais 
scripsisse Hieronymum, quod scilicet demonum cibus est sermo 
poeticus, homines enim erant subiacentes erroribus, et non 
solum homines sed pagani, alioquin si simpliciter accipimus, 


XXVII DELLA VITA E DELLE OPERE 


multum hoc cibo pastus est ipse Hieronymus, sic in omnibus 
scriptis suis poeticum sapit stylum, quod ipsemet intelligens, 
de hoc ipso non ociose alicubi sese excusat. Sepe quidem me 
fatente poetarum sermo malus est, quidni autem, cum et 
vita sit pessima ? quid hic igitur dicam? et quid putas? nisi 
quod sentio et quod credo. Poetis id non poetice tribuendum, 
nam et rebus optimis pessime uti aliquos constat, et famosos 
theologos, hzreticos magnos audivimus et morales philosophos, 
pessimis moribus, non hzc artium, sed artibus male utentium 
culpa est. Audebo dicere, si poesis in bonum piumque ingenium 
inciderit, usque ad Christi laudem verzque religionis ornatum 
trahi potest. Si hoc probas, bene habet, at si minus et ego stu- 
dium hoc a tergo liqui, et si quid rectius audiero, non in tuam 
modo, sed cuiuscumque docti hominis sententiam libens ibo. 
Vale. Patavi, in sgritudinis mea strato. V. Idus Febr. (*).» 

A questa lettera, scritta nel Febbraio del 1374, replicava 
Benvenuto con altra sua lettera, importante per le notizie che 
contiene, sebbene non se ne abbia che il seguente frammento, 
pubblicato la prima volta da Gieronimo Claricio, Imolese, ap- 
presso all’ Amorosa Visione del Boccaccio (?). Fu ripubblicato 
da Bastiano Fausto da Longiano dietro la vita di Madonna 
Laura e del Petrarca premessa alla sua edizione del Canzo- 
niere (*); e di nuovo dal Betussi nella vita del Boccaccio, in 
fronte alla sua traduzione della Genealogia degli Dei (*). 

« Litteras tuas de poetis et poesi, amicissime, legi: satis a 
te fuit mihi factum : eoque admirabilius, quo ab :grotante scrip- 
tas monuisti: alioqui non mirum foret, quum poeta de poetis 
non posset nisi belle disputasse. Prater hec quum te zgro- 
tantem legerim, non potui, nec possum satis affici moerore. 








(') Senilium, XIV, 11. Basilee, per Henrichum Petri, 1554. 

(^) Amorosa Visione con Apologia di Gieronimo Claricio Imolese contro 4 de- 
trattori della poesia di messer Giovanni Boccaccio. Milano, in edibus Zannetti 
Castellionis, 1521, 4°. 

(*) Il Petrarca col Commento di Bastiano Fausto da Longiano.Venezia, 1532, 89. 

(*) Venezia, 1547, 4°. 


DI BENVENUTO. XXIX 


At cito, Deo Maximo favente nil desperandum, convalesces, et 
ut in preesentia quippiam, tibi non injucundum scio, ad te scri- 
bam, scias me anno preterito extremam manum commentariis 
meis, que olim tanto opere efflagitasti, in Dantem praeceptorem 
meum tmposuisse. Mittam ubi fidum fuero nactus nuntium. Et 
nunc nonnulla hortatu Joannis Boccatii, poete elegantissimi 
more Grecorum, pro tuarum Eclogarum interpretatione re- 
posuisse scias velim. Qua si placuerint, ea ad te mitto, rescri- 
bas quid animi habeas etiam atque etiam te oro. Mox orna- 
tissimum Carmen Bucolicum Joannis Boccatii, et nonnulla 
alia ingeniosissima ejusdem poete vulgaria poemata, et si me 
junioris discipulique mei. non pudebit more meo interpretari, ut 
nostri temporis tres poetarum principes, tria clarissima et la- 
tinae. grece pariter et vulgaris lingue lumina, Dantem, te 
ipsum, et Joannem Boccatium, clariora (absit jactantia) reddi- 
disse posteris videar, si ea qua scripsi, scribamque viva (victura 
tamen spero) ad posteros pervenerint. » — Ed altre cose assai, 
soggiunge Claricio, fuori di nostro proposito ivi descrive. 

Taluno, seguendo l'avviso di Apostolo Zeno e del Bal- 
° delli, ha creduto che questo frammento sia apocrifo. Lo Zeno 
in verità non pronunzia giudizio; nelle sue note alla Biblio- 
teca Italiana del Fontanini, su l'articolo « Il Petrarca col 
Commento di Bastiano Fausto da Longiano, » egli solo os- 
serva: « Dietro la vita del Petrarca e di M. Laura sta ‘una 
lettera latina, non so se spuria o legittima, sotto nome di Ben- 
venuto da Imola al Petrarca ('). » 

Al Baldelli poi fece « sospettare apocrifo quel frammento 
di lettera, il chiamarvi (Benvenuto) suo discepolo il Boccaccio, 
quando nel Commento di Dante lo dice a giusta ragione suo 
maestro ; — il non avere in veruna delle celebri Biblioteche 
d' Europa discuoperto il Commento all' Egloghe del Boccaccio, 
di cui si fa menzione (7). » 


(!) FONTANINI, Bibl. dell’ Eloq. Ital., vol. II, pag. 25. 
(*) Vita di Gio. Boccaccio. Firenze, 1806, pag. 236. 


XXX DELLA VITA E DELLE OPERE 

Ma in quell’ inciso — et st me junioris discipulique mei non 
pudebit more meo interpretari — dal quale il Baldelli argomenta 
che Benvenuto chiami Boccaccio più giovane di lui e suo di- 
scepolo, deve esservi un errore o dell’ antico copista o del 
tipografo; perchè, se ben si osservi, la sintassi è sbagliata 
ed il senso non corre. Correggendosi l' originale, secondo sug- 
gerisce il Roncovassaglia, — et si mei juntoris discipulique me 
non pudebit — la frase diverrebbe propria, ed il senso chiaro 
e vero. 

Men plausibile fondamento ha l obbiezione di non essersi 
trovato i1 Commento in alcuna delle grandi Biblioteche d' Eu- 
ropa, a tutti essendo noto che molti Codici, de' quali si aveva 
conoscenza nel XIV secolo, siensi dipoi affatto smarriti. Oltre 
a ció Benvenuto non dice di averlo scritto, ma che intendeva 
scriverlo ben tosto: Mor; è possibile che poi non l' abbia 
punto scritto. E vuolsi anche notare che Gieronimo Claricio, 
che il primo pubblicó quel frammento, aveva potuto avere 
opportunità di vedere de' manoscritti di Benvenuto ora irre- 
parabilmente perduti. 

Pochi giorni dopo siffatta corrispondenza, il Petrarca chiu- 
deva i suoi giorni in Arquà, il 18 luglio 1374, senza porre 
l'ultima mano al suo poema latino l'Africa, al quale fu prin- 
cipalmente dovuta la sua coronazione in Campidoglio ('), ma 
che oggidi è quasi affatto dimenticato. Francesco da Brossano, 
genero del Petrarca, ed altri con lui furono di avviso o di 
bruciarlo, o di affidarlo ad altri, che lo rivedesse e correg- 
gesse prima che si pubblicasse. Caldo oppositore di quella mal 
consigliata risoluzione fu Benvenuto, che si adoprò vivamente 
affinchè il poema fosse serbato intatto come il Petrarca lo 
aveva lasciato; e ne scrisse allo stesso Francesco da Brossano, 
ad Antonio da San Miniato, a Coluccio Salutato, ad Alberto 
degli Albizzi, al Boccaccio. Le sue lettere sono tutte perdute, 


() Tmas., Lett. Ital, V, pag. 613 e segg. 


DI BENVENUTO. XXXI 


restano però le due seguenti lettere di Coluccio Salutato ; 
nella prima delle quali, scritta nell’ aprile del 1375, lamen- 
tata la morte del Petrarca annunziatagli da Benvenuto, si 
sdegna della minacciata distruzione dell’Africa, e si augura 
che la veneranda presenza di esso in Padova riescisse ad im- 
pedirla. 

« Insignis facundiz viro Magistro Benvenuto de Imola amico 
carissimo et optimo. Non siccas, non intermissas, sed adhuc 
fluentes et continuatas lacrymas hausit Epistola tua, que a fine 
literule quam tibi jamdiu destinavi sumens auspicium, migratio- 
nem illius luminosi sideris, Petrarche scilicet, elegantissime de- 
plorabat... Indignor tamen Affrice fatale ut dicitur incendium 
imminere... Ceterum quod post Pascha te Patavium iturum 
scribis, leetanter accepi, ut tua veneranda praesentia illam Pe- 
trarche scholam a conceptis incendiis potenter deterreas. Vale 
mei memor. Florentie, octavo kalendas Aprilis ('). » 

Nell'altra lettera, scritta nel giugno seguente, Coluccio ma- 
nifesta il dubbio che l'Africa non fosse ancora fuori di pe- 
ricolo; e comunica a Benvenuto la sua nomina a Cancelliere 
della repubblica fiorentina ; il che prova quanta stima ne 
avesse. 

« Vir Optime. Ne tacitus arguar, tuis facundissimis litteris 
qualecumque responsum ingrate negare, quamvis respondendi 
vinculo voluisse videar, longa contumacia preescribere, licet 
instent infinite Reipublic cure, quibus ne possim amicis, ut 
hactenus, in scribendo satisfacere, nimis efficaciter prohibear: 
hac tamen litterula debitum solvam, qua me tui oblitum non 
esse cognosces; et quantum licet amicitias militaturum adver- 
tes. Et ab eo quod tua auspicatur epistola incipiam. Verebar 
quorsum illorum judicum forent evasura consilia, quos vide- 
bam in editione Affrice titubare, et adhuc non sum omni 
timore vacuus, quin dubitem ipsos sacrilegas manus in sacrum 


(*) Limit CoLucu Przan SarvrATI Epistola. Florentie, 1743, pars II, p. 32. 


XXXII DELLA VITA E DELLE OPERE 


opus illud, ut aliquid subtrahant, injecisse, et corrigendi studio 
corrupturos.... Nunc autem credo tibi fama divulgante inno- 
tuisse, mihi ad labores, quibus eram adscriptus, et honorem 
et onus Florentini Cancellariatus accessisse, cui utinam nie 
saltem non nimis indignum reddam. Illum enim supra vires 
meas quarum parvitatem, debilitatemque cognosco, longissime 
sentio: sed hoc quantumcumque arduum et inaccessibile, fer- 
vore lite mentis amplectar, et si quam potero, me conabor red- 
dere digniorem.... Data Florenti: undecimo kalendas lunii (').» 

Fra le lettere non edite dello stesso Salutato, che 11 Mehus 
trovò ne Codici Guadagniani e Riccardiani, eranvene due. — Una 
è diretta ad Alberto degli Albizzi, e dice: « Scripsisti tandem 
quo nihil acceptius meis sensibus fieri potest, te, ut per manus 
meas, et illius divini prorsus viri. Benvenuti mei de Imola Africa 
celeberrimi nostri Petrarche singulari labor, et auguror sin- 
gulare perpetrande sui fama praesidium. publicetur, obnixius 
procurare, de quo tibi solidas gratias refero... Incitarem ad 
hoc Benvenutum, nisi quod ser Antonius (de Sancto Miniato) 
suggessit forsitan hoc totum, quidquid fuerit, oneris et ho- 
noris, mihi soli infallibiliter. tribuendum. » — Un' altra lettera 
è diretta allo stesso Benvenuto, ed in essa gli parla del prin- 
cipio del suo Commento su Dante |^. 

Il gran concetto nel quale aveasi Dante mosse il Comune 
di Firenze a fondare una Cattedra, dalla quale il sommo poeta 
fosse spiegato pubblicamente, e con decreto del 9 di aprile 1373 
destinò a siffatto uffizio il Boccaccio, il quale a' 3 ottobre 
dello stesso anno cominciò la sua lettura nella chiesa di Santo 
Stefano. Benvenuto vi si recò da Bologna ad udire il suo di- 
letto precettore. In interiori circulo. est Abbatia. monachorum 
sanct. Benedicti, cujus ecclesia dicitur Sanctus Stephanus, ubi certius 
et ordinalius pulsabantur hore, quam in aliqua alia ecclesia ci- 
vilatis; que tamen hodie est satis inordinata et neglecta, ut vii 


(') SALUTATI Epistole, pars II, p. 41. 
(*) Mens, Vita Ambr. Camald., 1, pag. cccxxxv et cccLxx. 


DI BENVENUTO. XXXII 


dum audirem venerabilem praceptorem meum Boccactum de Cer- 
taldo legentem istum nobilem poetam in dicta. ecclesia (*). La sua 
andata dovette aver luogo tra gli ultimi mesi del 1373 ed 
i primi del 1374; perciocché dalle lettere del Salutato sap- 
piamo che non era in Firenze dalla morte del Petrarca, nel 
luglio 1374, sino al luglio 1375; nè più tardi potette esservi 
prima della morte del Boccaccio, seguita nel dicembre 1375, 
dicendoci egli stesso che in quell'anno era in Bologna: Nam 
în MCCCLXXV, dum essem Bononia, et legerem librum istum (*). 
— Laonde é probabile che vi fosse andato per la lezione inau- 
gurale, e vi fosse restato sino alla fine di quell' anno. 

ll Tiraboschi narra che Bologna, imitando presto l esempio 
di Firenze, chiamó Benvenuto a leggervi Dante, e che a questa 
lettura sia dovuto l' ampio Commento che scrisse; non dice 
in quale anno vi fosse stato chiamato, ma dalla sua espres- 
sione puó dedursi che, a suo credere, ció fosse stato nel 1375 (9). 
È però fuor di dubbio, da quello che è detto innanzi, che 
Benvenuto cominciò le sue letture su Dante molto prima che 
fosse chiamato ad esporlo pubblicamente in quella celebre 
Università, ch' era allora frequentata da tutte le nazioni co- 
nosciute; e che il Commento era già finito da un anno quando 
egli offrì d' inviarne copia al Petrarca. È del pari indubitato 
che egli andò sempre aggiungendo al Commento negli anni 
posteriori, probabilmente finchè egli non inviò all’ Estense 
quella che chiameremo l'ultima corretta ed accresciuta edi- 
zione del suo lavoro. Ciò risulta evidente da varie allusioni 
a fatti posteriori al 1375 non solo, ma sin presso al 1380; 
come a modo d' esempio, allorchè commentando i versi 82-84, 
Inf. XIX, dopo aver parlato dell' elezione di Clemente V che 
tramutò la Sede in Avignone, e maltrattò tutti i Cardinali 
italiani, soggiunge che al paragone, Hodie esset dignissimum 


(') Vol. V, pag. 145, Par. XV. 
(*) Vol. I, pag. 523, Inf. XV. 
(*) Storia della Lett. Ital., V, pag. 510. 


XXXIV DELLA VITA E DELLE OPERE 


et sanctissimum cum quidam faveant antipapa Gebennensi viro 
omnium vitiosissimo (*), il quale fu proclamato antipapa nel 1378. 
E di nuovo nell alludere alla distruzione del Mausoleo di 
Adriano, Castel Sant'Angelo, esclama: Sed proh dolor! Istud 
sumptuosum opus destructum et prostratum est de anno pra- 
sent. MCCCLXXIX per Populum Romanum, quia fuerat. ali- 
quandiu detentum per fautores Roberti cardinalis Gebennensis (*). 

Siffatta allusione ad avvenimenti piü recenti trovandosi in 
tutti i, Codici riscontrati, può ragionevolmente dedursene che 
sieno tutte copie dell' ultima edizione del Commento. 

Benvenuto ricorda ch'egli fu dieci anni in Bologna: Bo- 
nonienses sunt homines carnales, dulcis sanguinis, et suavis na- 
ture, qui super cateros ltalicos familiarius tractant. forenses, et 
benignius fovent et honorant; et ut utar argumento Dantis : non 
quero aliam probationem nisi experientiam, quia FUI IBI PER 
DECENNIUM (5. Si noti l espressione FUI IBI, la quale fa 
supporre che non vi era più quando così scriveva; e di 
fatti il Mazzoni-Toselli negli Estratti dell’ Archivio Criminale 
di Bologna, in un libro del 1377, trovò segnato fra i de- 
bitori delle imposte: Magister Benvenutus de Imola habitator 
Ferraria (*). 

Laonde possiamo fondatamente ritenere, che Benvenuto, 
lasciata Bologna nel 1377, si rifugió in que' tempi procellosi, 
in Ferrara, sotto la protezione del marchese Niccolò Il, occu- 
pandosi assiduamente a ritoccare e completare il Commento, 
per fargliene offerta. E forse fu allora che commentando i versi 

Se mai continga che il poema sacro, 
AI quale ha posto mano e cielo e terra, 


Sì che m' ha fatto per più anni macro. 
Par. XXV, 1-3. 


(') Vol. II, pag. 53, Inf. XIX, 83. 

(*) Vol. II, pag. 8, Inf. XVIII, 32. 

(* Vol. II, pag. 16, Inf. XVIII, 66. 

(*) Racconti storici, estratti dall’ Archivio Criminale di Bologna, ad illustra- 
zione della storia patria. Bologna, 1870, vol. 3. 


DI BENVENUTO. XXXV 


gli venne fuori dal cuore: Nec mireris, lector, si autor diu la- 
boravit, et si labore macruit in hoc opere altissimo componendo, 
quia mihi simile accidit în ipso exponendo (*). 

Per quante ricerche siensi fatte non si è riescito a rin- 
venire alcun ricordo contemporaneo della morte di Benve- 
nuto, nelle patrie memorie. Non pochi, tratti in errore dalla 
data MCCCLXXXIX, ch'è nel Codice Estense, della distru- 
zione di Castel Sant'Angelo, la quale istoricamente non ac- 
cadde che nel MCCCLXXIX, secondo porta il Codice Lau- 
renziano, fissarono la morte di Benvenuto nel 1390; ma 
sembra molto più attendibile l' avviso del Gamberini, che ne 
fissa la morte nel 1380 in Imola. È notevole che nel Com- 
mento non trovasi allusione ad alcun avvenimento posteriore 
al 1379; e nel Libellus Augustalis, probabilmente l'ultimo 
de'suoi scritti, che si chiude col principio del regno di Ven- 
ceslao eletto nel 1378, mentre viveva ancora il padre Carlo IV, 
Benvenuto scrive: Hodie regnat hic juvenis robustus venator, 
quid facturus sit ignoro. Or Venceslao, che ne’ primordi del 
suo regno fece sperar molto di sè, subito traviò dal buon 
sentiero, a segno da esser soprannominato il beone ed il cru- 
dele: il che Benvenuto, se vivo, non avrebbe certo omesso di 
ricordare nel Commento, nel Libellus, o in altro suo scritto. 
La peste che infierì di nuovo in Italia, e specialmente nelle 
Romagne, dal 1380 al 1383, fa nascere il dubbio che Ben- 
venuto ne fosse stato vittima, e perciò sepolto in oscuro luogo, 
del quale non restò alcun ricordo. 

S' ignora se Benvenuto togliesse moglie; ma ebbe certo 
un figlio per nome Campaldino, il quale nel 1398 ebbe a 
piatire con la serva dell’ Arciprete della terra del Polese, 
per danni da quella arrecati ad una possessione ereditata dal 


padre (5. 


(') Vol. V, pag. 354, Par. XXV. 
(*) Mazzomi-TossLLi, Racconti storici. 


XXXVI DELLA VITA E DELLE OPERE 


Chiuderemo queste brevi note su Benvenuto con un Elenco 
delle Opere di lui, stampate, o tuttora giacenti manoscritte 
nelle Biblioteche. 


I. — Romuleon, hoc est compendium. Historiarum Romanarum post 
excidium Troje et ab Urbe condita usque ad Diocletianum 
Augustum. 


È un compendio non breve delle gesta dei Romani dalla 
fondazione di Roma fino all’ impero di Diocleziano. Benvenuto 
lo scrisse a richiesta di Gomesio Albornoz, governatore di Bo- 
logna nel 1361-62, e nipote del Cardinale Egidio Albornoz, 
Legato della Santa Sede nelle Romagne. Nel proemio egli dice 
di aver scritto: Illustrium Romanorum.... non omnia quidem, 
sed que meliora fore crediderim, inclita. gesta, luculento latino 
humili stylo et sermone materno,... instantia. strenuissimi | militis 
Domini Gometit de Albornotio yspant, cujus mandatis prius. sibi 
dilectus quam cognitus nequeo. refragari.... Invitus quodam modo 
pertrahor ad scribendum juvenilis :tatis imbecillitate, cui plu- 
rimum ignorantia, solet esse cognata. 

Del Romuleon si hanno parecchi codici. Ve ne sono tre 
nella Laurenziana ; altro Codice membranaceo fu esaminato dal 
Mehus nella Biblioteca allora esistente di Santa Croce in Fi- 
renze ('). Nella Laurenziana se ne trova anche una versione in 
francese, fatta da Giovanni Melot, canonico di Lilla, in ser- 
vizio di Filippo duca di Borgogna, in due bellissimi volumi in 
folio pervenuti dalla Biblioteca Palatina. Nella Nazionale poi, 
già Magliabechiana, ne esistono due Codici di una traduzione 
in italiano, del buon secolo, che fu pubblicata dal dottor Guat- 
teri nella Collezione di opere inedite o rare dei primi tre se- 
coli della lingua (5. 


(*) Vita Ambrogi Camaldulensis, vol. I, p. cccxxxvu. 

(*) Il Romuleo di Messer Benvenuto da Imola, volgarizzato nel buon secolo 
e messo in luce dal dottor Giuseppe Guatteri. Bologna, Romagnoli, 1867, 2 vo- 
lumi in 8». 


DI BENVENUTO. XXXVI 


II. — Commentum super Dantis poete Comadiam. 


Come abbiamo notato nella Prefazione, il manoscritto ori- 
ginale di questo Commento non esiste più; ma ve ne sono 
peró molte copie. 

Apostolo Zeno, autore d' ordinario molto accurato, affermò 
che questo Commento servi di fondamento ad alcune novelle 
del Boccaccio, indicate da Domenico Maria Manni nell’ Istoria 
del Decamerone ('). Ma il Manni, che riteneva essersi scritto 
il Commento verso il 1376, non sognò mai d' asserire che il 
Boccaccio, morto nel 1375, avesse da quello tratto alcuna delle 
sue novelle. Per contrario, su la Novella VIII, Giorn. V, di 
Nastagio degli Onesti, che s' innamoró d' una giovane de' Tra- 
versari, riporta quello che Benvenuto ne dice, commentando 
il verso 107, Purg. XIV, ove narrato il fatto, soggiunge: Sicut 
honeste. scribit Boccaccius, curiosus inquisitor omnium delectabilium 
historiarum (*). 

E lo stesso Benvenuto, commentando i versi 13-15, Purga- 
torio VI, narrato il fatto che forma il soggetto della Novella II, 
Giorn. X, soggiunge: Ut pulcerrime scribit. vir placidissimus 
Boccatius de Certaldo sermone materno in. libro suo, qui dicitur 
Decameron (3). 

Lo Zeno peraltro si occupò di Benvenuto come storico, e 
del lavoro principale di lui non disse altro, se non che: « può 
nondimeno in qualche conto averci luogo (*) il suo grosso Com- 
mento latino sopra la Commedia di Dante. » 


(') Dissert. Voss., I, pag. 28. 

(3) Istoria del Decamerone. Firenze, 1742, pag. 357. 
(*) Vol. IIT, pag. 169. 

(*) Cioè: fra i lavori storici. 


XXXVIII DELLA VITA E DELLE OPERE 


Ill. — Augustalis Libellus clarissimi historici Benevenutt de Ram- 
baldis de Ymola ad nobilissimum illustrem Marchionem Fer- 
rarie: a Julio Casare ad Vincislaum usque Imperatorem 
Caroli filium Augustorum vitam breviter scribit. 


Lo scrisse a richiesta del marchese Niccolò II d'Este, al 
quale lo dedicó: Optas, clarissime Marchio, heroicarum cultor vir- 
tutum, posse faciliter internoscere bona et mala principum. Roma- 
norum utrorumque fine notato cautior fias. eminentium — speculo 
exemplorum. Parebo libens, et calculantis more rem magnam brevi 
oratione sumabo. 

I codici ne erano numerosi; lo Zaccaria ne trovó nella 
Biblioteca dei Padri di Santa Maria in Corte, in Lucca ; nella 
Biblioteca dei Minori Osservanti in Pistoia, ed in quella del conte 
Crispi in Reggio ('). ll titolo di sopra notato è secondo il Codice 
Estense (*). 11 Muratori afferma esservene anche un Codice nel- 
l’ Ambrosiana, il quale ora non esiste più (*). 

Fu stampato fra le opere del Petrarca, al quale venne 
talvolta attribuito. 

Marquardo Frehero lo inserì nel secondo volume Germani- 
carum Rerum, coll aggiunzione di altri cinque Cesari fino a 
Massimiliano II, tolti dal libro de’ Cesari di Battista Egnazio, 
ma scorretto e mancante, secondo la collazione fattane dal 
Muratori col Codice Estense (*). Enea Silvio Piccolomini, 
Papa Pio II, nel principio della sua Europa dice di aver pro- 
seguito il Libellus Augustalis con le vite di altri quattro Ce- 
sari; ma siffatto lavoro non si trova tra gli scritti di lui. 
Nella Biblioteca Nazionale in Firenze, ve n'é un' edizione, 
nella quale la dedica è ad Azóne, invece di Niccolò d' Este (5). 


(*) Iter litt. per Italiam, pars I, pag. 25, 45, 88. 

(*) Antiquit. Ital., I, p. 1030. (*) Antiquit. Ital, I, p. 1030. 

(* Antiquit. Ital., I, p. 1030. 

() CorneLIus Nepos, de Vita Catonis senioris. SEXTUS AURELIUS, de Vitis 
Casarum. BENVENUTUS IMoLENsiS, de eadem re. — Libellus qui dicitur Augusta- 
lis... ad illustrem Azonem marchionem Estensem. Urbe Feestri, IIII, Kal. Martii, 
1514, Impressore Hieronymo Soncino. 


DI BENVENUTO. XXXIX 


IV. — Francisci Petrarche Bucolicum Carmen in duodecim Eclogas 
distinctum, cum Commentario Benvenuti Rambaldi Imolensis. 
— Venetiis, per Marcum Horigonum, 1516, in fol. 


Benvenuto scrisse questo Commento per consiglio del Boc- 
caccio, come egli stesso afferma nella lettera al Petrarca. 

Il Baldelli credo sia stato il primo che ne abbia notato 
l'importanza, a rimuovere i dubbi elevati dal Barone de la 
Bastie e da altri prima di lui, intorno alla intelligenza così 
dell’ Ecloga MII, nella quale Benvenuto nota che Petrarca non 
ragiona di Laura, ma della morta poesia ; come di que’ versi 
dell’ Ecloga XI, ne' quali Fusca, una delle tre donne simbo- 
leggianti tre virtù che vanno a piangere sulla tomba di Ga 
latea, ossia Laura, a Niobe che le dimanda ove se ne asconda 
il sepolcro, risponde : 

Carpe iter hac, qua nodosis impera capistris 
Colla boum, crebrasque canum sub limine parvo 


Videris excubias, gilvosque ad claustra molossos. 
Alle locus tua damna tegit, iamque aspice contra ; 


Hic Galatea sita est (*). 

Su' quali versi Benvenuto commenta: Ultra vadamus, car- 
pamus viam hac parte que ducit nos ad locum. Fratrum. Mino- 
rum, quia ibi videbis sepulerum Lauretta... Hac est Lauretta 
amica Petrarche, qua Lauretta natura nil creavit. pulchrius. 

Il Perticari, nella sua traduzione delle Ecloghe, adottò le 
note di Benvenuto. 


V. — Lucani Pharsalia cum Benvenuti enarrationibus. 


Lo Zaccaria ne trovó un Codice nella Biblioteca de' Padri 
Carmelitani di San Paolo in Ferrara, nell'ultima pagina del 
quale si leggeva: Expliciunt Expositiones secundum  Benvenu- 
tun super Pharsalia. Lucani, compilate anno 1386 (7), scripte 
anno 1406 (*). 


(!) Del Petrarca. Firenze, pag. 167. (*) Iter litt., pars 1, peg. 150. 


XL DELLA VITA E DELLE OPERE 


Ignoro se più esista e dove ora sia quel Codice. Dubito 
della data 1386; probabilmente, come s' è detto innanzi, Ben- 
venuto era già morto da qualche anno. 


VI..— Senece Tragedia cum adnotationibus. 


Lo Zaccaria, che ne trovó un Codice membranaceo della 
fine del XV secolo, nella Biblioteca di San Marco in Firenze, 
dice : Anonymi, qui fortasse auctor quoque fuit adnotationum mar- 
gine tnscriptarum, prafatio inito. Codicis. legitur, in. ea autem 
Magister Benvenutus de Imola appellatur ('). 


VII. — Valeri Maximi. Dictorum et factorum. memorabilium 
libri IX, recollecti Magistri Benvenuti de Imola. 


Codice in folio con la data del 1414, che si conserva nella 
Biblioteca Comunale d' Imola. | 

Un Codice cartaceo ne esiste anche nell' Ambrosiana con 
la seguente sottoscrizione : Expliciunt Recolecte (sic) super opera 
Valer Maximi ystoriographi facta Bononie sub excelentissimo viro 
magistro Benvenuto de Ymola scripte per me Philippum de Vale 
natum quondam Bartholeti de Vale de Querzola în castro Heriborie 
sub annis Domini in (sic) MCCCLXXXIII. Indicionis sexte. 

Il Guatteri, nella prefazione alla sua edizione del Romuleo, 
attribuisce anche a Benvenuto le due seguenti opere che sono 
nell’ Ambrosiana, delle quali però par chiaro ch' egli non ne 
fosse l' autore. 


VIII. — Incipit Cronica (sic) a principio mundi 
usque ad adventum Christi. 


È divisa in 24 libri; nella sottoscrizione del 247? ha: 
Explicit historia de moribus et vita philosophorum, que est ul- 
tima primi voluminis ; ma il secondo volume non è nella Bi- 


(*) Iter litt., pare I, pag. 67. 


DI BENVENUTO. XLI 


blioteca. Nè in principio, nè in fine, nè nelle sottoscrizioni 
dei singoli 24 libri v ha nome d'autore. In fronte al primo 
foglio una mano del secolo XVI ha scritto: Benvenuti Chro- 
nicon; ma in un foglio volante insertovi di mano del se- 
colo XVIII, nel quale sono trascritti due capitoli del libro XIV, 
nota al margine: Ex Chronico Benvenuti, sive melius Bencii; 
e nel Catalogo il manoscritto è indicato come: Benvenutus 
sive Bencius Alexandrinus Chronicon a principio mundi usque 
ad adventum Christi. Da ciò e da alcune parole del Muratori 
nella Prefazione ai Rerum Italicarum Scriptores sembra possa 
ritenersi essere opera di un Bencio o Benzio citata da Gual- 
vaneo Flamma. 


IX. — Benvenutus de Rambaldis opusculum. de urbe Mediolani. 


È un piccolo Codice cartaceo del secolo XV. Il Sassi, pre- 
fetto dell’ Ambrosiana fino al 1751, vi appose di suo carattere 
la seguente nota: Benvenuti de Rambaldis Imolensis qui seculo 
XIV floruit. Vuolsi però notare che questo opuscolo non è che 
copia di una parte della Cronaca suindicata. 


G. F. LACAITA. 


.COMENTUM INFERNI. 


SPIEGAZIONE DELLE ABBREVIAZIONI. 


E. — Codice Estense. 
S. = Codici Strozziani 
116. — Codice Gaddiano. Inferno 
117.— » » Purgatorio 
4. zz Codice, Plut. XLIII, n. IV. Paradiso 


nella Laurenziana. 


COMENTUM SIVE SCRIPTUM super librum 
primum, qui intitulatur Infernus Sacri poematis 
celeberrimi pocte Dantis Aldigherij, ad clarissimum 


Principem Nicolaum Marchionem Estensem, etc. (^ 
(3) 


Hic nitet Estensis Nicolaus laude sub ista, 
Gloria Magnatum, generis fulgore serenus, 
Sed virtute magis certat () superare regentes, 
Quos sua sublimis vincit clementia morum, 
Qua decus eximium similem non comperit usquam 
Italicos inter proceres, Dominosque potentes. 

(5) 


Qus, preeclarissime Princeps, testante Philosopho 
in sua poetria, jocundissima ars poetica ab ipsis nature 
principiis ab animi (°) nobilitate manavit, cujus opera 


(') S. Estensem per disertissimum et egregium Grammaticae professorem 
Magistrum Benevenutum de Imola sermone lucido compilatum. 

(* E. Incipit Commentum Magistri Benevenuti de Ymola super Infernum 
Dantis de Aldigherijs de Florentia poetz, et primo epitaphium Dantis, secundo 
origo dominorum Marchionum Estensium. 

Epitaphium Dantis. 

Jura Monarchie superos phlegethonta lacusque 
Lustrando cecini voluerunt fata quousque. 
Sed quia pars cessit, melioribus hospita castris, 
Auctoremque suum reddit felicior astris, 
Hic claudor Dantes patriis extorris ab oris, 
Quem genuit parvi Florentia mater amoris 

Hic nitet Estensis Nicolaus laude sub ista, etc. 

( E. certa. 

(*) S. Prohemium primum ad eumdem. 

(*) E. ab omni. 


I 1 


9 INTRODUCTIO. 


efficitur ut illustrissimorum virtus extincta virorum fiat 
perpetuo rediviva, tuba poetica praeconio totum predi- 
cata per orbem, cujus ope (') nunc egeret (*) illustrium 
tuorum fama (?) majorum, jam in tempore semisepulta (* 
penuria poetarum, quorum copia, proh dolor!, state 
nostra rarior est foenice; foenix siquidem unica in orbe, 
et in unica regione reperiri dicitur a magnis sapientibus, 
licet nobis ignota; poeta vero hac tempestate nullus 
usquam agnoscitur. Tuorum, inquam, inclita gesta omnis 
eximius vates materiam haberet () uberrimam. Ut enim 
perstringam plurima paucis, Azzo primus inclitus olim 
Princeps, forma corporis, animi virtute prepollens, pri- 
mus feracissimae Ferarie principatum adeptus, anti- 
quissima Mantue, que Marone Latinorum clarissimo (9) 
gaudet alumno, protector egregius, nobilis Verone regi- 
men sibi sponte collatum, sed mox vi et fraude hostium 
injuste extortum, justa ira et indignatione fremens, equestri 
Marte collatis signis, infestis partibus debellatis, tam pru- 
denter quam potenter resumpsit amissum, ubi egregio- 
rum operum et vite finem (7) feliciter posuit. Aldro- 
vandinus ejus primogenitus, magnanimus adolescens, 
Marchionatus Anchone titulum promeruit, militantis Ec- 
clesie hostibus triumphatis, in ipso flore juventutis extin- 
ctus, decus insigne virtutis (*), eximiz pietatis. Azzo se- 
cundus, ejusdem primi Azzonis filius, vir strenuus bello, 
prudens consilio, romane propugnator Ecclesie, velut 
olim romane libertatis divinus ille Scipio victor Hanniba- 
lis, domitor Carthaginis, Italie liberator, tremendas vires 
insolentissimi Federici secundi, qui non minus triginta an- 
norum curriculo romanam afflixit Ecclesiam, quam olim 


(') E. e S. opere. (?) E. egent. 
(*) E. facta. (!) E. fere sepulta. 
(*) Mur. habet. (*) E. clarissimorum. 


(*) S. seriem. (*) E. et eximie. 





4 INTRODUCTIO. 


a Gallorum (') avidis faucibus liberavit, magna sanguinis 
madens ultione, et Nicolaum fratrem, cujus tu fers no- 
men, virorum utique amantissimum, ex eorum bar- 
bara (*) captivitate detraxit. Genuit et Obizonem patrem 
tuum, praepotentem et magnificum Dominum Ferari®, 
Mutine, Parme. 

Quamvis autem illustris tuorum proavorum prosapia 
insigni antiqua generositate refulgeat (*), de cujus vetusta- 
tis (*) primordialibus initiis memoria non extat, clarissi- 
morum tamen regum affinitatem (5) cumulatius honestatur: 
Roberti, scilicet, serenissimi, patrum nostrorum tempo- 
ribus Sicilie regis, quem post Salamonem sapientissimum 
praedicat constans opinio plurimorum: et Andree regis 
Hungarie, cujus uxor Beatrix, primi Aldrovandini filia, 
vere beata, si virtus heroica beatum (°) efficere potest, 
mulier animosa, a paterna et avita nobilitate non de- 
gener, viro suo rege sene fato functo, ex illius semine 
suo jam utero tumescente, virilem habitum mutuata, ut 
temporis necessitas suadebat, custodia privigni solerter 
elusa, in Germaniam commigravit, unde ad patrios (?) 
lares et tutior et liberior remearet (È). 

Pratereo rescripta Principum, privilegia Pontificum, 
quibus tuo generi plus eximis claritatis accrevit. Et ne 
plura tuorum pradecessorum gesta memoranda percur- 
ram, quamvis clementia et liberalitas, propria virtus 
Principum (°), hareditaria ipso jure nature in Estensi 
familia semper eluxerit ('°), in Te tamen utraque tota con- 
fluxit inconvulse tuo pectori radicata; ut omiserim cze- 
teras, equitatem, prudentiam, modestiam, constantiam, 


(* Muratori stampa — Catalanorum ; ma nel Codice è — Gallorum. 


(*) E. barbarorum. (*) E. prefulgeat. 
(*) S. vetustate. (*) S. e 116, affinitate. 
(* E. beatam. () E. primos. 


(* Mur. stampa — commeavit, ma il Cod. E. ha — commearet. 
(*) S., 116 e E. quasi hereditaria. ('*) Mur. stampa — effulserit. 


INTRODUCTIO. B 


qua nec successibus prosperis insolescit, nec adversis 
hebescit. Tu florentem statem preclara morum indole 
preesignisti : robusta vero, ingentibus celebrata trophoeis, 
de viciorum hostilitate merentius triumphavit, juxta pre- 
sagium tui nominis gloriosi: Nicolaus namque victor 
laudabilis interpretari (') dicitur a quibusdam. O ergo te 
felicem! de cujus magnitudine animi praestatur bonis 
premium, reis remissio sepe, a quibus (*) atrocissimas et 
intolerabiles injurias recepisti (*) etiam a clementissimis 
severissime.(*) vindicandas; ut de te dicere audeam, quod 
de Cesare inquit Cicero: nulla de virtutibus tuis major 
misericordia est. Hinc (5) te, clarissime Marchio, motum reor, 
ut illius fulgentissimi solis, Dantem loquor, cujus perspicui 
ingenii radiis, suorum meritorum praevio lucifero, no- 
ster orbis Italicus pracipue illustratur, figmenta evolve- 
rem (°), figmentorum integumenta eliciens (7), elucidans et 
obscura variis velata figuris, multiplicibus sensibus involuta 
latentibus. Hic namque historica et poetica, hic naturalia 
et moralia, hic ardua et infima, hic antiqua et no- 
vissima, hic, ut breviter dicam, divina pariter et huma- 
na (). Nec ambigo quin diversi diversa sint dicturi pro 
animorum affectione tam dissona, tam (?) adversa. Quid- 
ni? Opus quippe('°) est vulgarium linguis et injuriose 
laceratum, qui etiam excellentissimos literatorum stilos 
temere carpere non verentur? Mihi tamen suffecerit 
peritiorum ac Tui acquiescere votis, cujus preceptis, 
Tibi prius dilectus quam notus, nequeo contra ire. Non 
est autem propositi mei in hoc opere omnium exponen- 


(* E. solet, ut dicitur. (* E. quamquam a quibusdam. 
(*) E. accepisti. (^) E. severissimas judicandas. 
(*) E. Hic; Mur. Heic. (f) S. evolvens. 


() E. elicerem, elucidans etiam obscura. 

(*) Mur. aggiunge: comprehenduntur. — (*) E. quam diversa. 

(*) E. Quid modo? opus ne est vulgarium linguis iniuriose, qui etiam ec. 
— Mur. opus ne est respondere vulgarium linguis iniuriosis, qui etiam ec. 


6 INTRODUCTIO. 


tium dicta refellere erronea, ridicula, falsa, aut saltem 
aliena, et omnino impertinentia facto. Et cum brevis in 
omnibus esse soleam, necessario forte nimius videbor 
interdum, quoniam multa et magna impossibile est bre- 
viter explicare. Igitur porrigam manum trepidam ad tam 
grande opus, in nomine sanctissimae atque individus Tri- 
nitatis sic exordiens. 
(1) 

Nescio qua tenui sacrum modo carmine Dantem 

Eloquar insignem studiis, quem celsa per orbem 

Explicat (*) eterno memorandum nomine virtus. 

Nam, postquam patrios Florentia seva, penates 

Linquere conspicuum jussit sine crimine civem, 

Fortuna quatiente stetit, sorlemque (*) superbam 

Excutiens semper misero, securus in orbe 

Vixit, el innumeros toleravit mente labores. 

Ipse hominum rerumque patrem, qui cuncta gubernat. 

Imperio, et lati solus tenet aurea mundi 

Lora manu, cui semper erit sine fine potestas, 

Agnovit sine more (*) Deum, vitamque per omnem 

Impiger, angustus (°) operantia sidera terris 

Stelliferi secreta poli, quibus astra fruantur 

Consiliis, calo novit divinus ab alto. 

Arlibus ingenii redimitus acumine (5) septem 

Exhausit sacras Musarum e fontibus undas. 

Hinc (") sacris animatus aquis que (8) dura cadentes 

Premia dignoscant miseri, quibus ipsa (?) salutem 

Pana ferat sceleris, quos gratia collocet altis 

Sedibus, audaci cecinit sub (egmine cantu. 

Scribere non possem viduas quot fletibus artes, 


(*) S. ha qui: Carmina in laudem poeta. 

(*) 116, Extulit. (*) S. fortemque. 

(*) Così tutti i Codd. (*) S., E. e 116, angustis. 
() 116, culmine. () E. Hic. 

(f) E. quam. (*) E. ipse. 





8 INTRODUCTIO. 


totius sapientia et eloquentize plenissime dicere possim (') 
illud Ugonis de sancto Victore in suo Didascalicon: Aic 
parvulus suave(*) lactatur, hic adultus affluentius educatur, 
hic gymnosophiste triviales, hic didascali quadriviales, hic 
legum professores, hic astronomia perscrutatores, hic tan- 
dem proficit ?) omnis scientie cultor. Hoc autem facile lique- 
bit cuique vires poetice (*) contemplanti. Ut enim (5) te- 
statur Aristoteles in sua Poetria: Omne poema et omnis 
oratio poetica aut est laudatio, aut vituperatio ; omnis enim 
actio et omnis mos (9) non versatur nisi circa virtutem et 
vicium. Unde Averrois commentator ibidem: Anime no- 
biles et virtuose naturaliler adinvenerunt primo artem 
carminum ad laudandum el efferendum facta pulcra el 
decora: anima vero deficientes ab his in nobilitate adinve- 
nerunt. carmina ad vituperandum et delestandum facta 
turpia. et inhonesta. Et subdit: quamvis necesse est ei, 
cujus propositum est detestari malos et mala, ut probet, el 
laudet bona facta et virtuosa. Nullus autem poetarum 
scivit excellentius aut efficatius laudare et vituperare 
quam perfectissimus (^ poeta Dantes; laudavit siquidem 
virtutes et virtuosos, vituperavit vicia el viciosos; de 
quo merito dici potest illud Proverbiorum XII. De fructu 
oris tui replebitur unusquisque. Nec minus illud, quod dicit 
Ovidius in commendationem Virgilii principis poetarum: 


Omnia divino cantavit. carmine vates. 


Hoc de primo. 

Secundum, quod tangitur in autoritate premissa, 
est utilitas desiderabilis, utilitas inquam multiplex: uti- 
litas inventionis, utilitas instructionis, utilitas correctionis. 


(') S. plenissime dicere posset. (*) E. sane lactabitur. 
(*) E. prostat. (*) S. poeticas. 
(*) 116, etiam. — E. ut evidenter. (*) 116, motus. 


(*) S. peritissimus. 


INTRODUCTIO. 9 


Utilitas inventionis maxima patet per Philosophum in 
sua poetria, ubi dicit quod originis poetrie in homine na- 
turaliler due cause esse videntur : prima quidem, que 
existit in homine a prima nativitate, est assimilatio rei ad 
rem, et representaíio rei per rem; quoniam homo inter 
cetera animalia maxime delectatur in assimilalione el re- 
presentalione. Causa vero secunda est delectatio, quam 
homo habet per naturam ex meíro et symphonia. Et con- 
cludit ibi philosophus: igitur delectatio anime (') ex repre- 
sentationibus, metris el symphoniis, causa est adinventionis 
arlis poetica. Hic autem poeta perfectissimus convenien- 
tissime representationibus usus est, ut patere potest di- 
scurrenti totum poema ejus ubique mirabiliter figuratum. 
Utilitas informationis, quoniam secundum (?) sententiam 
Horatii in sua poetria : 


Aut prodesse volunt, aut delectare poete, 
Aut simul et jocunda et idonea dicere vita : 
Omne (uli punctum qui miscuit utile dulci. 


Hic autem poeta preestantissimus delectabilitatem et fruc- 
tuositatem tam artificialiter contexuit, ut alteram sine 
altera in ejus volumine reperire non possis. Utilitas cor- 
rectionis per se patet (?) ; legimus siquidem quod Dominus 
mandavit filiis Israel ut spoliarent /Egiptios auro et ar- 
gento, per hoc moraliter admonens ut sive aurum sa- 
pientize, sive argentum eloquentia apud poetas invenire- 
mus (5, in usum salutiferze eruditionis verteremus. Hic 
autem christianissimus poeta Dantes poetriam ad theo- 
logiam studuit revocare, que tamen de se magnam con- 
venientiam habet cum illa: potest namque theologia dici 
quedam poetria de Deo; nam testante Philosopho poe- 


(') E. est ex. (*) E. Utilitas informanti, quam secundum. 
(*) E. per se probetur. ( E. e 116, invenerimus. 


10 INTRODUCTIO. 


te fuerunt primi theologizantes de Deo. Ideo non ine- 
leganter (') de Dante dicere possum id, quod Avegrois de 
Aristotele dicit: adinvenit. eum natura hujus artis prin- 
cipem et magistrum. Et hoc de secundo (5. 

Tertium et ultimum est fertilitas ?) ineffabilis. Ars 
namque poetica inter liberales () minime numeratur, 
quia omnes supergressa, cunctasque complexa, super- 
eminenter excellit. Unde novissimus poeta Petrarcha 
in quadam epistola, quam ad me scribit: magnum est, 
inquit, inler magna esse, sed majus inlerdum excipi, sicut 
ex numero magnorum civium princeps (5) excipitur. Sic 
theologiam, sic philosophiam, sic medicinam inter libe- 
rales non novimus numerari. Hec igitur nobilissima 
scientiarum potissime in nobiles mentes cadere dignatur. 
Hanc enim illustrissimi principes studiosissime coluerunt, 
sicut Julius Caesar, Cesar Augustus, Titus Vespasianus, 
Hadrianus, Scipio Africanus: hanc sapientissimi doctores, 
Augustinus, Jeronimus, Ambrosius: hanc clarissimi phi- 
losophi, Plato, Aristotiles, et Solon legum lator. Ideo bene 
Claudianus florentinus poeta : 


Gaudet enim vir(us testes sibi jungere Musas : 
Carmen amat quisquis carmine digna gerit. 


Dicam ergo, concludens de nobilissimo poeta, illud Ec- 
clesiastici 39. Ipse tamquam imbres miltet eloquia sapien- 
(ie: sapientie, inquam, vere, de qua Augustinus VIII 
de Civitate Dei circa principium: cum philosophis est 
habenda collatio, quorum nomen, si latine interpretetur, 
amorem, sapientie profitetur (°). Porro si sapientia Deus est, 
ut divina autoritas verilasque monstravit, verus philoso- 
phus amator Dei est. Unde magnus philosophus et poeta 


(*) E. ldeo inquam eleganter. (*) E. sit dictum. 
(*) S. utilitas. (*) S. liberales artes. 
(*) E. potens excipitur. (*) E. interpretetur. 


INTRODUCTIO. 11 


Plato, philosophia, ait in Phadone, est meditatio mortis. 
Duas autem asserit esse mortes; primam nature, homo 
enim naturaliter moritur cum anima corpus (') solutum 
lege nature. Secunda est virtutis, cum scilicet anima 
adhuc in corpore constituta corporeas contemnit illece- 
bras et cupiditatum dulces insidias, reliquasque omnes 
exuit passiones. Hic autem verus philosophus ac poeta 
hanc mortem summopere meditatus eam studuit per- 
suadere mentibus omnium (*) ut mortem sine morte (5) 
feliciter pervenirent, ut in processu operis clarissime 
ostendetur: ad quam nos vocare dignetur qui est mor- 
tis et vitae dominus in aeternum, amen. 
() 

Praemissa commendatione communi tam poetrie quam 
nostri poetae, nunc consequenter est ad libri(5) literam de- 
scendendum. Ad cujus clariorem intelligentiam (5) quaedam 
evidentialia extrinsecus preelibentur (7). Et primo queratur 
quis libri autor: secundo, qua materia: tertio, qua in- 
tentio: quarto, que utilitas : quinto, cui parti philosophie 
supponatur: sexto, quis libri titulus. 

Ad primum dico, quod autor fuit Dantes Aldigherius, 
poeta florentinus, et multis vocabulis designatur. Primo, 
a vocabulo proprie nominationis (*), vocatus est enim 
Dantes, et merito; est enim nomen consequens rei (?). 
Dictus est enim Dantes quasi dans se ad mulla, dedit 
namque se universaliter ad omnia, ut patebit in discursu 


————» 


(') S., E. e 116, relinquit solutum. 

(*) S., E. e 116. hominum. 

(*) S., E. e 116, morte faciliter evitarent et ad eternam vitam feliciter. 

(*) 8. qui inserisce : Declaratio litere librique divisio. 

() E. nunc convenienter ad libri. 

(*) E. clariorem evidentiam. 

(*) E. evidentiora licet extrinsecus perhibentur. 

(*) S. nationis; E. denominationis. 

(*) E. Primo enim a vocabulo proprie denominationis Dantes est vocatus, 
et merito, quia nomen est consonans rei. 


12 INTRODUCTIO. 


hujus operis; et omnibus scientiis operam dedit, et pre- 
cipue (') poetica delectabilissima scientiarum. Vel dictus 
est Dantes quasi dans theos (*), idest, Dei et divinorum 
noticiam. Nam cum autor iste in viridiori zetate vacasset (3) 
philosophie naturali, morali, et artibus (*) in Florentia, 
Bononia et Padua, in matura state jam exul dedit se 
sacre theologi: Parisius, ubi adeo alte emicuit quod ab 
aliquibus vocabatur poeta, ab aliis philosophus, ab aliis 
theologus. Nullus autem fuit poeta qui paradisum poe- 
tice describeret nisi hic poeta mirificus ; quod de se ipso 
profitetur secundo Capitulo Paradisi dicens: 


L'acqua ch'io prendo giammai mon si corse. 


Aldigherius nomen est cognationis. Fuit namque Dantes 
majorum sanguine generosus, scilicet de Aldigheriis (5) : 
quod nomen fuit tractum ab Aldigheriis nobilibus de 
Ferraria, ut dicetur Capitulo XV Paradisi, ubi autor 
introducit quemdam nobilem militem antiquum prade- 
cessorem suum dicentem : 


Mia donna venne a me di Val di Pado. 


Constat autem Ferariam esse in Valle Padi. Aldigherii 
autem descenderunt ex Heliseis; unde idem dicit ibidem: 


Moronto fu mio fratre(°), ed Eliseo. 


Et dicitur Dantes Aldigherius quasi a/fa digerens vel aiia di- 
gerens quam (7) alii poetae. Nemo unquam poetarum, nullum 
excipio 3), habuit unquam tam altam phantasiam, aut 
tam nobilem materiam scivit, vel potuit invenire, in qua 
tam eleganter tradit cognitionem rerum humanarum, et 


(*) S. scientie poetice. (*) E. theu. — Gr. «^v. 

(*) 116, vacaret. (*) E. naturali et morali in Florentia. 
(') E. Aldigheriis nobilibus de Ferraria, ut. 

(f) E. mio frate. (*) S. plusquam. 


(*) E. excipimus, habuit tam altam. 





14 INTRODUCTIO. 


ne sue, qua pavit animos omnium; non solum enim 
pascit viros, sed infantulos et foeminas, et post delecta- 
tionem verborum pascit intellectus excelsos. Quod cona- 
tur capere frondes significat ingens desiderium, quod (') 
habebat, laurea obtinenda. Quod (3) ceciderit in ipso co- 
natu significat casum, quem omnes facimus sine resur- 
gere, scilicet (?) casum mortis. Quod ex pastore oriatur 
pavo, significat opus (* sua Comedise, qua recte assi- 
milatur pavoni ; quod potest multipliciter patere. Primo 
namque caro pavonis (5) odorifera, et quodammodo in- 
corruptibilis: ita sensus istius libri, quomodocumque 
capiatur, sive superficialiter, sive sententialiter, est odo- 
rifer, idest delectabilis, continens veritatem simplicem et 
incorruptam, et quanto magis discutitur, tanto magis 
reddit odorem incorruptibilis 5) veritatis. Secundo, pavo 
habet pennam pulcerrimam, qua ejus caro vestitur et 
ornatur, et habet centum oculos in pennis: ita litera 
ipsa, variis floribus et diversis coloribus adornata, vestit (") 
sententiam, quae habet centum oculos, idest centum ca- 
pitula (5), sive cantus. Tertio, pavo habet turpes pedes, et 
mollem incessum: ita ipse stylus, quo tamquam pedibus 
ipsa materia consistit et firmatur, turpis videtur respectu 
literalis, quamvis in genere suo sit pulcerrimus omnium, 
et magis conformis ingeniis modernorum. Vel pedes tur- 
pes sunt carmina vulgaria, quibus tamquam pedibus sty- 
lus currit; qua sunt turpia respectu litteralium. Unde 
et incessus mollis significat humilitatem styli, que ne- 
cessario exigitur in Comeediis, ut statim dicetur. Ultimo, 
pavo habet vocem horribilem : ita (*) vox autoris, licet vi- 
deatur suavis ad sonum verborum, tamen ad sententiam 


(' E. quod ipse. (*) S. quod autem. 

(*) E. scilicet propter causam mortis.  (*) E. opus, sive Comedia. 

(*) E. est odorifera. (^ E. incorruptibilem veritatis. 
(*) E. vestitur sententia. (^) S. capita. 


(*) E. itaque. 





16 INTRODUCTIO. 


humane tam juncte corpori, quam a corpore separate ('): 
qui status universaliter est triplex, sicut autor tres facit 
partes de toto opere. Quadam enim anima est posita in 
peccatis, et ista dum vivit cum corpore, est mortua mo- 
raliter, et sic est in Inferno (*) morali: dum est separata 
a corpore, est in Inferno essentiali, si obstinata insana- 
biliter moritur. Alia anima est qua recedit a viciis, et 
ista dum est in corpore, est in Purgatorio morali, sci- 
licet in actu poenitentia, in quo purgat sua peccata: 
separata vero a corpore, est in Purgatorio essentiali. 
Tertio est alia anima in perfecto habitu virtutis, et ista (?) 
vivens in corpore est quodam modo in Paradiso, quia in 
quadam felicitate, quantum est possibile homini in hac 
vita miserie: separata post mortem, est in Paradiso coe- 
lesti, ubi fruitur visione Dei, in quo est vera et perfecta 
felicitas. Est autem hic utiliter advertendum quod aliqui 
descripserunt Infernum moraliter tantum, sicut antiqui 
poete Virgilius et Homerus, quia omnia supplicia, que 
finguntur a poetis esse in Inferno, reperiuntur in hoc 
mundo vicioso, qui est Infernus viventium. Alii vero 
descripserunt Infernum essentialiter, sicut sacri Theo- 
logi et sancti Doctores. Nunc (*) autor noster tamquam 
poeta christianissimus () utrumque Infernum describit, 
alterutro calle procedens, nunc de morali, nunc de essen- 
tiali loquitur, ut patebit clare (°) in processu. Nec dicas, 
ut aliqui dixerunt, quod materia libri sit Comadia ; nam 
Comoedia est stylus, non materia. Unde sicut inconvenien- 
ter dicitur, materia Virgilii est tragoedia, Horatii Satyra, 
et Ovidii Comoeedia, ita est in proposito. 


(') E. separate. Constat universaliter id esse triplex. 

(*) E. Inferno essentiali, si obstinata. 

(*) E. et ita vivens. 

(*) 116, Nunc autem poeta noster. — E. Nunc autem doctor noster. 
(5) E. christianissimus videtur, quia Infernum describit, ab alterutro. 
(*) E. clarius. 





18 INTRODUCTIO. 


licet diffinitivus, divisivus, probativus, improbativus, et 
exemplorum positivus. Diffinitivus, quia (') sepe diffinit; 
diffinit enim fidem, spem, et ita de multis. Divisivus, 
quia dividit Infernum per circulos, Purgatorium per gra- 
dus, Paradisum per. spheras; et ita de multis. Probativus, 
quia sepe probat dicta sua rationibus et persuasionibus. 
Improbativus, quia sepe improbat dicta aliorum, ut sepe 
patet. Exemplorum positivus, ut patet per totum. 

Hic liber merito appellatur Cantica; sicut enim in 
sacra Scriptura quidam liber Salomonis appellatur Can- 
tica Canticorum per excellentiam, ita iste liber (*) in poe- 
tria. Nam cum omnis poeta cantet, hic tamen dulcius et 
delectabilius canere (*) videtur. Deinde tangitur in titulo 
stylus poeticus. Ad quod notandum est quod est triplex 
stylus scilicet, tragoedia, satyra, et comeedia. Tragoedia 
est stylus altus et superbus; tractat enim de memo- 
rabilibus et horrendis gestis, qualia sunt mutationes (5) 
regnorum, eversiones urbium, conflictus bellorum, in- 
teritus regum, strages (5) et caedes virorum, et alie maxi- 
me clades; et talia describentes vocati (°) sunt tragadi, 
sive tragici, sicut Homerus, Virgilius, Euripides, Statius, 
Simonides, Ennius, et alii plures. Satyra est stylus medius 
et temperatus, tractat enim de virtutibus et viciis; et 
talia describentes vocantur Satyri, sive Satyrici; sunt 
enim satyri vitia reprehendentes, sicut Horatius, Ju- 
venalis, et Persius. Comoedia est stylus bassus et humilis, 
tractat enim vulgaria et vilia () facta ruralium, plebeio- 
rum, et humilium (5) personarum; et talia describentes 
vocantur comedi, sive comici, sicut Plautus, Terentius, 


(') E. est quia se diffinit; diffinit enim. 

(*) 116, ita liber iste in poetria potest appellari Cantica. Nam. 

(*) E. cantare. (*) E. immutationes. 

(*) 116, Strages virorum. (*) S. dicti sunt. 

(*) E. utilia facta. (*) E. humilium pariter: et talia. 


INTRODUCTIO. 19 


Ovidius. Modo est hic attente notandum (') quod, sicut 
in isto libro est omnis pars philosophie, ut dictum 
est, ita est omnis pars poetriae. Unde si quis velit sub- 
tiliter investigare, hic (*) est tragoedia, satyra, et comee- 
dia. Tragoedia quidem, quia describit gesta Pontificum, 
Principum, Regum, Baronum, et aliorum magnatum et 
nobilium, sicut patet in toto libro. Satyra, idest re- 
prehensoria ; reprehendit enim mirabiliter et audacter 
omnia genera viciorum, nec parcit dignitati, potestati, 
vel nobilitati alicujus. Ideo convenientius posset intitu- 
lari satyra, quam tragcedia, vel comedia. Potest (?) etiam 
dici quod sit comeedia (5), nam secundum Isidorum Come 
dia incipit a tristibus et terminatur ad leta. Et ita li- 
ber iste incipit a tristi materia, scilicet ab Inferno, et 
terminatur ad latam (5), scilicet ad Paradisum, sive ad di- 
vinam (5) essentiam. Sed dices forsan, lector: cur vis mihi 
baptizare librum de novo, cum autor nominaverit (^) ipsum 
Comediam? Dico quod autor potius voluit vocare (5) li- 
brum Comoediam a stylo infimo et vulgari, quia de rei 
veritate est humilis respectu litteralis, quamvis in genere 
suo sit sublimis et excellens. Deinde tangitur in titulo 
causa efficiens, cum dicitur Dantis Aldigherii; et mate- 
ria, cum dicitur, in qua agitur de Inferno, sive causa 
materialis et subjectum libri primi. 


(') S. videndum. — E. est hic attendendum. 

(*) E. hic tragosdiam, satyram, comoediam inveniet. 

(*) 116, Potest enim etiam. (*) S. comedia que incipit. 
(*) S. quia ad Paradisum. (*) E. divinarum essentiam. 
(*) 116, denominaverit. — E. nominavit. (*) S. ipsum comoediam. 


EL 


—— ed 


INCIPIT PRIMUS CANTUS PRIMA COMCEDUE, 
in quo prohemizatur ad totum opus. 


H. preambulis pro evidentia praecursis ('), nunc ad 
libri divisionem veniendum est. Autor noster considerans 
triplicem esse hominum vitam, scilicet viciosorum, poe- 
nitentium, et virtuosorum, opus suum distinxit in tres 
partes, scilicet Infernum, Purgatorium, et Paradisum. In 
Inferno tractat de punitione (*) viciosorum: in Purgatorio 
de conversione poenitentium : in Paradiso de praemia- 
tione virtuosorum. Quorum librorum quilibet dividitur 
per capitula, que appellantur cantus propter consonan- 
tiam rhythmorum; et quilibet cantus per rhythmos. Pri- : 
mus liber dividitur in duas partes principales (?), scilicet in 
procemium et tractatum. Procemium continet tria capi- 
tula, in quorum primo autor proponit, in secundo invocat, 
in tertio autem incipit tractatum. Primum capitulum 
potest dividi in quinque partes generales, in prima qua- 
rum autor describit visionem unam, in qua fingit se 
reperisse in quadam silva. In secunda ostendit qualiter 
pervenit ad quemdam montem, ibi: Ma poi che fui. In 
tertia ostendit quomodo sibi volenti ascendere illum mon- 
tem obviaverunt tres fera infestae, impedientes ejus iter, 
ibi: Ed ecco quasi. In quarta ostendit quomodo quidam oc- 
currit sibi ad ejus succursum, ibi(* : Mentre ch'io ruinava. 
In quinta ostendit quomodo ille dederit (5) sibi suum suc- 
cursum, ibi: A (e convien tenere altro viaggio. Unaquz- 


(!) E. percursis. (*) 116, purgatione. (*) S. partes, scilicet. 
(*) E. Salta dalla parte quarta alla quinta, ponendo: A te convien ec. 
(*) S. dedit sibi succursum. 


99 COMENTUM INFERNI 


que istarum partium habet plures particulas speciales, 
quas explicabo discurrendo per singulas. Ad primam 
ergo partem generalem dico, quod autor describit suam 
visionem ; et primo tangit quo tempore apparuerit sibi 
ista visio, scilicet in medio cursu humane vite. Sed 
antequam descendam ad expositionem littere, oportet 
prenotare quod autor noster (') fingit se habuisse hanc mi- 
rabilem salutiferam visionem in MCCC anno, scilicet Ju- 
bilei, in quo erat generalis indulgentia peccatorum, et 
in die Veneris sancti, in quo facta est redemptio pecca- 
torum, ita quod merito autor poterat bene sperare in 
sui conversionem et operis prosperationem. Describit 
autem hanc suam visionem distincte per tempora, quam 
tamen totam simul habuerat, sicut Moyses describit Ge- 
nesim, et Joannes Apocalypsim. Quod pro tanto dixisse ve- 
lim (*) ut multa puncta elucescant, que viderentur obscura 
hoc ignorato. Autor enim describit multa facta post istud 
tempus, et sepe per multos annos, et sic quasi propheta 
videtur predicare (”) futura, cum tamen noverit illa jam 
facta cum scripsit, sed fingit se illa praevidisse in illa 
visione sua in predicto millesimo, quae tamen postea 
diversis temporibus scripsit. 

Nunc ergo ad expositionem litere dicit autor: Nel 
mezzo del cammin di nostra vita ec. Sed quod (5) est 
medium iter nostre vite? Dicunt aliqui quod dimidium 
nostre vite est somnus, quia Philosophus dicit primo 
Ethicorum quod nihil differunt felices a miseris (5) secun- 
dum dimidium vite, et appellat dimidium vitae somnum. 
Videtur ergo(5) autor velle dicere se habuisse hoc (7) 
per visionem in somno, sed hoc non valet, quia, ut 


(*) S. autor iste fingit. (*) S. Quod ideo dixi ut multa. 

(*) S., E. e 116, pradicere. (*) E. quid est medium nostre vite. 
(*) E. miseris tempore somni, quod est dimidium vite, et appellat. 

(9) E. quoque autor. (*) E. hanc visionem in somnio. 





24 COMENTUM INFERNI 


dium vite; satis enim probabile videtur quod homo com- 
muniter usque ad XXV (') annum sit in incremento, aliis 
XXV annis in statu, aliis XXV in declinatione; quod 
confirmat autoritas Prophete dicentis : dies annorum no- 
strorum in ipsis septuaginta annis. Et addit : quod si perve- 
nerit (*) ad LXXX, amplius labor et dolor. Et dato quod 
dictum tempus non esset dimidium vite, tamen stat 
adhuc et constat, quod autor incoeperit(*) opus suum in 
XXXV anno, si consideras tempus nativitatis ejus, quod 
jam positum est supra; sed autor incipit(*) in MCCC, quod 
ipsemet scribit in Inferni capitulo XXI. Et dicit: mi ri- 
(rovai per una selva oscura: ista siquidem sylva est mun- 
danus (5) status viciosus, qui metaphorice appellatur sylva; 
sicut enim in sylva est magna diversitas arborum, ita in 
mundo isto diversa varietas hominum et animorum (9). 
Unde Persius poeta: 


Mille hominum species, el rerum discolor usus : 
Velle suum cuique est, nec voto vivitur uno. 


Sicut enim sylva est locus () incultus, plenus insidiarum, 
receptaculum ferarum in hominem diversimode sevien- 
tium (5), ita in ista vita inculta sunt diversa genera vicio- 
rum (?) sevientium in perniciem animarum et corporum, 
ut statim dicetur. Et dicit oscura propter ignorantiam et 
peccatum ('°), quae obcacant, et obscurant, et tenebras pe- 
tunt, quia ('') qui male agit, odit lucem. Et continuo subdit 
causam dicens, che la diritta via era smarrita: via nempe 


(! E. ad triginta quinque annos est in incremento, aliis trigintaquinque 
annis in statu, aliis triginta quinque annis in delectatione (sic); quod confirmat. 

(*) E. supervixerit. (*) E. e 116, incopit. 

() E. e 116, incespit (^) S. mundus fragilis et vitiosus. 

(*) S. ita in mundo isto diversitas hominum et animorum. — E. et animarum. 

(") E. locus plenus insidiarum, et receptaculum. 

(*) S. desevientium. — E. sevientium, et est locus incultus, ita. 

(*) E. vitiorum diversimode. (!*) E. et per peccata. 

('') E. quia, juxta Evangelii seriem, qui male. 





26 COMENTUM INFERNI 


Aristoteles refert Homerum dixisse quod ira est dulcior 
melle distillante, quoniam appetitus vindicte est. Hoc 
autem scribit Homerus libro sue Iliados. Avaritia autem 
videtur valde delectabilis: quid enim dulcius lucro, quod 
non permittit laborantem fatisci (')? Accidia est delecta- 
bilis, quia delectabile est quiescere et non laborare, ut 
dicit Philosophus predicto libro Rhetoricorum (5. De luxu- 
ria et gula, qualiter et quare sint delectabilissima, assigna- 
bitur (?) ratio naturalis infra, capitulo VI. Respondendum 
breviter quod via viciorum a principio videtur dulcis, 
sed finis ejus amarus). Contrarium est de via virtutum, 
ut paulo post dicetur. Et dicit: Che nel pensier rinnova 
la paura; homo enim (5) implicitus peccatis habet multa 
timere, sicut judicium Dei, justitiam mundi, remorsum 
conscientie, infamiam hominum, mutationem fortune, 
et ita de multis. Ideo bene dicit quod, quando recogitat 
istam viam, renovatur timor in eo. Ordina sic literam: 
Ahi quanto è cosa dura a dire, idest describere, qual era 
questa selva selvaggia e aspra e forte, che rinnova la paura 
nel pensiero. Hoc notanter dicit, quia memoria viciorum 
est amara recedenti a vitiis. Tant' € amara. Hic autor 
explicat amaritudinem hujus silve per comparationem 
ad mortem, dicens: et ista sylva e tanto amara che poco 
e più morte. Sed contra via viciorum est mors anime, 
et mors anime est amarior (* quam mors corporis: ergo 
debuisset (7) potius dixisse ch’ assai é men morte. Dicen- 
dum breviter quod ista mors anime pro tanto potest 
dici minus amara (5), quia a morte viciorum potest homo 
redire ad viam virtutum quamdiu vivit vita corporali 


(') E. factiscere. (3) E. Ethicorum. 

(*) E. assignatur ratio naturalis in Cantu sexto. 

(* E. amarissimus. Contrarium totum est. 

(") E. enim, multipliciter peccans habet. 

(*) E. est maior quam corporis. 

() S. debuisset dicere. (*) E. amara, quia timore vitiorum. 





28 COMENTUM INFERNI 


rasa, in qua nihil est depictum ; unde ipse autor Purga- 
torii Cap. XVI dicit: L'anima semplicetta che sa nulla ; 
et sic ignorantia (') potest dici somnus. Tertio, secundum 
Augustinum et alios theologos anima creatur in instanti 
a Deo quando infunditur in corpus (*) conceptum turpiter, 
et talis somnus est peccatum ; unde Propheta: ecce 
enim iniquitatibus conceptus sum, et in peccatis concepit me 
mater mea. Ad propositum ergo autor vult dicere: non 
queras quomodo intraverim istam sylvam, idest viam vi- 
ciorum, quia omnes nascuntur mali (5) : immo, antequam 
nascamur, sumus in ignorantia et peccato; ideo non 
possum reminisci primi introitus. Nunc ordina literam 
sic: Jo non so ben ridir, idest referre, com' io v'entrai, 
scilicet in ipsam sylvam tam asperam. Et ecce (* quare 
ego nescio; quia (anto era pien di sonno, idest adeo 
eram plenus somno ignorantie; et dicit a quel punto, 
idest tempore adolescentie, che, idest in quo puncto /a 
verace via abbandonai, idest. quando deserui viam vir- 
tutum, qua est vera, et ad veram patriam ducit. Unde 
nota hic quod homo a principio vite ambulat cum 
somno ignorantie et peccati (°) innati usque ad tempus 
adolescentie, sed non meretur, nec demeretur, quia 
nondum habet usum liberi arbitrii; sed adveniente 
tempore adolescentie invenit bivium, et tunc imminet 
magnum periculum (5) ne divertat ad sinistram potius 
quam ad dexteram ; facilius enim declinat ad sinistram, 
quia assuetus delectationibus sensibilibus, quasi ratione 
sopita, relinquit viam rectam virtutum, et vagatur per 
abrupta viciorum. Ideo bene dicit autor quod nescit re- 
dicere quomodo intraverit ^) istam silvam, tantum erat 


(!) E. ignara potest. (*) E. in corpore conceptum. 

(*) E. in malis. (* S. causam quare ego nescio; quia. 
(*) E. peccati in nativitate usque. (9) S. stat in magno periculo. 

(^) E. intravit. 





30 COMENTUM INFERNI 


de raggi del pianeta, idest, jam illuminata radiis solis. 
Et (^ nota metaphoram propriam; sicut enim ille qui 
vadit per vallem infimam, diu vadit antequam (?) illu- 
cescat sibi, sed cum incipit appropinquare ad montem, 
continuo incipit videre solem, ita a simili autor noster 
diu ambulaverat in tenebra viciorum, nunc autem in- 
cipiebat ascendere ad lucem virtutum; et per hoc in- 
nuit quod virtus est clara, et reddit hominem clarum. 
Et nota quod per solem istum moraliter debes intelli- 
gere solem justitize, scilicet Deum, cujus gratie radiis 
mons, idest ardua virtus (*), potest lucere in homine, nisi 
Deo illuminante, ut statim dicetur (*) secundo capitulo se- 
quenti. Ideo bene dicit: che mena dritto altrui per ogni 
calle, idest per omnem tramitem virtutum et viam vi- 
vendi (°) recte, quia in seculo et religione, in operatione 
et contemplatione, in pace et bello, in infirmitate et sani- 
tate, in opulentia et paupertate; ergo in quocumque 
statu, gradu, et fortuna homo sit, iste sol ducit homi- 
nem recte ad beatitudinem. Allor fu la paura. Hic autor 
ponit (5) effectum istius inspectionis, scilicet quietationem 
sui timoris, dicens: Allor fu la paura un poco queta, 
idest aliquantulum quietata (7), che nel lago del cuor m'era 
durata, idest que duraverat (*) mihi in profundo cor- 
dis, la notte, appellat noctem totum tempus, quo steterat 
in viciis, ch'io passai con tanta pieta, idest cum tanta pas- 
sione. Et merito remissus est timor, quia continuo con- 
cepit aliqualem spem evadendi ex ista (?) sylva, cum coepis- 
set modicum cognoscere claritatem virtutis. E come. Hic 
autor describit dispositionem animi sui, que nata est 


(! E. Et facit veram et propriam metaphoram. 

(3) 116, antequam sol. 

(*) E. virtus illuminatur quia nulla perfecta virtus potest. 

(* E. dicetur in cantu sequent. (*) E. videndi recte. 
(9) S. ostendit. — E. posuit. (*) E. quieta. 

(*) E. duravit mihi. (*) 116, ex illa. 





32 COMENTUM INFERNI 


maris, e gua(a, idest respicit ipsum periculum manifeste 
mortis in quo fuit. Et sic nota quomodo comparatio est 
propriissima (') ad propositum. Sicut enim ille qui evasit 
a magno naufragio maris, et territus, pallidus, quasi se- 
mimortuus pervenit ad litus quietum, retroflectit se ad 
periculum ; ita a simili autor noster, qui evaserat de 
mari amarissimo mundi, transiens cum magno labore (9 
et per tot fluctus viciorum pervenerat ad quietum por- 
tum virtutis, respiciebat ad manifestum periculum mortis 
anime, in quo (?) fuerat tam diu cum magno timore et 
dolore. Dicebat enim autor, respiciens ad tempus pre- 
teritum, sibi ipsi: ah miser infelix, quid fecisti per spa- 
tium XXXV annorum? vacasti insanis amoribus et vanis 
honoribus. Poi ch ebbi. Hic autor ostendit quomodo coe- 
perit ascendere montem praedictum, et breviter vult 
dicere quod, post illam aliqualem quietationem, ipse re- 
sumptus modicum reincoepit ire et velle ascendere mon- 
tem predictum. Et adverte quod autor tangit morem (5 
et actum itinerantis viatoris, qui percursa longa et aspera 
valle, ascensurus montem altissimum, quiescit paululum 
ad pedes montis, et post quietem iterum incipit itinerare. 
Ita autor noster, tamquam viator cum diu errasset per 
sylvam viciorum, volens ascendere montem altissimum 
virtutis, parum quievit, deinde ccpit ascendere. Dicit ergo: 
et ego Dantes, ripresi via, idest coepi iterum ire, sed non 
per sylvam, imo per /a piaggia deserta, idest per preedi- 
ctum montem luminosum ; quem merito vocat plagiam 
desertam, quia pauci gradiuntur per viam virtutis, que 
est de difficili. Et tangit modum ascendendi ad montem 
cum dicit: sicche 'l pié fermo sempre era il più basso ; 
nam simpliciter loquendo, quando (5) homo ascendit mon- 
!) S. valde propria. (3) E. labore pervenerat. 
( 


( ) 
(*) S. in quo diu fuerat cum magno. ') S. modum et actum. 
(* E. quando quis ascendit. 





34 COMENTUM INFERNI 


dam viam, primo, quaro que fera sit ista lontia. Ad 
cujus(') intelligentiam vel cognitionem est subtiliter prae- 
notandum, quod tria sunt animalia precipue habentia 
pellem variis maculis distinctam, scilicet lynx, sive lyn- 
ceus, qui vulgariter dicitur lupus cerverius, pardus, et 
panthera. Modo dico quod per lontiam autor potest in- 
telligere lyncem, per quam figurat luxuriam ; unde Vir- 
gilius in simili describens habitum Veneris dicit : 


Subcinctam pharetra, et maculoso (*) tegmine lyncis. 


Per quod dat intelligi quod luxuria consistit (*) in pelle, 
quia in apparentia pulcritudinis exterioris. Unde et Boe- 
tius in tertio loquens de ista pulcritudine superficiali (5: 
si homines Iynceis oculis uterentur (5), illud Alcibiadis corpus 
superficie pulcrum, turpissimum videretur. Fuit autem Al- 
cibiades Atheniensis inclitus dux et philosophus, pulcer- 
rimus corpore, ut patet per Valerium, Justinum, Jero- 
nimum, Augustinum, et alios multos, licet quidam per 
errorem dicant quod fuerit feemina formosissima mere- 
trix. Sed de hoc non amplius ad presens, quia impertinens 
est nostro proposito. Per lontiam etiam potes intelligere 
pardum multipliciter. Primo, quia pardus est naturaliter 
luxuriosissimus ; ideo bene figurat(°) luxuriam. Secundo, 
quia pardus habet pellem varie maculatam, sicut et 
lynceus: unde Homerus describit Paridem indutum pelle 
pardi, quia luxuriosus erat. Tertio, quia pardus est multum 
presto adeo (" quod volare videtur; et talis est luxu- 
ria. Ideo bene Aristoteles, libro (*) Ethicorum dicit, quod 
Helena omnes aspicientes alliciebat ad concupiscentiam 


(') S., E. e 116, Ad cujus cognitionem est. 

(*) S. maculos®. (*) S. stat. 

(9) S. e 116, superficiali, dicit. () E. intuerentur. 
(9) E. significat luxuriam ; etiam quia pardus habet. 

(7) S. adeo ut volare videatur. 

(*) E. Aristoteles secundo Ethicorum. 





36 COMENTUM INFERNI 


eam. Sed cum autor hic figuret superbiam sub forma 
leonis, non expediebat expressius figurare inanem gloriam 
sub specie alterius ferze ('). Tertio, quia istud vicium non 
numeratur inter peccata mortalia ; unde in toto libro In- . 
ferni autor non punit inanem gloriam, cum tamen puniat 
omnia vicia capitalia, preter invidiam: sed quare non 
invidiam, dicetur (*) in Purgatorio, capitulo XIII. Quarto, 
quia autor satis explicat suam intentionem de luxuria In- 
ferni capitulo XVI, ubi dicit: prender ia lonza alla pelle 
dipinta, ut declarabitur ibi. His notatis, ordina litteram 
sic: ed ecco quasi al cominciar dell erta, idest in principio 
ascensionis, una lonza leggera e presta molto, quia nullum 
vicium velocius luxuria, nam subito in transitu jacit 
venenum oculis; unde mulier velut basiliscus (?) solo visu 
subito interficit hominem: ideo Amor a poetis merito 
fingitur alatus. Et dicit: che di pel maculato era co- 
perta, idest variis coloribus adornata. Et subdit molestiam 
istius fere, dicens: e non mi si partia dinanzi al volto; 
et verum dicit, quia de rei veritate autor multum la- . 
boravit isto morbo, ut jam dictum est, et dicetur infra 
capitulo V, et alibi sepe. Et dicit: anzi impediva tanto 
il mio camino, ch' io fui per ritornar più volte volto, 
quia scilicet revocabat eum ad vallem. Nec mirum si 
ista fera revocabat autorem, qui noviter ( incipiebat 
ascendere montem, cum sape revocet viros perfectos. 
Unde Augustinus: el homines jam pane angelos factos fa- 
cies periculosa dejecit. Et hic nota subtiliter, quod autor (5) 
noster fingit tantum tres feras occurrisse sibi, quia tria 
sunt (5) principalia generalia vicia communiter occupantia 


(') 116, forma. 

(*) S. dicetur inferius in Purgat., C. XIIII. 
(* E. balista solo visu interficit. 

( E. quasi noviter impediebat ascendere. 
(* E. quod autor merito fingit. 

(*) S. sunt generalia vitia communiter. 





38 COMENTUM INFERNI 


in su con quelle stelle, idest sol ascendebat cum signo 
arietis, quod signum constat ex pluribus stellis. Et dicit: 
ch’ eran con lui quando P amor divino, idest Deus boni- 
tate et benignitate sua, mosse da prima quelle cose belle, 
scilicet coelos et stellas, et universitatem creaturarum. 
Et dicit notanter mosse, non enim prius movebantur, 
quamvis contrarium ponat Philosophus, qui vult quod . 
motus et mundus sit aeternus. Sicché. Hic ex disposi- 
tione temporis autor arguit bonam spem quam con- 
cipiebat de lontia, idest luxuria vincenda; unde dicit: 
sì che l'ora del tempo, idest mane, e la dolce stagione, 
idest delectabile tempus "veris, m' era cagione a bene 
sperare la gajetta pelle di quella fiera; quasi dicat: da- 
bant (') mihi causam bene sperandi detractionem (*) pellis 
illius fere, idest mortificandi et extinguendi luxuriam, 
qua stat in pelle, ut jam ostensum est. Et bene dicit 
gajetta; nam mulierem vagam solemus appellare gajam 
vulgariter: et hoc etiam innuit (?) quod autor loquatur de 
luxuria, non de vanagloria. Quod autem hora temporis 
praestet sibi materiam sperandi victoriam dicte fere, 
satis patet ex jam dictis, quia (* anima tunc magis sobria 
et soluta potest facilius compescere concupiscentias car- 
nis, et refraenare passiones; sed secundum (5) non apparet 
verum. Unde est hic ($) solerter advertendum quod autor 
videtur expresse dicere falsum ; dicit enim quod dulcis 
dispositio (") temporis verni dabat sibi spem vincende lu- 
xurie, et tamen (5) videtur totum contrarium ad sensum 
et experientiam, quia scilicet adveniente vere omnia (?) ra- 


(! E. dabat mihi. (*) E. detractationem. 

(* E. innuit auctorem de luxuria et non de vanagloria intellexisse. 
(* E. quia omnia tunc magis sobria et soluta possunt facilius. 

( E. secundum hoc non. 

(*) S. hic advertendum. — E. hic subtiliter advertendum. 

(" E. dispositio veris dabat. (*) E. et tunc videtur. 

(*) S. animalia rationalia. — E. animalia, et bruta et etiam vegetabilia. 





40 COMENTUM INFERNI 


in multis. Unde dicit: si che parea che l'aere ne temesse, 
idest viri aerei, idest alti vel sapientes, quasi dicat ta- 
cite: non solum minores, sed etiam majores timent al- 
tam superbiam leonis, idest potentis. Et nota quod autor 
bene fingit se etiam timere superbiam, quia (') de rei ve- 
ritate ipse fuit superbus, tum quia nobilis, cum nobiles 
naturaliter sint superbi, tum quia scientiatus, quia scientia 
sepe inflat; unde autor suam superbiam sponte confi- 
tetur Purgatorii capitulo XIII. Ed una lupa. Hic autor 
describit tertiam feram, scilicet lupam, idest avaritiam, 
quam ultimo ponit, quia cum, adveniente senectute, ce- 
tera vitia senescant, sola avaritia juvenescit. Et merito 
figurat avaritiam per lupam, que est animal vorax et 
rapax, et cujus ventris ingluvies est insatiabilis. Dicit 
ergo: ed una lupa, supple, apparuit mihi, che sembiava 
carca, idest quae videbatur onusta (*) propter onus cura- 
rum, ut plene patebit infra capitulo VII, di tutte brame: 
per hoc notat inexplebilem (*) cupiditatem; nullum enim 
vicium est universalius neque capacius. Et dicit nella sua 
magrezza, quia quanto ditior tanto pauperior est ava- 
rus, juxta illud Juvenalis : 


Crescit amor nummi quantum ipsa pecunia crescit. 


Et dicit: e molte genti fe già viver grame, immo innume- 
rabiles, infinitas, ut per se patet. Non oportet hic ire per 
exempla, quia quotidie videmus quot per avaritiam mi- 
sere (5 et tristiter vivunt, et miserius et infelicius moriun- 
tur. Et supple, non solum fecit, sed etiam facit et faciet, 
ut statim dicetur. Quesía mi porse. Hic autor, ostenso 
in generali quomodo ista fera est infesta multis (5), nunc 
ostendit in speciali quomodo molestaverit et timoraverit 


(!) S. quia revera. (4) E. onusta macredine propter. 
(*) S. inexplicabilem. ( E. miserrime vivunt et tristissime, et miserius. 
(*) S. multum. 


CANTUS PRIMUS. 41 


ipsum plus ceteris feris. Dicit ergo: questa, scilicet lupa, mi 
porse tanto di gravezza con la paura ch' uscia di sua vista, 
ch'io perdei la speranza dell altezza ; quasi dicat, quod 
desperavi posse ascendere per altitudinem montis, idest 
virtutis. Et hic nota quod autor proprie fingit quod ava- 
ritia daret sibi plus timoris; timebat enim, si dimittebat 
et spernebat divitias, cadere in inopiam et egestatem, et 
per consequens in irrisionem ('). Unde Juvenalis : 


Nil habet infelix paupertas durius in se, 
Quam quod ridiculos homines facit. 


Timebat erubescentiam, quia si pauper petit, rubore 
confunditur, si non petit, egestate consumitur. E qual. 
Hic autor concludit effectum istius timoris per compa- 
rationem pulcram et propriam mercatoris, qui spe lu- 
crandi cum vadit per terram et mare, incurrit latrones, 
piratas, vel scopulos, aut alium casum fortuitum, qui in 
omnibus cogitationibus suis deplorat infortunium suum, 
et dolet expendisse tot labores et sumptus in vanum; 
propter quod, perdita spe, dimittit iter incoeptum. Ita a 
simili autor dolens expendisse tot curas et vigilias, perdita 
spe perveniendi (*) ad finem suum, urgentibus illis feris, 
dimittebat iter inceptum et opus inchoatum, et paula- 
tim reclinabat ?) ad vallem viciorum. Nunc construe li- 
teram sic: e /a bestia senza pace, idest avaritia, que facit 
animum (5 impausabilem, inquietum, mi fece tal, qual € 
quei che volentieri acquista, sicut mercator, vel avarus, e 
giunge il tempo che perder lo face, scilicet lucrum spe- 
ratum, che, idest qui, in tutti i suoi pensier piange e s'at- 
frista. Et ecce quomodo fecit me talem, che, idest, quia 
dicta bestia venendomi incontro a poco a poco mi ripin- 


(*) S. in derisionem. (*) S. veniendi. 
(*) E. declinabat ad vallem. Ad literam: e la bestia. 
(^) S. hominem. — E. animum insatiabilem, et. 


49 COMENTUM INFERNI 


geva là dove il sol tace, scilicet ad vallem, ubi sol non 
lucet, sicut in monte. Et hic ultimo nota, lector, quod 
multe fere molestabant autorem nostrum; sed princi- 
palius iste tres preedicte, et principalissime avaritia, quia 
autor noster erat nobilis cum uxore et filiis, sine lucro, 
ideo multum timebat inopiam ; sed e contra ratio argue- 
bat quod natura est contenta paucis, immo minimis, et 
quod natura genuit (') nos fortes ; et multa talia. 

Mentre ch'io ruinava. Ista est quarta pars (5, in qua 
autor ostendit qualiter (*), dum ipse sic infestaretur (5 a 
predictis tribus feris, et relaberetur in pristinam cz:ecitatem 
ignorantie et viciorum, occurrit sibi quidam fugaturus 
nubem a mente ejus, et hic erat Virgilius poeta (P. Ad 
quod est diligentissime praenotandum quod Virgilius figu- 
raliter est ratio naturalis in homine, qui novit scientias 
et artes liberales, quc ab intellectu humano sciri possunt 
per adquisitionem ; quam rationem autor bene figurat in 
persona Virgilii, quia in eo maxime viguit ratio naturalis 
inter poetas. Non mirum ergo si autor cepit Virgilium 
in ducem per Infernum et Purgatorium, sed cum venit 
ad Paradisum, ratio naturalis deficit ibi, et tunc scientia 
supernaturalis, quae habetur per infusionem a Deo, sci- 
licet Theologia, habet ibi locum ; et sic cessat objectio que 
posset fieri, scilicet, quare ($), vel quomodo autor acceperit 
Virgilium in ducem per Infernum et Purgatorium, cum (") 
saltem Purgatorium non noverit nec in vita, cum fuerit 
infidelis, nec in morte quia damnatus in Inferno. Certe 
dicendum est quod ratio naturalis per scientias naturales 
cognoscit virtutes et vicia, praemia et supplicia, de quibus 
agitur moraliter et tractatur poetice in his duobus libris. 

(!) E. genuit multa talia. (*) E. pars generalis, in qua. 

(*) S. quomodo. (* E. infestaretur et relaberetur. 

(*, S. poeta, poetarum clarissimus. 


(9) E. qualiter et quomodo autor accepit. 
(*) S. cum eum non noverit. — E. cum saltem non noverit eum, nec in vita. 





44 COMENTUM INFERNI 


facit petitionem suam ad praedictum, petens misericor- 
diam ab eo. (') Unde dicit: gridai a lui, idest ego Dantes 
clamavi ad ipsum Virgilium, miserere di me, qual che 
tu sii, idest habe misericordiam de me, quicumque tu 
sis. Et dicit: o ombra, idest vel homo mortuus, o uomo 
certo, idest vel homo vivens; nam homo mortuus non 
est homo simpliciter, sed secundum quid. Et hoc, quando 
vidi costui, scilicet Virgilium praedictum, nel gran deserto, 
idest in monte, quem ideo autor appellat magnum de- 
sertum, quia virtus est magna et alta, et fere ab om- 
nibus derelicta. Risposemi. Hic autor ponit responsio- 
nem Virgilii ad quaesitum, dicens: ille Virgilius risposemi, 
et dixit, non uomo, idest amplius non sum homo, sed 
umbra: uomo gia fui, idest, olim bene fui homo ; quod 
declarat quia ab hominibus generatus. Unde describit 
primo se a parentibus, provincia, et patria, dicens: e 
parenti miei, idest pater (?), qui vocatus est Figulus, et 
mater (?), quae vocata est Maja, furon Lombardi, idest de 
Lombardia, quae vocatur flos Italie a Tullio, et olim vo- 
cata est Gallia Cisalpina. Et nota quod Lombardi prius 
vocati sunt Longobardi, nunc vero detracta sillaba per 
sincopam vocati sunt Lombardi. Quare autem vocati sunt 
Longobardi, et unde venerint, et quando, dicetur Para- 
disi (*) capitulo XVI. Et dicit: e amendui Mantuani per pa- 
(ria; et sumitur argumentum a loco. Mantua siquidem no- 
bilis civitas est Lombardie ratione antiquitatis, fertilitatis 
et magnificentie : de nobilitate autem et origine Mantuae 
dicetur (5) plene infra capitulo XX. Non tamen fuit Vir- 
gilius de civitate, sed de villa parvula, ut dicetur Pur- 
gatorii capitulo XVIII. Et nota quod autor capit hic Vir- 
gilium historice pro ipso principe poetarum, sicut et alibi 


(') 116, ab eo, dicens : (*) S. pater meus. 
(*) S. mater mea. (*) E. Paradisi sexto cantu. 
(*) E. dicetur cantu XVIII Purgatorii. — Et notandum quod Autor. 


CANTUS PRIMUS. 45 


sepe, quia, ut ipse testatur, Virgilius fecit sibi viam 
ad poetandum et describendum Infernum. Nacqui. Hic 
Virgilius describit se a Principe, sub quo natus est, et 
per consequens a tempore; et dicit quod natus est 
sub Julio Cesare. Sed contra autor videtur expresse 
dicere falsum, quia de rei veritate Virgilius natus est 
magno Pompeio et Marco Crasso consulibus, quo tem- 
pore Cesar erat privatus, nec adhuc fuerat consul, ne- 
dum imperator ; constat autem quod descriptio tempo- 
rum fiebat a consulibus ante tempora imperatorum. Ad 
hoc dixerunt aliqui quod istum dictum est penitus falsum, 
et quod autor pro certo erravit ('); sed ego nullo modo 
adduci possum ut consentiam quod Dantes, qui tantum 


dilexit Virgilium, et tam plene intellexit, et tanto tempore , 


secutus (*) est eum, ignoraverit illud (?) quod etiam pueri 
sciunt. Ideo est inspiciendum hic subtiliter quod autor 
non dicit ista verba tamquam ipse, sed facit Virgilium 
dicere: qui Virgilius ubique commendat ipsum Caesarem, 
unde primo /Eneidos dicit de eo: 


Nascetur pulcra Trojanus origine Casar, 
Imperium Oceano, famam qui terminet astris. 


Similiter in libro Bucolicorum deplorat indignam Csesaris 
mortem, quia nititur complacere Augusto. Modo ad 
propositum, Virgilius potius vult denominare originem 
suam a Cesare privato, quam ab aliis consulibus; sic 


ergo bene salvatur istud dictum, nacqui sub Julio. Aliqui - 


tamen aliter exponunt, et sic: nacqui sub Julio, idest flo- 
rere cepi; quod falsum est, quoniam Virgilius erat (*) 
juvenis et ignotus, quando primo venit Romam, et coepit 


(*) 116, erraverat. 

(*) S. e 116, tantopere secutus. 

(*) E. eum, et illud precipue quod pueri sciunt. 
(*) E. erat juvenis tunc et ignotus. 


e 


46 COMENTUM INFERNI 


florere sub Augusto, ut sepe patet in Bucolica; dicit 
enim ibi : 

Pastores hedera nascentem ornate poetam. 
Et exponitur nascentem, idest florere incipientem ; erat 
enim Virgilius XXVII annorum, quando primo coepit scri- 
bere Bucolicam. Sed (') notandum est hic quod Julius 
dictus est a Julio Ascanio, filio Enea, ut dicit Virgilius 
ibidem : 

Julius a magno dimissum nomen Julo. 


Preterea notandum est quod hic magnus Cesar vocatus 
est Gajus Julius Caesar Dictator, et dictus est Divus Julius, 
ut sepe patet apud Plinium in naturali historia : quod 
pro tanto dixerim, quia multi fuerunt Caesares, sicut Lu- 
cius Cesar, pater istius magni Julii Cesaris, ut dicit 
Tullius primo Officiorum ; item Quintus Casar, Sextus 
Cesar, et alii multi, quos saepe nominat Livius, Plinius, 
Valerius, et plures alii. Et subdit autor: ancor fosse 
tardi. Hic oritur aliud magnum dubium; videtur enim 
autor dicere in eodem versiculo aliud falsum ; nam si 
loquamur historice, Virgilius non est natus tarde, scilicet 
circa tempora extrema Julii Cesaris, sicut aliqui falso 
exponunt, imo natus est (*) ante consulatum et impe- 
rium ejus. Vel si loquamur allegorice, sicut alii di- 
cunt, scilicet quod natus est tarde quia non fuit chri- 
stianus, contrarium videtur, quia scilicet tunc natus est 
nimis tempestive; unde si natus fuisset tardius, fuisset 
tempore Christi, qui natus est sub Augusto, sub quo mor- 
tuus est ipse Virgilius. Dicendum (*) breviter quod autor 
bene dicit et vere; nam si loquamur historice, Virgilius 
natus est tarde quantum ad aliquos poetas multos, quia 
licet dicatur, et sit princeps poetarum latinorum, non 


(!) E. Sed etiam hic notandum quod Julius descensus est Ascanio. 
(*) 116, diu ante, scilicet ante. (* E. Dicendum ergo breviter. 





48 COMENTUM INFERNI 


nendo, ut totum habes a Suetonio in secundo. Et damnat 
hic Virgilius infelicitatem illorum temporum felicium pro- 
pter infidelitatem ('), dum subdit, ai tempo vel nel tempo 
degli Dei falsi e bugiardi, quasi dicat: cujus Augusti tem- 
pore colebantur plures Dei fallaces, ut Jupiter, Juno, Mars, 
Venus, et alii fere infiniti, quos studiose Augustinus no- 
minat et irridet libro de civitate Dei. Fuit enim Augu- 
stus curiosissimus ampliator et conservator religionis 
Deorum, ne dicam daemoniorum, ut patet apud eum- 
dem Suetonium. Poe(a fui. Hic Virgilius describit se a 
sua professione, dicens, poeta fui, nam Virgilius an- 
thonomastice vocatus est poeta: cum enim poetam di- 
cimus, nec facimus expressam mentionem de quo (5, 
intelligitur apud Latinos de Virgilio, apud Grecos vero 
de Homero. Et tangit principalem (*) materiam de qua 
scripsit, scilicet gesta Enex, unde ipse incipit librum 
Eneidos: Arma virumque cano. Dicit ergo, e cantai, 
idest poetice scripsi () nam cantare proprie est poeta- 
rum, sicut dicere oratorum, di quel giusto, scilicet Enea. 
Sed contra Servius commentator Virgilii dicit quod 
Eneas fuit proditor patria (?, ergo non justus, imo inju- 
stissimus ; et dicit Servius Titum Livium hoc dicere. 
Dico breviter quod Servius non bene dicit, sicut et in 
multis ; fuit enim bonus gramaticus, sed sepe non intel- 
lexit mentem "Virgilii, imo interdum literam pervertit, 
et trahit ad reprobum (5) et turpem sensum, sicut in li- 
bro Bucolicorum in multis(^. Dico ergo quod Titus Livius 
dicit) totum contrarium libro primo de origine urbis 
circa principium, scilicet quod Eneas non fuit proditor. 
Et posito quod fuerit verum (? Eneam fuisse proditorem, 


(!) S. infidelitatem illorum dum. (*) S. de quo dicimus. 

(*) 116, principaliter materiam. (^) S. descripsi. 

(*) E. suz patria. (*) S. opprobrium et turpem. 
(7) 116. multis locis. (*) S. dicit contrarium. 


(*) 116, verum, ut aliqui volunt. — S. dicunt. 





50 COMENTUM INFERNI 


bituata. Unde Philosophus primo Ethicorum dicit quod 
signum generati habitus est delectatio. Ergo bene dicit, cur 
non salis ad delectabilem montem, che & principio e ca- 
gion di tutta gioia ? quia virtus est principium et causa 
totius felicitatis aeterne que est jocundissima. 

Or se’ tu. In ista parte autor ostendit quomodo reco- 
gnoscit Virgilium, cui manifestat suum statum, sive dispo- 
sitionem, et in ista oratione primo facit exordium, secundo 
petitionem, tertio confirmationem, quarto aperit pericu- 
lum imminens sibi. Partes patebunt. Dico ergo quod 
autor primo exorditur captans benevolentiam multipli- 
citer a persona auditoris, dicens: or se’ lu quel Virgilio. 
Virgilius est nomen proprium et conveniens sibi; dictus 
est enim Virgilius a virga('), quoniam mater ejus.somnia- 
vit se parere virgam, qua tacta terra subito excrescebat in 
arborem magnam, quae mater ejus vocata est Maja; si- 
cut enim Maja dicitur fuisse mater Mercurii, qui est Deus 
eloquentie, ita ista Maja genuit divinum poetam Virgi- 
lium summe eloquentie. Et ideo bene dicit, e quella 
fonte, scilicet eloquentie, che spande di parlar si largo 
fiume, idest abundantissimam copiam eloquii ; sicut enim 
probat Macrobius in libro de Saturnalibus, Virgilius 
omnia genera dicendi in suo poemate perfecte collegit. Et 
dicit, risposi lui, idest ego Dantes respondi sibi in supra- 
scripta forma, con vergognosa fronte, verecundatur enim 
homo de fallo suo coram suo majori. Et adverte quod 
Lombardi et multi italici debent supplere in litera unum a, 
et dicere, risposi a lui; nam Florentini utuntur praedicto 
modo loquendi trunco in tali vulgari, sicut poteris videre 
in multis locis istius libri. Et non sine quare hoc dixerim (5), 
cum audiverim aliquos Lombardos non intelligentes istum 


(') S. virga, quam mater se parere somniavit, quae. — E. virga, quando mater. 
(*) S. Et non sine quare hoc dico, quia audivi. — E. Quod sit verum hoc 
quod dixerim. 





52 COMENTUM INFERNI 


Sed contra stylus Virgilii est tragicus, iste comicus, ille 
literalis, hic vulgaris. Ad hoc respondent aliqui quod 
autor capit (') hic large stylum pro materia, et ita autor 
imitatur Virgilium in materia, ut dictum est. Vel dic 
quod litera sit intelligenda similitudinarie sic, quod sicut 
stylus Virgilii superexcedit ceteros (*) in litera, ita stylus 
Dantis in vulgari. Ideo bene dicit, /o bello stile, quia nullus 
pulcrior in genere suo, et dicit: che m'ha fatto onore, idest 
dabit mihi perpetuam famam (?) ; et sic nota quod autor 
ponit pro facto illud quod futurum sperabat, sicut alibi 
sepe in toto libro promittit sibi famam. Et nota hic suf- 
ficit () unumquemque scribentem excellere in uno ge- 
nere; nam et Virgilius poetarum Latinorum princeps 
cum in metro ceteros antecellat, in prosa tamen non 
prevalet: e contra autem Tullius, fons Romane elo- 
quentie, quamvis in prosa non habeat parem, in metro 
multis inferior reperitur ; unde Juvenalis ejus carmina 
eleganter irridet. Ita hic (5) noster Dantes, quamvis in li- 
tera non superaverit alios, tamen in vulgari transcendit 
eloquentiam ceterorum ; imo, quod mirabile est, illud 
quod viri excellentissimi vix literaliter dicere potuissent, 
hic autor tam subtiliter et obscure sub vulgari eloquio 
paliavit ($). Vedi la bestia. Hic autor facit petitionem spe- 
cialem, petens auxilium contra grave periculum immi- 
nens sibi, dicens: vedi /a bestia, scilicet lupam, per cui 
io mi volsi, quia maxime lupa repellebat ipsum ad val- 
lem : ajutami da lei, quia plus timoris (") incutiebat sibi, 
ut jam patuit supra. Et captat adhuc benevolentiam 
dicens, famoso e saggio, idest de quo fama predicat 
quod tu sis sagacissimus inter poetas; nam de rei veri- 

(') 116, accipit. (*) S. alios. 

(*) S. honorem et perpetuam famam. 

( E. Et notandum hic quod sufficit unicuique scribenti. 


(*) S. hic autor quamvis. (5) S. propalavit. 
C) S. timoris habebat, ut jam. 





54 COMENTUM INFERNI 


viter dicere Virgilius: fili mi, oportet considerare poenas 
Inferni, que infliguntur homini propter vicia. Nunc ordina 
sic literam. Ille Virgilius rispose, a (e convien tener altro 
viaggio, scilicet quam istud quod tu incoepisti per mon- 
tem, se vuoi campar d' esto luogo selvaggio, idest, si vis 
evadere. de ista silva viciosa, et valle lacrimosa. Et hoc 
dixit Virgilius poiche lagrimar mi vide. Per hoc notat 
autor, quod vir sapiens est pius, et compatitur errori- 
bus aliorum, et libenter dirigit juvenes errantes suo con- 
silio, quando sperat eorum correctionem. Et subdit Vir- 
gilius rationem sui dicti dicens: che questa bestia per la 
qual tu gride, scilicet lupa, non lassa altrui, scilicet ho- 
mines, passar per la sua via, idest per viam virtutis, 
qua est propria homini; et non solum non permittit 
eum transire, sed etiam (anto /o impedisce che l uccide, 
aliquando corporaliter, aliquando spiritualiter, et sepe 
avaritia occidit animam et corpus, ut jam dictum est, et 
adhuc plus dicetur. Ed ha. Hic Virgilius describit na- 
turam lupe pessimam, dicens: et ista lupa Aa natura 
si malvagia e ria, idest malam in se, et nequam in alios, 
quia nocet sibi et aliis, che mai non empie la bramosa 
voglia, idest insatiabilem appetitum. Est namque appeti- 
tus avari tamquam appetitus caninus, qui est morbus, 
ut dicunt physici, cum quis multum appetit et comedit, 
et tamen non convertitur in ejus substantiam ('). Et addit : 
e dopo’! pasto ha più fame che pria, sicut hydropicus, 
quanto plus bibit, tanto plus sitit, nam 


Non satiare potest manus omnipotentis avarum. 


Molti son gli animali. Hic autor ponit operationem (*) 
istius lupe, dicens: molli son gli animali, idest homines be- 


(‘) 11 116, aggiunge qui: potest enim avarus assimilari grypho, qui eruit au- 
rum ex terra, et lamen ex quadam naturali invidia non permittit aliquem tangere, 
et sic nec ipse, nec alius potitur. Et addit. (*) E. comparationem. 











58 COMENTUM INFERNI 


exterminabit eam cum dolore, quia scilicet perdet (') et 
destruet ipsos pastores; et tunc sic exponam literam. 
Autor describit veltrum a virtute, et dicit: terra né peltro, 
idest res terrena, vel pecunia, non ciberd questi, idest non 
pascet istum principem. Et bene dicit peltro, est enim 
peltrum factum ex stagno (*) et ramo; quod est dicere: 
iste (?) princeps futurus non faciet monetam falsam, sicut 
aliqui (* moderni principes, sicut ipse autor scribit de 
Philippo rege Francie Paradisi capitulo XVIIII; et iste 
princeps non violabit justitiam auro, et non vendet causas 
pauperum, vel libertates populorum, sicut moderni prin- 
cipes et pontifices, immo contrarium faciet. Unde dicit, 
ma, sapientia, amore, e virlute ; supple, pascet eum, quasi 
dicat: sed potius talis erit sapiens, virtuosus, et amator 
justicie et libertatis, contrarius modernis. Et describit 
ipsum per originem suam (P, dicens: e sua nazion, idest 
nativitas sard tra Feltro e Feltro, idest inter ccelum et coe- 
lum. Et est pulcra et subtilis similitudo ; sicut enim filtrum 
caret omni textura (9, ita ccelum caret omni mixtura, 
cum sit corpus simplex, non mixtum ; quasi dicat quod 
a bona constellatione cceli et bona conjunctione stellarum 
nascetur iste princeps. Si dicas ex quibus parentibus, 
vel de qua patria, autor non specificat hoc; nec est de 
more astrologorum ita particulariter exprimere futura 
cum circumstantiis suis. Et ideo mihi vanum videtur quod 
aliqui dicunt, quod iste veltrus nascetur intra Feltrum, 
quod est in Romandiola, et Feltrum, quod est in Marchia 
Tarvisina. Nec minus ridiculum videtur quod alii (") di- 
cunt, quod autor bic loquitur de magno anno. Et hic nota 


——___ @b 


(') E. disperdet et destruet. (4) E. stagno el metallo vel ramo. 
(*) S. e 116, hic princeps. 

(* E. aliqui domini et principes moderni. 

(5) S., E. e 116, ipsum ab origine sua, dicens: e sua nazion sard. 

‘) E. mixtura cum sit corpus simplex. 

?) E. aliqui dicunt. 


CANTUS PRIMUS. 59 


toto animo quod hxc videtur vera expositio istius litere ; 
hec enim fuit propria intentio autoris sive bona, sive 
mala, ut potest clare demonstrari in multis locis et ca- 
pitulis libri, et specialiter et expresse capitulo ultimo 
Purgatorii, ubi ipse autor dicit : 


Ch' io veggio certamente, e però 'l narro, 
A darne tempo gia stelle propinque. 


Similiter Purgatorii capitulo XX exclamans contra ava- 
ritiam dicit : 
O ciel, nel cui girar par che si creda 
Le condizion di quaggiù trasmutarsi, 
Quando verrà per cui questa disceda ? 


Quasi dicat: quando veniet veltrus, per quem lupa re- 
cedat de mundo? Et dicit quod veniet cito Paradisi ca- 
pitulo XXVII, ubi dicit : 


Ma lalla providenza, che con Scipio 
Difese a Roma la gloria del mondo, 
Soccorra tosto, sì com’ io concipio ; 


et ita in multis aliis locis. Nota etiam quod autor videtur 
velle dicere idem, quod voluerunt alii multi, sive vere, 
sive false, scilicet, quod pastores ecclesie deponantur a 
dominio rerum temporalium, et sic avaritia finiatur in 
eis. Quod autem ipsi prelati sint subjectum et centrum 
ipsius avaritiae, dicit autor ubique per totum, et quasi 
semper, quando facit mentionem de avaritia. Sequitur : 
di quella umile Italia fia salute; vult dicere quod talis 
princeps futurus erit principaliter salus Italie, quia Italia 
maxime indiget reparatione, et potissime illa pars Italiz, 
ubi est Roma, quia Italia hodierna die est maxime op- 
pressa, et subjecta tyrannidi, et quia in Italia solet esse 
sedes sacerdotii et imperii in ea parte, ubi est Roma. 


60 COMENTUM INFERNI 


Sed quare autor vocat Italiam humilem ? Dicunt qui- 
dam quod Italia dicitur humilis ironice, idest per con- 
trarium, quia est maxime superba. Sed male; imo debet 
capi proprie sicut litera sonat, quia hoc idem dicit ipse 
Virgilius Eneidos libro secundo (^ ubi dicit : 


e s À tÀ nn humilemque videmus 
Italiam. 


Et dicitur Italia humilis, idest plana vel mollis, pinguis, 
suavis, fertilis, milis, dulcis, tractabilis, ut per se patet; 
de cujus laudibus et prerogativis dicam plene Purgatorii 
capitulo VI, et alibi sepe. Et dicit: per cui morto la ver- 
gine Camilla ; per hoc signanter explicat quod loquitur 
de illa parte Italie, ubi est Roma; manifestum est enim 
quod Camilla, et isti nominati, et alii multi mortui sunt 
pro parte praedicta, et manifestissimum (*) est quod Roma 
maxime indiget reparatione, que quodammodo (*) matrona 
potens, regina Urbium, nunc (* proh dolor! pro magna 
parte est serva et sclava omnium. Et nota quod autor 
ideo facit mentionem de mortibus predictorum, ut tacite (5) 
innuat quod hic princeps futurus reparabit romanum 
imperium, quod olim ab ipso principio est tanto san- 
guine partum (5). Ne autem litera remaneat in aliquo 
dubia ex ignorantia facti, longam historiam brevi narra- 
tione perstringam, quae summatim attinget quodammodo 
totam materiam Virgilii. Est ergo sciendum, quod sicut 
scribit Virgilius VII Eneidos: rex Latinus jam senex re- 
gebat populos in pace in partibus Italie tempore quo 
Eneas Trojanus primo applicuit ad Tyberim. Hic carebat 
mascula prole; habebat (^) unicam filiam virginem no- 


(*) S. e 116, tertio. — E. libro primo. (*) S. manifestum est. 
(*) 116 e E. quondam. — S. qua contra fuit matrona. 
(*) S. nunc vero. (*) E. ut caute innuat. 


(*) S. emptum. (*) S., E. e 116, sed babebat. 





62 | COMENTUM INFERNI 


vino sepulti, decrevit velle ire \') per Eneam ad Evan- 
drum regem; cui Euryalus audacter se sociavit ad 
omnia pericula toleranda (5, licet Nisus recusaret. Isti 
ergo vere amici, una anima in duobus corporibus, per 
se sic animati, et persuasi muneribus et promissis Julii 
Ascanii egregii juvenis, filii Enea, et aliorum nobilium 
principum Trojanorum (5), exiverunt portam de nocte, et 
invadentes castra hostium fecerunt magnam cxdem de 
multis, et multa spolia rapuerunt more leonis ssvientis 
in pecudes. Cum autem onusti preda (*) late recederent, 
occurrerunt a casu trecentis equitibus, qui veniebant ab 
urbe Latini ad castra Turni cum duce eorum, cui no- 
men erat Volscens, qui clamare coepit, et quaerere qui 
essent, et quo tenderent. Tunc Nisus et Euryalus nihil 
respondentes intraverunt silvam proximam, et continuo 
hostes circumdederunt silvam, claudentes undique pas- 
sus et vias. Euryalus junior, detentus (°) a tenebra noctis 
et onere spoliorum, non potuit evadere. Nisus vero, qui 
jam evaserat(5) a manibus hostium, retrospexit, nec videns 
amicum Euryalum, ccpit retrocedere (7) ut queereret eum, 
quem paulo post reperit interceptum (5) ab hostibus, et 
nesciens quid ageret, fluctuans animo, emisit telum, quo 
percussit in tergo quemdam equitem nomine Sulmonem, 
qui statim ex vulnere mortifero(?) evomuit animam. Deinde 
emisso alio telo percussit alium equitem nomine Tagum 
in capite, et intransfixit( per utrumque tempus. Tunc 
Volscens dux, accensus ira (''), non videns ex aliqua parte 


(!) 116, ire ad Evandrum regem pro Enea. 
(*) E. tolleranda, quae Nisus non recusaret. 
(* E. Trojanorum exhortationibus, exiverunt. 
() E. preda retrocederent, occurrunt. 


(*) E. deceptus a tenebra. (*) S. evaserat, retrospezit. 
(*) E. retrocedere et eum querere, qui paulo post reperit eum ab hostibus 
interceptum. (*) S. interceptum; et nesciens. 


( E. ex mortifero percussus vulnere animam evomit. 


(') S. e 116, transfixit. — E. et illum per utrumque tempus transfixit. 
(!) E. ira, convertit furorem. 





64 COMENTUM INFERNI 


cum magno clamore portata et ostensa sunt intrinsecis. 
Trojani e contra parabant se ad defensionem in parte 
sinistra, nam (') a dextera habebant fluvium Tyberim, 
et breviter post multa preelia hinc inde facta duo fratres 
Trojani, magni et magnifici, quorum unus vocabatur 
Pandarus, alter Bitias, assignati per Eneam ad custo- 
diam unius porte, aperuerunt ipsam, invitantes sponte 
hostes ad intrandum, stantes velut alte turres armati 
contra ad defensionem. Turnus autem, qui ex alia parte 
oppugnabat (*) terram, hoc audito, ardens ira precurrit 
ad portam Dardaniam contra superbos fratres, et occisis 
primo aliquot paucis, percussit Bitiam ardentem oculis et 
frementem animo cum lancea (*), et prostravit eum ad 
terram cum magno fragore, velut arborem magnam; 
et continuo Trojani perterriti versi sunt in fugam. Panda- 
rus autem, viso fratre suo (*) terribiliter prostrato, clausit 
portam magnis viribus, et excludens multos de suis, in- 
clusit Turnum, quem non perpendit inter turbam alio- 
rum. Tunc Trojanis trepidantibus, Pandarus accensus ira 
fraterna mortis ccepit exprobare contra Turnum: tu non 
es nunc in aula regine Amatz ad procandum (5) Lavinie 
filie sue, nec in medio Ardea patrie tue, ubi propriis 
muris defendaris, sed inter castra inimicorum, nec ulla 
via poteris hinc exire. Turnus subridens respondit: si habes 
aliquid animose virtutis, incipe pugnam mecum: certe tu 
poteris referre Priamo te invenisse hic alium Achillem. Et 
continuo erigens se, irruit in eum, et cum ense percussit 
in media fronte, ita quod caput divisit in duas partes, ex 
quo ille moriens corruit ad terram, utraque parte capitis ab 
utroque humero dependente. Trojani continuo versi sunt 
in fugam ; et si statim Turnus fuisset advisatus ad aperien- 


(*) S. quia a dextera. (*) E. pugnabat. 
(9) 119, phalarica. () E. suo mortuo et terribiliter. 
(*) S. ad provocandum conubium Lavinia. 





66 COMENTUM INFERNI. 


sua, ob invidiam (') et superbam potentiam ejus, detulit 
secum unicam filiam infantulam inter ipsa prelia armo- 
rum, quam summe diligebat, et vocavit ipsam Camillam 
a nomine matris, que vocata fuerat Casmilla; et non 
fidens intrare aut inhabitare aliquam civitatem, recepit 
se montibus et silvis, ubi nutrivit hanc filiolam suam 
lacte equino et ferino. Cum autem puella copisset 
primo posse ambulare, assuefecit eam equitationi, ve- 
nationi, saltibus, quam armavit sagittis et pharetra, et 
induit pelle tigridis (?). Ipsa vero servavit perpetuam vir- 
ginitatem, nec unquam voluit habere virum. Ista ergo 
Camilla venit in subsidium Turni contra Eneam cum ali- 
quot aliis virginibus, et inter quas fuit una vocata Tar- 
peya, altera Tulla, et post multa gesta, tandem apud civi- 
tatem regis Latini nomine Laurentum, pugnans viriliter, 
non ut fcemina, spargebat suas sagittas contra Trojanos; et 
etiam fugiens sagittabat a tergo adeo perite quod quot 
tela emittebat (*), tot dabat mortes hostibus. Demum post 
multas caedes ab ea factas, quidam eques Enea nomine 
Aruns(*) furtive secutus illam persequentem unum equitem 
gloriosum, et caute (5) percussit eam lancea (5), captata 
opportunitate temporis et loci, sub mamilla sinistra, et 
ipse, vulnere dato (^), subito aufugit perfusus gaudio et 
timore. Camilla inter manus virginum suarum manu 
propria extraxit de pectore telum, ferro remanente inter 
costas : 


Vitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras. 


Tunc una ex virginibus, nomine Opis, totis viribus tenso 
arcu percussit sagitta Aruntem, qui continuo mortuus 


(') E. invidiam, potentiamque ejus et superbiam, detulit. 

(*) E. pelle tigris. (5) S. emittebat, tot mortes hostibus inferebat. 
(*) S. Aruns armis furtive. (* S. e E. incaute. 

(*) S. hasta, capta opportunitate. — E. lancea, capta opportunitate. 

(*) S. illato. — E. viso vulnere. 





68 COMENTUM INFERNI 


dum fulminis percussit in femore. Quo vulnere magnus 
et superbus Turnus decidit ad terram, et subito factus 
parvus et humilis ccepit Eneam suppliciter protensa manu 
deprecari, ut misereretur senectutis patris sui Dauni, et 
redderet ipsum vel vivum vel mortuum suis, confitens se 
victum, et Laviniam, pro qua tot bella gesserat, esse uxo- 
rem ipsius Enez victoris ('), et deponeret odium. Eneas 
autem pius revocabat ensem, sed videns cincturam Pal- 
lantis, qua Turnus cinctus erat, quam (5) detraxerat ipsi 
Pallanti, quando interfecerat eum, statim accensus (?) 
furore et ira infixit ferrum in pectore ejus in vindictam 
Pallantis amici, et continuo Turnus cum indignatione et 
planctu emisit spiritum ; et in hac morte Turni Virgilius 
finem facit suo operi Eneidorum. His breviter percursis 
pro declaratione litere, nunc est ad literam redeundum. 
Virgilius ergo in narratione sua subdit persecutionem 
lupe dicens: quest, scilicet veltrus, idest princeps futu- 
rus, la caccerà per ogni villa, quia scilicet ubique ter- 
rarum deponet sacerdotes, in quibus fundamentaliter vi- 
get avaritia. Et dicit: fin che l' avra rimessa nell inferno, 
quia scilicet exterminabit prelatos avaros, qui suis exi- 
gentibus culpis ibunt ad Infernum: et dicit: /à onde in- 
vidia prima dipartilla. Sed que fuit ista invidia ? Certe 
notandum est quod prima invidia fuit diaboli, quando 
voluit fieri similis Altissimo: sed ista non distinxit ava- 
ritiam ab aliis viciis in Inferno, vel non traxit avari- 
tiam ab Inferno, cum nondum esset avaritia neque Infer- 
nus. Secunda invidia fuit, qua diabolus tentavit hominem, 
de qua dictum est paulo supra, et hec etiam non fuit 
avaritia, nisi forte large sumendo, quia avaritia proprie 
est circa substantiam et divitias. Tertia invidia fuit de 


(*) E. victoris, omni deposito odio. 
(*) E. et quam ipse Turnus Pallanti ipsi detraxerat quando illum interfecerat. 
(*) 116, reaccensus amore et ira. 





70 COMENTUM INFERNI 


dicii. Et intellige quod damnati optant mortem contra 
naturalem appetitum, urgentibus poenis; unde Boetius 
in tertio: nam sepe mortem, urgentibus causis extra (*), 
quam nalura semper reformidat, interdum voluntas am- 
plectitur. Deinde Virgilius promittit se ducturum ipsum 
per Purgatorium, dicens: poi vedrai color che son con- 
lenti, quasi dicat: deinde immediate, visis suppliciis dam- 
natorum «eternaliter in Inferno, ducam te per Purga- 
torium, qui locus est temporalis et finitus; unde in fine 
Purgatorii dicit ipse Virgilius autori, volens recedere 
ab eo: /o temporal fuoco e l'eterno, Veduto hai, figlio. 
Et vide quod large appellat focum omnem poenam Pur- 
gatorii, quia ignis est ultima poena Purgatorii, sub qua 
sunt cetera poena. Et assignat causam quare sunt con- 
tenti, perché speran di venire, quando che sia, alle beate 
genti, idest, quia sperant, finita poena ad certum tempus 
purgata culpa, pervenire ad infinitam gloriam beatorum. 
Et istud est etiam verum de Purgatorio morali, quia 
positi in poenitentia contentantur, quia sperant per pur- 
gationem talem, quam voluntariam (*) ferunt, pervenire 
tandem ad perfectum statum virtutis, et per conse- 
quens ad beatitudinem. Deinde dicit Virgilius : Beatrix 
ducet te ad Paradisum, si voles; unde dicit, alle qual, 
scilicet, ad quas gentes beatas, poi, scilicet, visis gen- 
tibus purgatis temporaliter in Purgatorio, se (u vorrai 
salire, quia bene poteris, facta speculatione damnatorum 
et purgatorum, anima fia a ciò più di me degna, sci- 
licet Beatrix. Et notanter dicit più degna, quia est opus 
majoribus alis, quam habeat Virgilius, idest ratio na- 
turalis, ad volandum ad locum tam excelsum, de quo 
nihil viderunt antiqui magni philosophi et poeta. Ideo 
bene dicit: con lei, scilicet cum ipsa Beatrice, li lascerò 


(‘) E. causis extremis, quam et natura. ^5; E. voluntarie. 





72 COMENTUM INFERNI 


omnium creatorem, sive Christum, che tu mi meni ld 
dove or dicesti, scilicet per Infernum et Purgatorium, si 
ch'io veggia la porta di san Pietro, idest portam Para- 
disi, cujus custos (') ponitur Petrus, e color che tu fai 
cotanto mesti, idest tristes, scilicet damnatos eternaliter 
in Inferno. Nunc redi supra: acció ck io fugga questo 
male. In hoc tangit causam finalem hujus operis, sive 
istius libri, scilicet ad fugiendum vicia et peccata in se, 
et in aliis: e peggio, scilicet damnationem &ternam, quae 
sequitur ad vitia. Et subdit effectum petitionis dicens: 
allor si mosse, idest tunc ccepit (*) descendere ad specu- 
lationem vitiorum conceptam. Et sic claudit primum ca- 
pitulum procemiale. 


(*) S. est custos sanctus Petrus. . (5 S. incospit. 





74 COMENTUM INFERNI 


opus quod excogitaverat, nec ne; unde in precedenti capi- 
tulo dixit: CA' io fui per ritornar più volte volto, ut plenius 
declarabitur in presenti capitulo. Nunc ad literam veniens 
dico quod autor vult sentencialiter hoc dicere, quod istud 
tempus nocturnum, quod est naturaliter deputatum ad 
quietem mortalium, sibi uni erat principium duplicis la- 
boris, scilicet corporalis et mentalis. Corporalis quidem 
propter asperitatem itineris: mentalis propter multiplicem 
acerbitatem penarum, quas visurus et descripturus erat, 
non sine magna compassione, ut sepe patebit in multis 
locis istius Inferni. Et de rei veritate corpus et anima 
autoris laboraverunt in poemate isto, sicut ipse smpe 
testatur expresse, et precipue Paradisi capitulo XXV (!), 
ubi loquens de isto suo poemate dicit : 


Al qual ha. posto mano cielo e terra, 
E che m' ha fatto per più anni macro. 


Sed hic statim oritur aliud dubium. Cum autor fe- 
cerit suam visionem adveniente die, cur nunc (*) intrat 
viam adveniente nocte? Dicendum breviter quod autor 
signanter et proprie ponit tempus nocturnum in introitu 
Inferni, ut tale tempus correspondeat proportionabiliter (?) 
tali loco; nam sicut nox est tempus tenebre, cecitatis, et 
peccati, ita Infernus est locus pen®, caliginis (*), et igno- 
rantiae. Preterea, quia adveniente nocte sol recedit a no- 
bis, vel subtrahit nobis lucem, ita nunc autor descendens 
ad Infernum, ubi non lucet sol, merito fingit (5) solem rece- 
dere. Unde ascendentibus ad Purgatorium sol oritur, ut 
patet primo capitulo Purgatorii; descendentibus in (9) In- 


— — — — —MÓ— 





^ (*) E. et precipue cantu 25 dicit, ubi loquens de isto poemate sic expressit. 
(*) 116, cur nunc intravit. 
(*) 116, respondeat proportionaliter. — E. proportionaliter. 
(*) S8. pena, calamitatis. (*) 116, figurat. 
(*) 116, vero in. — S. descendentibus Infernum. 





76 COMENTUM INFERNI 


hujus literze est (') breviter notandum, quod autor consi- 
deravit tria maxime necessaria sibi ad perfectionem sui 
operis; quorum primum est scientia profunditas vel uni- 
versitas: secundum, intellectus perspicacitas: tertium, me- 
morie vivacitas. Primum tangit cum dicit, o musa: secun- 
dum, cum subjungit, o alfo ingegno: tertium, cum subdit, 
o mente. Et ista tria autor fidenter invocat in suum 
subsidium : fuit siquidem ipse mire capacitatis, perspicui 
intellectus, altissimi ingenii, et subtilis inventionis ; cujus 
animi qualitatem corporis effigies mirabiliter arguebat. 
Fuit namque hic venerabilis Dantes staturae mediocris, et 
cum ad maturam pervenisset ztatem ibat aliquantulum 
curvus, incessus ejus erat gravis et mansuetus ; habitus 
honestissimus, conveniens professioni sue; vultu longo, 
naso aquilino, oculis grassiuculis (*), maxillis grandibus, 
labio inferiore majori, colore fusco, capillis et barba densis, 
nigris, et crispis, facie semper melancolicus, meditabun- 
dus, speculativus. Accidit ergo semel in nobili civitate 
Verone quod jam sua fama (*) vulgata, et Inferno pu- 
blicato, dum transiret per unam viam ante portam, ubi 
erant multe domine congregate, dixit una earum voce 
submissa, ita tamen ut audiretur: videte illum qui vadit in 
Infernum et revertitur (*) cum sibi placet, et reportat huc nova 
de his, qui sunt ibi. Respondit alia: verum dicis (5); nonne 
vides quomodo habet barbam crispam propter calorem, et 
colorem fuscum propter fumum quod (5) est ibi? De quo Dan- 
tes risit, qui tamen raro, vel numquam ridere solebat. 
De ejus vita varia et adversa fortuna, quia ipse sepe scri- 
bit in hoc libro, dicetur alias(") suis locis. Nunc ad literam 





(') S. est sciendum. — 116 e E. prenotandum. 

(* E. grossiusculis. 

(*) S. sua fama bona vulgata. — E. fama vulgata, et Inferno per eum de- 
scripto publicato. 

(*) E. revertitur inde cum sibi placet et reportat adhuc. 

(*) 116, certe verum dicis. (*) E. qui est ibi. (*) 116 e E. alibi. 





78 COMENTUM INFERNI 


dam, patebit clare si tu es vere nobilis (') et mirabilis, in 
qua ostendes altam potentiam tuam. Et hic nota, lector, 
quod nescio videre quod alius poeta unquam tam ma- 
gnifice, tam fidenter fecerit invocationem suam, per quam 
ostendit quod habuerit * magnam fiduciam sui dum in- 
vocat vires scientie, intelligentiae, et memoria. 

Io cominciai. Ista est secunda pars generalis, in qua 
autor movet dubium Virgilio de insufficientia sua. Ad 
cujus rei intelligentiam est bene pranotandum quod ista 
questio et contentio, quam Autor fingit se hic facere cum 
Virgilio, non est aliud quam quadam lucta mentis et re- 
pugnantia inter hominem et rationem. Examinabat enim 
autor intra se vires suas, et arguebat et objciebat contra 
se: tu non es Homerus, tu non Virgilius; tu non attinges (3) 
excellentiam famosorum poetarum, et per consequens 
opus tuum non erit diu in precio ; imo, sicut dicit Horatius 
ad librum suum, cito portabitur ad stationem, et lacera- 
bitur ad dandum saponem. Unde autor inccperat primo 
scribere literaliter, postea scripsit vulgariter. Talem lu- 
ctam mentis expertus sum in me ipso antequam aude- 
rem scribere super librum istum tam universalem. Hic 
autem oritur questio, que solet sepe fieri et merito: 
quare, scilicet, vir tante literature et scientie scripsit 
vulgariter et materne? Dicendum breviter (* multis de 
causis: primo, ut pluribus proficeret, et maxime Italicis, 
qui pre ceteris in poeticis delectantur, imo quasi soli. 
Si (°) enim scripsisset literaliter, non profecisset nisi lite- 
ratis, nec omnibus literatis, sed paucis. Fecit ergo opus 
nunquam factum, in quo literatissimi et sapientissimi viri 
possunt speculari. Secundo, quia autor, videns liberalia 


(*) S. notabilis et mirabilis. — 116, nobilis, in qua. 
(*) E. habuit. (*) E. attingis. 
(4) S, quod hoc fecit multis. 

(*) S. unde si scripsisset. — E. si autem scripsisset. 


CANTUS SECUNDUS. 79 


studia, potissime poetica, esse deserta a principibus et 
nobilibus, qui principaliter solebant in poeticis delectari, 
et quibus opera poetica solebant olim intitulari, et ob hoc 
opera Virgilii et aliorum excellentium poetarum jacere 
neglecta et despecta, cautius et prudentius se reduxit 
ad stilum vulgarem, cum jam literaliter incoepisset sic: 


Ultima regna canam, fluido contermina mundo, 
Spiritibus quae lata patent, qua premia solvunt 
Pro meritis cuicumque suis etc. 


Alii tamen et multi comuniter dicunt, quod autor co- 
gnovit stilum suum literalem non attingere ad tam ar- 
duum thema; quod et ego crederem, nisi me moveret 
autoritas novissimi poetae Petrarc®, qui loquens de Dante 
scribit ad venerabilem praeceptorem meum Boccatium 
de Certaldo: Magna mihi de ingenio ejus oppinio est 
potuisse eum omnia, quibus intendissel. His breviter pre- 
missis nunc ad literam revertamur. Dicit autor: Io co- 
minciai, supple, loqui, et dicere, poeta, che me guidi, idest, 
o Virgili, qui es dux et ductor meus, guarda la mia 
virtù, scilicet, virtutem intellectualem et scientiam, se 7€ 
possente, idest sufficiens ad tantum opus et onus, nanzi 
che tu me fidi, idest antequam ex fiducia me committas, 
all alto passo, idest, ad altam materiam, sicut consulit 
Horatius in Poetria ('), ubi dicit : 


Sumite maleriam vestris qui scribitis equam 
Viribus etc. 


Tu dici. Hic autor excludit responsionem (?), quam pos- 
set facere Virgilius ad exhortationem ejus, quia enim posset 
dicere Virgilius: quare non potes ire ad Infernum? Nonne 


(*) S. poetría sua, dicens. 
(*) 116, et destruit rationem, quam possit. — E. excludit rationem quam 
poeset. 


80 COMENTUM INFERNI 


ivit Eneas secundum meam fictionem, et Paulus secun- 
dum veritatem fidei? Hoc removet Dantes ; et primo ar- 
guit quod Eneas (') non debet trahi in exemplum. Et bre- 
viter vult dicere: non valet quod tu inducis poetando 
quod Eneas sub ductu Sibilla ivit(*) ad Infernum corpo- 
raliter, quia ex speciali gratia fuit sibi indultum a Deo, ut 
animaretur ad acquirendum regnum Italie; que qui- 
dem gratia, si quis subtiliter advertit, non indigne fuit 
concessa sibi; quasi dicat autor uno verbo: tu, Virgili, 
bene habuisti causam hoc fingendi de Enea, sed ego 
quomodo de me hoc fingam? Ordina nunc sic literam: 
tu, scilicet, o Virgili, dici, idest poetice fingis VI Eneydos, 
che 'l parente di Silvio, idest Eneas pater Silvii, corrut- 
tibile ancora, idest, adhuc mortalis, in corpore vivens, 
andó ad immortal secolo, idest ad Infernum, quem jam 
supra vocavit eternum, e fu sensibilmente, idest, fuit ibi 
corporaliter. Est autem hic sciendum (?) quare dicit 
Silvio, quod Titus Livius, libro primo circa principium, 
videtur discrepare a Virgilio. Dicit enim quod Ascanius 
filius Enez, natus ex Creusa filia Priami, vel ex Lavinia 
filia Latini, post mortem patris sui Enez reliquit Lavi- 
nie matri sua, sive noverc®e, urbem Lavinii (* jam floren- 
tem et opulentam, quam Eneas condiderat et denomi- 
naverat a nomine Lavinie uxoris sua, et ipse Ascanius 
condidit Albam, cui successit in regno filius ejus nomine 
Silvius, casu quodam natus in silvis; de qua materia di- 
cetur plenius VI capitulo Paradisi. Virgilius autem vi- 
detur velle quod Eneas habuerit duos filios, scilicet Asca- 
nium ex Creusa, quem secum adduxit in Italiam, sicut 
jam tactum est capitulo primo, et Silvium ex Lavinia. 
Ad propositum ergo dico quod autor sequitur Virgilium 





(!) 116, Eneas trahit in exemplum. (3 E. iverit. 
(*) 116, sciendum de Silvio quod etc.—S. advertendum quare dicit Silvio, quod. 
(*) E. urbem Lavinam. 





82 COMENTUM INFERNI 


fit quotidie utrum imperium (') sit justum et necessarium, 
et aliqui tenent quod sic, alii quod non. Sed autor noster 
fuit hujus opinionis quod sic, sicut (*) patet in libro isto, 
et precipue Purgatorii capitulo XVI, et Paradisi capi- 
tulo VI?) nititur per longum discursum persuadere (^ 
istam conclusionem. Ideo non amplius dicam hic nisi quod 
beatus Augustinus de Civitate Dei videtur ponere hanc 
conclusionem. Dicit enim capitulo XVII (?) de Civitate Dei: 
duo regna cernimus provenisse valde clariora celeris: pri- 
mum Assyriorum, secundum Romanorum. Nam sicut illud 
prius, hoc posterius, ita illud in Oriente, hoc in Occidente 
surrexit. Ultimo in fine illius, slatim initium istius fuit. Et 
in XVIII dicit: Condita est civitas Roma velut altera Ba- 
bylon, et prioris filia Babylonis, per quam Deo placuit 
orbem debellare terrarum, el in unam societatem reipu- 
blica legumque perductum longe et late domare. Et Orosius 
in Ormesta (*) mundi, scribens ad eumdem Augustinum, 
videtur idem dicere, ubi loquens de monarchia Cesaris 
Augusti concludit libro VI circa finem, quod nunquam ab 
orbe condito atque exordio generis humani fuit concessum 
regno Babylonio vel Macedonio, nedum minori, illud quod 
concessum fuit regno Romano, videlicet, quia eo anno quo 
Augustus clausit templum Jani, composita pace toto orbe 
terrarum, Christus natus est, et slatim factus civis Roma- 
nus; nam Casar Augustus, quem (antis mysteriis prede- 
stinaverat Deus, jussit censum fieri singularum provincia- 
rum. Et dicit: hec est illa prima el clarissima professio, 
qua ostendit Cesarem omnium principem, et Romanos do- 
minos mundi. Et subdit: nec dubium quin Dominus noster 
Jesus Christus hanc urbem nutu suo ampliatam et defen- 
satam in hoc culmine rerum produxerit etc. 


(!) 116, romanum imperium. (*) 116, sicut sspe patet. 
(*) S. VI, ubi nititur. (*) S. suadere. 
(*) Correggi: libro XVIII, cap. II. ‘8) Così tutti i Codici. 


CANTUS SECUNDUS. 83 


Per questa. Hic autor tangit specialiter causas, quibus 
concessum fuit Enea ire ad Infernum; et primo tangit 
causam proximam, deinde remotam. Dicit ergo: et ipse 
Eneas infese cose che furon cagione di sua vittoria, scilicet 
contra Turnum, de quo satis dictum est supra primo 
capitulo (') praecedenti, et haec fuit causa proxima, e del 
papale ammanto, et hec fuit causa remota. Ad cujus 
intelligentiam est sciendum quod, sicut scribit Virgilius 
VI Eneydos, Eneas didicit in Inferno a patre suo Anchise 
quomodo debebat vincere Turnum, et quomodo ex suo 
semine nasceretur gens Romanorum, in qua Roma postea 
futura erat sedes sacerdotii, licet hoc esset ignotum ipsi 
Enea. Et hoc, dico, intellexit per questa andata onde lu & 
dai vanto, quia scilicet tu Virgilius das istam gloriam ipsi 
Enee quod iverit ad Infernum duce Sibilla, et quod viderit 
ibi illustres spiritus descensuros ex eo debellaturos (?) et 
gubernaturos mundum, de quorum magna parte dicetur 
VI capitulo Paradisi. Unde ipse Virgilius dicit de Roma- 
nis primo Eneydos: Imperium sine fine dedi; quod adhuc 
est verum, saltem quoad nomen. Sed ut omnia antiquo- 
rum autorum laudabilia testimonia praeteream, audi quid 
dicat (5) Petrarcha modernus in epistola contra Gallum. 
Inquit enim: Roma mundi caput, urbium regina, sedes 
imperü, arx fidei catholice, fons omnium memorabilium 
exemplorum. Et Policratus anglicus: (*) Romanorum ex- 
cellentia et virtute, si omnium gentium historie revolvan- 
tur, nilal clarius lucet. Declarat hoc amplissimi splendor 
imperü, quo nullum minus ab exordio, neque dilatatum 
majoribus incrementis humana potest memoria recordari. 
Nam et quieta liberlatis, justi  cullu, reverentia legum, 





(*) S. primo capitulo, et hec. 

(*) S. e E. debellatores et gubernatores mundi. 

(*) 116, dicit. — E. quod dicat. 

(*) Ossia Policraticus, titolo di un’opera dell' inglese Giovanni Sarisberiense. 


84 COMENTUM INFERNI 


finitimarum gentium amicitis, maturitate consihorum et gra- 
vitate verborum el operum obtinuerunt ut orbem sue subi- 
cerent dominationi (').—Andovi. Hic autor removet alteram 
partem rationis sive persuasionis, ostendens quod etiam 
non valet si Paulus ivit (*), quia etiam maximus effectus 
et optimus fructus secutus est ex eo, scilicet confirmatio 
catholice fidei. Sed numquid Paulus ivit vivus ad Infer- 
num? Dicendum breviter quod ivit ad Infernum, Pur- 
gatorium, et Paradisum, quando raptus fuit ad tertium 
coelum, de quo raptu dicetur Paradisi capitulo (3). Vel 
dic et melius quod autor non intelligit Paulum ivisse ad 
Infernum sed ad Paradisum. Unde vult arguere sic: Si 
Eneas vivens ivit ad Infernum, non sequitur quod de- 
beam ire propter causam jam assignatam; et si Paulus 
vivens ivit ad Paradisum, non sequitur quod ego debeam 
ire. Cuius causam assignat dicens: /o vas d'eleztome, 
scilicet Paulus, quem Deus elegit sibi tamquam vas legis 
et sanctarum scripturarum armarium, ut dicit Jeroni- 
mus in prohemio super Genesim. Et nota quod vas ele- 
ctionis potest proprie appellari illud, in quo cursor portat 
literas domini sui, in quibus continetur electio, idest 
voluntas Domini; et talis fuit Paulus, quia (*) tamquam 
nuntius portabat et praedicabat electionem, idest volun- 
tatem Domini sui. Ita capit Philosophus electionem libro 
Ethicorum, et fere ubique. Andovi poi, idest, ivit postea 
ad Paradisum, vel(*) utrumque. Et bene dicit postea, 
quia fere per mille annos ante fuit Eneas quam Paulus. 
Et dicit: per recarne conforto, idest, ut adduceret robo- 
rationem, a quella fede, scilicet christianae, ch’ é principio 
a la via di salvazione, quia sine fide est impossibile sal- 





(') 116, ditioni. Lib. V, cap. VII. 

(*) E. si Paulus ivit ad Infernum vivus, quia. 
( S. capitulo I. 

(4 E. qui tamquam. 

(9 E. vel ad utrumque. 





86 COMENTUM INFERNI 


per unam comunem comparationem effectum su: dubita- 
tionis, et breviter vult dicere quod dimisit sponte opus 
quod inchoaverat tam festine, sicut a simili facit ille, qui 
deliberavit et firmavit in mente sua facere unum factum, 
et postea intra se facit alia argumenta, propter que re- 
vocat omnino propositum. Ordina sic literam : e (al me 
faccio in quella oscura costa, idest, in illa descensione 
obscura propter tempus nocturnum, et naturam ipsius 
vie, quia relabebatur in vallem viciorum, et ignoran- 
tie, qual è quei che disvuol ciò che volle, idest qualem 
facit se ille qui revocat quidquid voluerat, et cangia pro- 
posta, idest, immutat (') propositum, per nuovi pensier, 
que superveniunt (*) sibi in mentem, si che tutto si tolle 
dal cominciar, idest, totaliter se removet ab incepto. Et 
hic quantum comparatio sit propria unusquisque exper- 
tus imaginetur ; sepissime enim evenit iste casus, quod 
homo concepit aggredi aliquid arduum et gloriosum opus 
in se; postea cogitans et bene revolvens diffidit viribus 
proprii ingenii, et dimittit opus inchoatum. Unde dicit : 
perche consumai l'impresa, idest finivi et dimisi opus 
assumptum et iter incoeptum, che fu cotanto tosta nel 
cominciar, idest, quod ego incoeperam cum tanta festi- 
nantia. Et dicit, pensando, idest deliberando, examinando, 
arguendo pro et contra; considerabat enim autor illud 
optimum proverbium sue patrie: le meglio non fare 
che far per disfare. 

S' io ho ben la (ua parola intesa. Ista est tertia pars 
generalis, in qua Virgilius removet dubium autoris. Et 
primo assignat radicem huius suspitionis et dubitationis, 
et breviter dicit, quod hoc totum procedit a pusillani- 
mitate, qui sepe impedit hominem ita quod retrahit 
ipsum ab honorabili proposito. Dicit ergo: quel? ombra, 





(') 116 e S. idest et mutat. (*) E. e 116, supervenerunt. 





88 COMENTUM INFERNI 


possibilia homini, scilicet extorquere fulmen Jovi, clavam 
Herculi, et versum Homero ; quod tertium Virgilius fecit. 
Et de hac magnanimitate proprie loquitur nunc autor, 
quasi velit dicere: si ego imitatus sum (') Homerum 
graecum, et plenius descripsi Infernum quam ipse, cur 
tu Dantes non potes imitari me Virgilium latinum (*) per- 
fectius? Virgilius etiam poterat dici magnanimus respectu 
autoris, qui nunc videbatur pusillanimis, quia non aude- 
bat describere Infernum sicut ipse Virgilius fecerat; vel 
quia Virgilius, idest ratio erat animosa, sed (?) passio 
reformidabat. Da questa. Hic Virgilius ad excutiendam 
timiditatem de mente autoris intendit assignare causam, 
quare veuerit ad eum (*) ut videat quod non ita teme- 
re, vel frustra venerit. Et primo praeparat autorem ad 
audiendam causam dicens: dirotti perch’ io venni, idest, 
qua causa movit me ad veniendum succurrere tibi, e 
quel che 'ntesi, scilicet a Beatrice amata tua, nel primo 
punto che di te mi dolve, idest, quando prius ex dolore 
et compassione ego occurri tibi in monte (5). Io era. Hic 
Virgilius volens probare quod Dantes sit habilis et suf- 
ficiens ad tantum opus, facit suas orationes, (5) et incipit 
ordiri longam fabulam, quare, et quomodo missus fue- 
rit(^ primitus ad eum. Dicit ergo: io, scilicet Virgilius, 
era tra color che son sospesi. Hoc potest intelligi histo- 
rice, scilicet, quod Virgilius erat suspensus in limbo sine 
poena et sine spe, sicut patet in capitulo IV. Vel potest 
intelligi allegorice, quod ratio Dantis diu fuerat suspensa 
et dubia utrum aggrederetur tantum opus, ut dictum 
est; sed Beatrix movit eum. Sed que est ista Beatrix? 
Ad hoc sciendum est quod ista Beatrix realiter et vere 





(*) S. fuissem. (*) E. latinum poetam perfectius ? 
(*) E. sed Dantes, idest passio. 

(*) 116, ad eum. Et primo preparat. 

(*) E. monte, ut patuit in cantu precedenti. 

($) S. rationes. (*) 116, fuerit ad eum. 





90 COMENTUM INFERNI 


disputandum. Si enim vis intelligere opus (') istius auto- 
ris, oportet concedere quod ipse loquatur catholice tam- 
quam perfectus christianus, et qui ) semper et ubique 
conatur ostendere se christianum. Unde statim describit 
excellentiam istius dominz valde magnifice ; et primo a 
bonitate cum dicit, e donna me chiamò beata, quia nulla 
scientia docet veram beatitudinem nisi ista; et a pul- 
critudine cum dicit, e bella, quia scilicet habet pulcrius 
subjectum ceteris, scilicet Deum, qui est pulcerrimus 
ipse (5). Et dicit: taiché di comandar io la richiesi, quasi 
dicat, adeo erat beata et pulcra quod requisivi eam et 
rogavi ut preciperet mihi. Et in hoc commendat ipsam 
ab autoritate; nam in ceteris scientiis locus ab auto-^ 
ritate est infirmissimus, in hac vero validissimus. Zu- 
cevan. Hic Virgilius describit ipsam dominam a pulcri- 
tudine speciali oculorum, quoniam pulcritudo maxime 
consistit in oculis. Unde dicit: gli occhi suoi, scilicet spe- 
culatio et contemplatio, /ucevan più che la stella, quia 
transcendit omnes coelos, et ducit in cognitionem Dei. 
Et dicit: et ista domina soave e piana, et bene dicit, 
quia sermo divinus est suavis et planus, non altus et 
superbus, sicut sermo Virgilii et poetarum, cominciomi 
a dire con angelica voce; hoc dicit quia homines an- 
gelici intellectus et contemplativi tradunt nobis ipsam 
theologiam, i» sua favella, idest in suavi eloquio, sicut 
Paulus, Augustinus, Jeronimus. Unde Purgatorii capi- 
tulo XXX autor, describens istam theologiam, fingit 
eam (* sub umbra florum missorum a manibus angeli- 
cis. O anima. Hic Virgilius ponit orationem Beatricis (5) 
ad se, in qua ostendit quid ipsa praecipit, quid requirit. 
Et primo Beatrix facit exordium, deinde narrationem, 





(*) S. opus istud, oportet. (*) E. et quia semper. 
(*) E. pulcerrimus. Ipse etiam dicit: taiche. (*) 116, scribit ipsam. 
(*) Nello Strozziano manca da: ad se, .... fino a: facit exordium. 


CANTUS SECUNDUS. 91 


deinde petitionem, ut ostendam. Dico ergo quod primo 
Beatrix captat benivolentiam a persona Virgilii, commen- 
dans ipsum a liberalitate et fame diuturnitate, quam 
maxime affectant poete, dicens: o anima corlese man- 
tovana, idest o Virgili, qui curialiter et liberaliter tuam 
scientiam impartiris. Et dicit: di cui la fama ancor nel 
mondo dura, propter copiositatem scientie tua, et quod 
plus est, e durerà quanto’! moto (*) lontana, idest quamdiu 
durabit mundus (5, idest usque ad finem mundi, si mun- 
dus habebit finem. L’ amico. Hic Beatrix facit narratio- 
nem et dicit de Dante, /" amico mio, idest amicus (?) verus, 
amicus virtutis et scientiae, e non de la ventura (*), quia 
non mutatur cum fortuna, nec recedit recedente fortuna, 
sicut hirundo adveniente hyeme. Vel dicas : /' amico mio, 
idest amicus virtutis et scientie, e non de la ventura, 
idest et non fortune (5), felicitatis, et mundane prospe- 
ritatis: nam (°) de rei veritate fortuna erat inimica et 
adversa ipsi autori sicut ipse ostendit in isto libro: nec 
mirum, quia ubi plurimum de virtute, ibi minimum (7) 
de fortuna, ut dicit Philosophus in suo libello de bona 
fortuna; — e impedito ne la diserta piaggia, idest in monte 
virtutis deserto, ut dictum est in pracedenti capitulo ; si 
nel camin, idest tantum in via virtutis, quam intravit 
cum opere inchoato, che volto ee per paura, quia scilicet 
revolutus est ad vallem timore lupe, ut (5) plane patet 
in pradicto capitulo primo. Et subdit Beatrix: e (emo 
che non sia gia si smarrito, idest vilefactus, ch'io mi sia 
tardi al soccorso levata, et ecce quare merito timet, per 





(') E. e S. quanto’! mondo. 

(*) Questa interpretazione mostra che Benvenuto lesse mondo e non moto, 
come ha il nostro testo. 

(*) 116, amicus virtutis. 

(*) S. e 116, ventura, idest et non fortune, quia. 

(*) 116 e S. fortuite felicitatis. 

(*) S. nam revera fortuna inimicatur et adversatur ipsi autori sicut ipse sepe. 

(*) 116, modicum. (*) S. ut patuit in precedenti capitulo. Et. 


92 COMENTUM INFERNI 


quel ch'è ho di lui nel cielo udito. Hoc dicit, quia anima 
beata videt in Deo tamquam in speculo qua aguntur in 
terris, sicut (') saepe ostendetur libro Paradisi. Or movi (^), 
idest, ergo vade, non differas amplius, quia periculum 
est in mora, e /' aiuta, idest adiuva ipsum, sì ch'io ne 
sia consolata, quia amicus meus est, ut dixi. Et dicit: 
con la (ua parola ornata, idest cum tua florida eloquen- 
tia, e con ciò ch ee mestiero al suo campare, idest cum 
rationibus et persuasionibus, quibus potest uti ratio na- 
turalis. Jo son. Hic Virgilius ostendit quomodo ista do- 
mina (?), que requisiverat ipsum ad succursum autoris 
explicata intentione sua, propalat nomen suum, dicens: 
io son Beatrice, idest theologia; et est nomen bene con- 
veniens sibi: dicitur enim Beatrix quasi beatum (5 re- 
gens, che (e faccio andare, scilicet ad succurrendum Danti. 
Et subdit locum unde venit, et affectionem, quam habet 
ad locum, dicens: vengo di luoco, scilicet beatorum, dove 
tornar disio, idest ad quem locum redire desidero. Et 
bene dicit, quia theologia, quantumcumque descendat 
ad humana, et de his tractet, cum semper ordinat (9) in 
Deum, et eius finis tendit ad eum (5. Et tangit causam 
quare venerit ad eum, scilicet () amorem, dicens: amor 
mi mosse che mi fa parlare, quasi dicat: quia Dantes 
tanto ardore (*) me amavit, merito redamo eum, juxta 
illud Purgatorii capitulo XXIII (9. Amor acceso da virtà 
sempre altro accese. Et bene dicit, quia enim Dantes sum- 
mopere amavit scientiam, ideo scientia amavit eum; et 
bene reddidit sibi vicem suam, quia scilicet honoravit 





(') S. ut apparebit in lib. Parad. 

(3) 116, Or movi. Hic Beatrix facit suam petitionem Virgilio, dicens: Or 
movi, idest. 

(* E. domina requisiverat ipsum ad succurrendum autori, explicata. 

(*) E. quasi beatam regens. 

(*) 116, S. e E. tractet, tamen semper ordinat. 

(*) 116, ad Deum. (*) E. scilicet amore. 

(9) E. amore me amavit. (*) E. canto 22. 





94 COMENTUM INFERNI 


est dicere: tu habes solum preecipere (') mihi, facias sic 
sine aliqua persuasione. Hoc autem moraliter (*) figurat 
quod ratio naturalis debet se subiicere scientie divinse, 
et non quaerere rationem. Ma dimme. Hic Virgilius re- 
fert Danti quomodo moverit unam questionem Beatrici 
incidenter, sed non impertinenter, et est queestio talis, 
scilicet, quomodo ipsa a summo ccelo veniat ad Infer- 
num. Et nota quod ista questio Virgilii non vult aliud 
dicere nisi: ad quid infundit Deus istam theologiam et 
fidem mentibus hominum in isto Inferno viventium, idest 
mundo, inter tot errores et fallacias? Dicit ergo: ma 
dimmi la cagion che non ti guardi, idest cur non caves, et 
times (?) tibi, de lo scender qua giuso in questo centro, sci- 
licet ad terram, quas est quasi centrum, sive punctum 
ad coelum ; vel centro, idest Infernum, qui dicitur esse 
in centro terre. Et utraque expositio bona est; prima, 
secundum allegoriam ; secunda, secundum fictionem lite- 
ralem. Da l' ampio luoco, idest a caelo empireo amplis- 
simo, quod continet omnes coelos, et a nullo continetur. 
Ove, idest ad quem locum, (u ardi, idest ardenter desi- 
deras, (ornar, sicut paulo ante dixisti. Da che. Hic Vir- 
gilius ponit responsionem Beatricis ad propositam (*) 
quastionem; qua primo promittit se responsuram sibi, 
ut faciat eum attentum : unde dicit: et illa Beatrix smi 
rispose: diròte brevemente perch'io non (emo di venir qua 
entro. Scilicet intra istum Infernum. Da che tu vuoi sa- 
per cotanto adentro, ex quo tu philosophus et poeta vis 
scire secreta, quae non aperiuntur rationi naturali. Temer. 
Hic Beatrix facit suam responsionem, et breviter juxta 
promissum dicit, et bene, quod tanta est eius perfectio, 
quod non potest attingi a miseria humana. Et nota quod 


(') E. precipere mihi. Hoc autem. (5) 116, notanter. 
(*) E. et times, dello scender. (^ E. oppositam quaestionem. 


CANTUS SECUNDUS. 95 


verum dicit; nam, sicut videmus per experientiam, nec 
versutia hereticorum, nec subtilitas philosophorum, nec 
potentia superborum potest violare sacram theologiam; 
imo ipsa velut navicula Petri, quantumcumque exagi- 
tetur tempestatibus maris huius mundi, aliquando fle- 
ctitur ('), sed numquam submergitur. Quid plus? llli qui 
debent esse fundamentum et sustentaculum fidei, fa- 
ciendo aliis viam salvatoris (*) sermone et exemplo, sicut 
prelati et pastores, continuo conantur subvertere istam 
fidem, sed Deo custodiente non possunt; quod egregie 
confirmavit quidam Abraam sapientissimus Judaeus. Unde 
est sciendum quod in famosa civitate Parisius fuit, non 
est nimis longum tempus, quidam merchator famosus, 
magnus draperius, nomine Zanothus (5), de Cinivi, vir le- 
galis, verax et moralis. Erat et quidam hebreus vocatus 
Abraam, vir bonus et dives, cum quo Zanothus con- 
traxit familiarem (* amicitiam, et compatiens errori eius, 
dolens quod vir tante virtutis ex carentia fidei deberet 
damnari, coepit persuadere illi quod non vellet amplius 
vivere in pertinacia sua; et cum diu et sepe hoc fecis- 
set, finaliter Abraam dicit (9) Zanotho quod disposuerat 
accedere ad curiam romanam. Quo audito Zanothus 
statim perdidit omnem spem, quam habebat super con- 
versionem ejus, et coepit sibi dissuadere () quod non 
iret (^), quod hoc facere non poterat sine magno sumptu 
et multiplici periculo, asserens quod ita erat baptismus 
Parisius sicut Rome (5), et quod aque bene poterat de- 
clarari de fide christiana et de omni dubio fidei ibi, ubi 
erat studium sacre theologia. Finaliter Abraam firmus 
in proposito accessit Romam, et ibi multa didicit a Ju- 


(*) E. licet flectatur, tamen nunquam. (*) E. e 116, salvationis. 
(*) E. Zanoctius de Civini. (‘) S. familiaritatem et amicitiam. 
(*) 116, dixit. — E. respondit Zanoctio. (*) 116, persuadere. — E. suadere. 


() E. eS non iret, quia hoc. (*) E. sicut Romane Curie. 


96 COMENTUM INFERNI 


deis suis, et multa vidit (') et notavit alterantia mentem 
eius. Deinde reversus Parisius, interrogatus a Zanotho 
quid sibi videretur de Curia Romana ; ille cum animo 
amaricato respondit: malum, quod Deus det pastoribus 
ipsis, qui sunt vasa omnis turpitudinis, sentina sordium: 
ibi enim est focina gule, luxuria, avaritie, simoni®, et 
omnium vilium viciorum : que omnia cum bene consi- - 
dero et revolvo, compellor credere et consentire (*) quod 
hac sola est vera fides et firma, quee spiritu sancto cu- 
stodiente conservatur (?). Ideo ego, qui ad tua verba flecti 
non poteram, intendo omnino esse christianus. Zanothus, 
qui tristis expectabat ( contrariam conclusionem, totus 
exhilaratus ivit cum Abraam ad ecclesiam, et illum fecit 
solemniter baptizari, et ipse Zanothus levavit eum de 
sacro fonte, et ipsum nominavit Johannem, quem fecit 
plenissime informari de christiana fide; qui (°) postea 
fuit semper bonus homo et sancte vitae. Ad propositum 
ergo veniendo ad literam, Beatrix primo praemittit majo- 
rem su (5) rationis dicens: sola (^ habentia potentiam 
nocendi sunt timenda, alia vero non. Unde dicit: (emer 
si dee sol, idest solummodo, di quelle cose ch’ hanno po- 
lentia di far altrui male, dell altre non, supple, est timen- 
dum, che non son paurose, per locum ab oppositis. Vel 
secundum aliam literam, poderose, idest, qua non habent 
potentiam faciendi alteri malum. Et subdit minorem di- 
cens: io son fatta da Dio tale, idest tam perfecta, sua 
mercé, idest gratia sua che la vostra miseria, idest igno- 
rantia, et malitia humana, non mi (ange, idest non at- 
tingit me, et per consequens non offendit, non violat 


(') E. multa audivit et notavit. (*) 116, contidere. 

(*) 116, custoditur et conservatur. () E. expectabat conclusionem. 

(5) E. qui sic informatus semper fuit postea bone indolis homo et sancite 
vite. Quod totum habes in libro qui dicitur Decameron domini Johannis Boc- 
chatii in principio libri, in prima die, et secunda novella. Ad propositum. 

(*) 116, sua ratione. (*) E. sola humana potentia. 





98 COMENTUM INFERNI 


ergo ad literam dicit Beatrix Virgilio: donna de genti, 
idest nobilis per excellentiam, scilicet gratia preveniens. 
Et hic nota quod autor non nominat expresse istam do- 
minam primam, quia ista gratia advenit homini occulte, 
quod non perpendit. Vel dicas quod ista prima domina 
est preedestinatio, quae est occulta nimis; unde ipse autor 
Paradisi capitulo XX dicit: o predestination: et penultimo 
capitulo tangit de ista praedestinatione. Unde dicit: ce nel 
ciel, scilicet empireo, quia in mente divina, che se com- 
piange (*), idest compatitur, di questo impedimento, scilicet 
Dantis (?), qui impediebatur ab illis feris, ov' io fe mando, 
idest ad quod impedimentum expellendum ab eo ego 
mitto te. Et bene dicit, si compiange, quia gratia Dei mi- 
seretur fragilitatis humans, et vere compatitur tibi (9), 
sì che frange duro giudicio lassù, idest adeo quod rum- 
pit, idest placat justum judicium Dei in colo. Hoc dicit 
quia rigidum judicium Dei est, quod peccator puniatur 
secundum peccatum. Modo tale judicium revocatur nunc, 
intercedente gratia, sicut patuit in Paulo, de quo dictum 
est paulo ante. Questa. Hic refert Beatrix, quid fecerit 
ista domina compassiva, et breviter dicit, quod vocavit 
et requisivit Luciam ad succursum autoris. Dicit ergo: 
questa, scilicet gratia prima, vel praedestinatio divina, 
chiese Lucia, idest gratiam, et bene imponit sibi nomen 
proprium ; est enim gratia lux illuminans, in suo di- 
mando, idest ad sui petitionem sive praeceptum, e disse: 
o Lucia, il tuo fedele, scilicet Dantes, qui fidit gratia Dei, 
ha or bisogno di te, idest nunc indiget auxilio tuo, quia 
est in magna ruina, ed io, idest et ideo ego, lo rac- 
comando a (e. — Lucia. Hic Beatrix ponit executionem 


(!) S. compiange, scilicet Dantis, qui. 

(*) E. Dantis, quod inspendebatur ab istis inferis, se feris impediebatur: ov’ éo 
te mando. 

(*) 116 e E. sibi. 





100 COMENTUM INFERNI 


in capitulo precedenti. Et dicit: su Za fiumana, scilicet 
Acherontis fluminis, de quo dicitur (') in capitulo sequenti. 
Nam sicut per vallem currit flumen, ita per viam vicio- 
rum discurrit vita humana, labilis velut aqua. Et dicit: 
onde 'l mar non ha vanto, quia nullum mare est ama- 
rius, aut tempestuosius flumine isto, ita quod mare non 
potest se jactare aut gloriari quod sit pejus tali flu- 
mine, ad cuius riperiam, idest ripam, conveniunt anime 
omnium damnandorum (*). Vel dicas: onde '| mar non ha 
vanto, quia mare non potest gloriari quod istud flumen 
ponat caput ad ipsum, sicut omnia flumina terrena. AJ 
mondo. Hic Beatrix narrat celerem executionem praecepti, 
facti sibi a Lucia, per unam (?) comparationem claram et 
propriam dicens: al mondo non fuor mai persone ratte, 
idest veloces et festine, a far lor pro ed a fuggir lor 
danno, quia ista duo maxime faciunt hominem festinum 
et velocem, com' io venni, supple, ratto, a (e, qua giù, sci- 
licet Infernum, dipo cotai parole fatte. Et bene dicit, 
quia nulla celeritas hominum quantumcumque sit in 
quocumque casu, potest comparari celeritati beatorum, 
qui agunt sine instrumento et organo corporali, et sine 
aliquo medio. Et in ista comparatione ostendit autor 
magnam affectionem Beatricis ad se, quando cum majori 
festinantia cucurrit ad salvationem amici sui, quam faciat 
homo ad salutem propriam. Ivit ergo sine mora ad libe- 
randum autorem ab imminenti morte, ad (*) reducendum 
ad vitam et gloriam magnam ; et sic vide quomodo com- 
paratio est propria. Et dicit: del mio beato scanno, idest, 
sede vel gradu supradicto. Et dicit: /idandome nel tuo 
parlar honesto. Et hic nota quod autor in hoc ostendit 
vim (5) et virlutem eloquentiae, quie potest errantes re- 


(!) E. e S. dicetur in cantu. (3) 116, S. e E. damnatorum. 
(*) S. per quamdam. (*) 116, S. e E. et reducendum. 


( S. magnam vim. 





102 COMENTUM INFERNI 


cédendum in suo itinere incoepto, scilicet descriptione 
viciorum, virtutum, et summi boni. Dicit ergo: dunque 
che ee, scilicet, quod te timidum faciat et revocet ab in- 
coepto ? perché, perché ristai, repetit ad majorem expres- 
sionem, perché allette, idest cur tu advocas? et est ver- 
bum Tuscorum: quando enim volunt vocare avem 
dicunt : allecta illam avem : et est allecto verbum frequen- 
tativum huius verbi allicio: — (anta viltà, idest pusillani- 
mitatem, nel cor, idest intra mentem tuam, perche ardir 
e franchezza non hai? idest cur non potius habes auda- 
ciam et libertatem procedendi? Et subdit per brevem 
epilogum suffragia maxima (') qua habet, dicens : poscia 
che tai (re donne benedelle, idest beate, scilicet. gratia 
preveniens (*), sive praedestinatio, gratia illuminans (3), 
scientia divina, curan di le, idest procurant et intercedunt 
pro te, nella corte del ciel, ubi multum possunt, et ultra 
predictas scientia et eloquentia humana. Unde dicit: el 
mio parlar tanto ben (i promette, quasi dicat conclusive 
Virgilius: tu habes primo scientiam humanam, quia es 
magnus philosophus et poeta, sicut et ego fui: deinde (*) 
habes sacram theologiam, quam ego ignoravi: tertio ha- 
bes gratiam Dei, quia venisti tempore gratia; ego vero 
paganus sum (5 ; et ultimo videris electus et pradesti- 
natus, quia paratus es recedere a viciis. Et nota ffc ul- 
timo quod autor videtur dicere falsum, ponens tres (5 
dominas, cum jam posuerit supra quatuor, scilicet nobi- 
lem dominam innominatam, Luciam, Beatricem et Ra- 
chelem. Dicendum breviter quod autor verum dicit, quia 
Rachel non debet computari inter istas dominas ; nam 
Rachel, ut dictum est, ponitur pro vita contemplativa, 
quae est necessaria socia theologis. 


(') 116, magna qua. (3) 116, superveniens. 
(* E. illuminans, sive divina. (*) S. secundo habes. 
(*) 116, fui. (*) E. ponens tres differentias, cum jam. 





104 COMENTUM INFERNI 


Et subdit effectum persuasionis Virgilii dicens: tu m'hai 
con disiderio il cor disposto si al venire, scilicet ad se- 
quendum te, con le parole tue, idest. argumentis . tuis, 
reddendo mihi bonam spem, cà’ io son tornato nel pri- 
mo proposto, quod ego dimiseram urgente timore. Or 
vu’. Hic (*) concludit et committit se totum libere ducen- 
dum et regendum Virgilio, idest consilio et auxilio ratio- 
nis, unde dicit: or va’, idest, ergo nunc ingredere iter 
promissum, ch’ un sol voler è d' ambedue, quia idem volo 
quod vis, tamquam intimus amicus meus, quia amicitia 
est idem velle, idem nolle; et merito, quia, (u duca, tu 
signore e tu maestro, sicut expositum est primo capitulo. 
Et claudit capitulum dicens: cosi /i dissi, et continuo in- 
trat iter. Unde dicit : e intrai per lo camino alto e silvestro, 
idest viam, que ducit ad Infernum, quz est profunda et 
aspera, sicut describit Seneca tragedia (*) prima et Clau- 
dianus in minori, et Statius et Ovidius, uterque in majori. 
Et dicit: poi che mosso fue, idest postquam Virgilius coepit 
praecedere me. 


(') 116 e E. Hic autor concludit. 
(*) E. tragedia prima in majori. Et dicit: poi che mosso fui. 


105 


CANTUS TERTIUS, in quo tractatur de prima porta Inferni 
et de flumine Acherontis, et de Spiritibus qui vixerunt absque 
fama congregatis et currentibus subter vexillum; et sicut 
Caron demon omnes spiritus în nave sua transit, et sicut 
locutus est autori. 


P ER me si va nella città dolente. Expeditis duobus 
primis capitulis prohemialibns, in quorum primo Dantes 
proposuit, in secundo invocavit, nunc consequenter (') in 
isto tertio capitulo incipit suam narrationem sive tracta- 
tum. Et potest dividi istud presens capitulum in quinque 
partes generales; in quarum prima autor praemittit in- 
gressum Inferni, et quis fecerit Infernum et quomodo, 
et quare sit factus Infernus. In secunda tractat in gene- 
rali de poena vilium et tristium, qui vulgariter appellan- 
tur captivi, ibi: quivi sospiri. In tertia tractat in speciali 
de uno pusillanimo istorum, et speciali poena eorum, ibi : 
poscia che n’ ebbi alcun riconosciuto. In quarta tractat de 
generali passu Inferni, ibi: e pot ch' a riguardar oltre me 
diedi. In quinta ponit responsionem Virgilii ad duo que- 
sita, ibi: figlio! mio. Ad primam ergo dico quod autor 
pretangit suum introitum in Infernum, dicens: Per me 
si va nella città dolente idest, infernalem, plenam pena 
et dolore sed contra ; nam secundum Augustinum in libro 
de civitate Dei, et Philosophum primo Politicorum, nihil 
aliud est civitas quam multitudo civium ad bene vivendum 
ordinata (*) ; ista autem est multitudo civium ad semper 
male vivendum ordinata (*). Dicendum breviter quod au- 


(!) E. convenienter in tertio. 
() E. e 116, ordinata. Dicendum etc. 
(*) S. inordinata. 


106 COMENTUM INFERNI 


tor capit hic civitatem methaphorice, et eleganter appellat 
Infernum civitatem, quia hac civitas est conflata (*) ex 
omnibus civitatibus mundi, et continet in se cives de 
omni genere universi, qui omnes constituunt istud corpus 
civitatis, in qua justo judicio Dei puniuntur de commis- 
sis. Unde dicit: per me si va ne l'eterno dolore, quia 
Infernus non habet finem, licet bene habuerit principium, 
et sic est(*) aeternus a parte post, ut statim dicetur. 
Et dicit: per me si va tra la perduta gente, scilicet dam- 
natorum. Et facit autor primum colorem rhethoricum, 
qui dicitur repetitio. Giusticia: hic autor ostendit quare 
factus fuerit Infernus. Ad cuius evidentiam est notandum, 
quod autor fingit se reperire unum titulum sive edictum 
in summitate porte Inferni, quo ipsa porta loquitur omni- 
bus intrantibus; et facit colorem, qui appellatur con- 
formatio (^), qui color fit quando (5 attribuimus loquelam 
vel aliam proprietatem hominis rei inanimat®, sicut (P) 
hic porte Inferni, et est pulcerrimus color, ut dicit Ari- 
stoteles in sua Poetria. Nunc ad literam: dicit porta In- 
ferni: Giusticia mosse il mio alto fattore, scilicet Deum ad 
constituendum me propter peccata juste punienda. Nam, 
teste Augustino, plus relucet ordo justilie in Inferno quam 
in Paradiso ; nam nullus est in. Inferno qui non bene me- 
ruerit. Et hoc intelligas de condigno, non de congruo; 
nam licet meritum nostrum finitum non possit attingere 
proportionabiliter (5) ad premium infinitum, tamen homo 
meretur, si adimplet (’) mandata, et affectat facere quic- 
quid potest (*) ad ipsum promerendum. Et subdit quis 
fecerit Infernum, et dicit, quod Deus trinus et unus. Et 
primo tangit Patrem cum dicit, la divina potestate, idest 


(') E. confecta, aliter conflata. (*) E. est in seternum a parte post. 
(*) E. confirmatio. (*) 116, antequam. 

(*) E. sicut huic porte. (*) E. e S. proportionaliter premium. 
(*) E. adimplebit. (*) 116, ipse potest. 





108 COMENTUM INFERNI 


semper, sicut salamandra vivit in igne aliquandiu. Sed 
hic statim oritur dubitatio (') quare, scilicet, Dantes fuerit 
ita demens quod intraverit visa ista scriptura (5). Dicen- 
dum breviter quod Dantes non intravit Infernum eo modo 
quo ceteri obstinati, imo ut exiret, ut statim dicetur in 
isto capitulo; sicut gratia exempli aliquando videmus 
hic, quod aliquis dominus temporalis statuit ut quicum- 
que condemnatus ad talem carcerem numquam possit 
inde exire; et tamen unus de gratia speciali obtenta a 
domino intrabit carcerem ad videndum carceratos et 
conditionem et penam eorum. Modo iste talis non obli- 
gatur ad penam, ideo potest secure intrare. Queste. Hic 
autor ostendit ubi viderit ista verba, et dicit quod vidit 
verba prescripta in summitate porta. Dicit ergo: vid'io 
queste parole, scilicet tam horribilia, iscritfe, idest inscripta, 
di color oscuro, idest inclaustro nigro. Et bene, quia erant 
in loco obscuro, tempore obscuro, et de materia obscura, 
al sommo d' una porta, idest in summitate prima porte 
infernalis ; et istud enclaustrum vere erat nigrum factum 
de felle dyaboli. Unde subdit quod turbatus est dicens: 
perch io, idest, propter quod ego, supple, dixi: maestro, 
scilicet, o Virgili, i] senso lor m'e& duro, quasi dicat: du- 
rus est hic sermo quod ego debeam intrare sine spe 
redeundi. Vel etiam potest dici quod sermo iste sit du- 
rus, quia videtur nimis injustum quod homo, qui peccat 
temporaliter, puniatur eternaliter. Ad quod potest bre- 
viter dici, omissis aliis rationibus, quod homo punitur 
eternaliter quia peccat eternaliter. Non enim justitia di- 
vina punit eternaliter peccatorem penitentem, sed perti- 
nacem et desperantem, qui vellet eternaliter peccare, si 
eternaliter vivere posset. Unde inventi sunt aliqui ita 
obstinati quod in morte non dolent nisi quod non fece- 


(*) S. dubium. (*) 116, scripta. 





110 COMENTUM INFERNI 


ganum organorum. Et vere Virgilius porrexit manum 
adiutricem Danti, et introduxit eum in istum Infernum, 
quia ipse jam fecerat istam descriptionem viciorum, que 
multum profuit ei, qui invenit viam factam et nunc (') 
stratam ante se. 

Quivi sospiri e pianti. Ista est secunda pars generalis, 
in qua autor describit generalem penam vilium et im- 
becillium. Sed antequam tangam literam, est hic preno- 
tandum, quod autor volens tractare de viciosis, primo 
breviter perstringit qualitatem et penam istorum tristium ; 
quamvis enim sit (*) multitudo numerosa, tamen est de 
eis breviter et leviter praetereundum propter eorum vili- 
tatem. Ideo merito ponit eos separatos ab omnibus aliis, 
quia indignissimi sunt societate omnium, maxime mo- 
raliter loquendo, ut statim patebit. Primo ergo autor 
describit primum locum Inferni per effectum, dicens: 
quivi sospiri, pianti, et alti guai, secundum diversitatem 
penarum, risonavan per l'aire senza stelle, quia Infernus 
nulla stella illuminatur, essentialiter loquendo. Similiter 
moraliter, nulla claritas, nulla gloria est de istis tristi- 
bus. Et subdit : perch’ io al cominciar ne lagrimai, scilicet 
ex compassione. Diverse. Hic autor describit confusum (?) 
rumorem istorum, dicens : diverse lingue, quia de omni (5 
natione et regione sunt innumerabiles isti tristes, plures 
tamen in una provincia quam in alia, horribili favelle, 
propter penam, parole di dolore (5, accenti d'ira, idest 
pronunciationes irose. Nam accentus apud Grammaticos 
est debita pronunciatio vocis, nunc gravis, nunc acuta, 
nunc circumflexa ; ita erat hic. Unde dicit: voci alte, 
idest, acute, e fioche, idest rauc®, et graves propter ni- 


/') S. et nivem. — E. nivem ante se fractam. 

(*) 116, sint. (*) E. diversum et confusum. 
(‘) 116, de omni genere, natione et religione, sunt. 

(') 116, S. e E. dolore, idest verba procedentia a dolore, accenti. 





112 COMENTUM INFERNI 


la testa cinta d' error, idest qui habebam fantasiam tur- 
batam tanta confusione; vel secundum aliam literam, 
d’ orror, propter horribilem clamorem, dissi: maestro, 
scilicet, o Virgili, che ce quel ch'i odo, plantus et clamor 
e che gente, idest, et quod genus peccatorum est? che 
par si vinta nel duol, idest in dolore, quia videtur non 
posse plus. Et sic petit tam de pena, quam de punitis ('). 
Et hic nota quod autor merito miratur et turbatur hic, 
quia vir sapiens, quando considerat vitam istorum ita 
perditam, stupescit in seipso, quomodo tot millia homi- 
num sunt (*) nata in mundo solum ad consumendas fru- 
ges, et replendum numerum turbe. Ed elli a me. Hic 
autor ponit responsionem "Virgilii ad quaesitum, dicens: 
Et elli a me, supple, Virgilius respondit, /' antme triste di 
coloro, scilicet tristium, che visser senza fama e senza 
lodo, et per consequens sine virtute et valore: aliqui 
tamen dicunt, senza infamia ; sed prior litera melior est, 
quia non vixerunt sine infamia, ut patebit paulo post: 
lengon questo misero modo, scilicet sic miserabiliter vi- 
vendo et moriendo. Meschiati. Hic autor dat istis socie- 
tatem convenientem ; et breviter dicit, quod sunt sociati 
illis malis angelis, qui non fuerunt aperte pro, vel contra 
Deum, quando Lucifer superbivit contra eum. Unde dicit : 
et isti captivi meschiali sono a quel cattivo coro, idest vili 
societati, degli angeli che non fuoron ribelli, ne fuor fideli 
a Dio, ma per se fuoro. Et hic nota, lector, quod ista 
pugna, qua dicitur fuisse in coelo, non fuit corporalis 
cum lancea et clipeo, sicut vulgus dicit, imo mentalis, 
quia aliqui angeli aperte assenserunt et (?) faverunt ipsi 
Lucifero, alii expresse contra eum, aliqui vacilanter et 
dubie; unde non dubium quod aliqui peccaverunt (5, 
plus, aliqui minus. Ideo non credas per hoc quod non 








(') S. punitione. (3) 116, S. e E. sint. 
(*) E. et fuerunt ipsi Lucifero. (* E. peccaverint. 





114 COMENTUM INFERNI 


sicut audio? Et continuo subdit responsionem Virgilii 
et dicit: et ipse Virgilius rispose: dicerolti, idest dicam 
tibi, molto breve, quia de his est valde breviter agendum 
et breviter transeundum, ut statim dicetur. Questi. Hic 
Virgilius assignat causam lamentationis istorum, dicens : 
questi non hanno speranza di morte. Ad intelligentiam 
istius literae est notandum (? quod si loquamur de In- 
ferno essentiali, autor verum (? dicit, quia ibi est mors 
sine morte. Si vero intelligamus de morali, vult dicere 
autor quod isti viles, tristes, ut plurimum deveniunt ad 
tam miserabilem vite ?) statum, quod sepe vocant mortem 
tamquam dulcem amicam, et illa dedignatur audire eos. 
Et ista est vera opinio, sive intentio autoris, quam de- 
clarat litera sequens, que dicit : e /a lor cieca vita ée tanto 
bassa, nam et corporaliter viventes mortui sunt, ch’ în- 
vidiosi son d' ogni altra sorte, hoc est, quod isti in centro 
miseriarum positi invident (*) omnibus, imo sepe mortuis, 
et nullus invidet eis, quia miserrimus est qui misero 
invidet. Fama. Hic autor declarat per effectum cecitatem 
et bassitatem vite istorum, quia cum naturaliter omnes 
appetant honorem, isti omnino ignoraverunt quid sit 
honor. Ideo bene dicit: il mondo non lassa esser fama 
di loro, et ista litera dicit expresse quod superius de- 
bebat dici, che visser sencia fama, et non, sencia infa- 
mia; nam sunt ibi (5) infantes quod misericordia e giu- 
sticia li sdegna. Et ad intelligentiam istius literae nota (*) 
quod, si loquamur de Inferno essentiali, litera est sic 
exponenda: misericordia li sdegna, quia nec Purgato- 
rium nec Paradisus recipit eos; iusticia, quia nec etiam 
Infernus recipit eos, imo ( ponuntur extra circulum 


———==, 


(*) S. sciendum. (*) S. bene dicit. 

(*) S. vite terminum et statum. (*) S. invident eis quia 
(*) E., 116 e S. ita infames quod. (*) S. adverte quod. 

(*) S. ideo ponuntur. 





116 COMENTUM INFERNI 


diose de istis, ideo concludens omnes reducit ad unum 
cumulum, et de omnibus facit unum involucrum, dicens: 
el io che riguardai, ita transeunter ('), sicut praeceperat 
Virgilius, vidi una insegna, quia omnes isti ribaldi 
trahunt (*) ad unum signum (*), nec discernuntur aut 
distinguntur inter se, ut statim patebit. Et dicit: che gi- 
rando correa tanto ralla, quia vita istorum semper est 
in continuo discursu, che d' ogne possa mi parea indegna, 
quia non habent (* proprium domicilium nec habitaculum. 
Et subdit quod innumerabilis exercitus sequebatur istud 
insignium. Erat () enim forte una petia alba, sicut por- 
tant ribaldi, non habentes alia insignia distincta. Unde 
dicit: e si longa tratta (€) di genti li venia detro, ch'io 
non avrei creduto, idest non credere potuissem, antequam 
viderem istam turbam maximam, che moríe n' avesse 
disfatta (anta. Et verum dicit: isti enim sunt ribaldi, 
ragacii, pultrones, pugnotarii (^), gallinarii, saccarii, quo- 
rum vilis et imbecillis (*) multitudo est innumerabilis, 
infinita ; nec ego unquam credidissem tot esse ribaldos 
in mundo, quot vidi semel ad pagnotam (?) in Avinione, 
nec mirabor unquam quando videbo ltaliam repletam 
istis, tot vidi sepe in Provincia et Sabaudia. 

Poscia ch’ io n’ ebbi. Ista est tertia pars generalis, in 
qua autor facit specialem mentionem de uno istorum, 
et describit in speciali penam ipsorum. Sed antequam 
descendam ad literam ('°), est prenotandum quod autor 
dixerat non debere fieri memoriam de istis; tamen, ut 
eius tractatus sit clarior, fecit ('') singularem (!*) mentionem 





(') 116, transcurrens. 
(3) E. trahuntur ad unum signum, unde discernuntur. 
(*) S. insignum. (* E. non habebat. 


(! E. Erat autem fortassis una penna, sicut. (9) E. traccia. 
(" E. pajotarii, sive pagiotarii. (*) E. inutilis multitudo. 
(9) S. in pagnota. 


('°) S. literam, adverte quod est premotandum. 
(!!) S. facit. — E. fecit de uno vili et pusilanimo. — (!*) 116, singulariter. 





118 COMENTUM INFERNI 


maximam renuntiationem, non tamen ex vilitate (‘), imo 
ex magnanimitate ; fuit enim Celestinus, si verum loqui 
volumus, vere magnanimus ; magnanimus ante papa- 
tum, in papatu, et post papatum. Ante papatum, quia 
statim (*) audita electione sua, conatus est fugere cum 
uno discipulo suo nomine Roberto, juvene salentino, 
sed ex improviso circumventus subita multitudine po- 
puli non potuit efficere () quod optabat. Fuit et ma- 
gnanimus in papatu; nam quamvis positus esset in 
summo culmine dignitatis intra amplum et papale pa- 
lacium, fecit sibi arctam et heremiticam camerulam, 
in qua per singulos dies () pro certa hora vacabat 
dulci ocio sancte contemplationis, ubi loquebatur cum 
Deo inter tot laboriosos et amaros (5) strepitus homi- 
num. Sicque vixit humilis in alto, solitarius inter turbas, 
inter divicias pauper fuit; et tanto magnanimior, quanto 
renuntiatio major. Petrus siquidem Christi primus Vica- 
rius reliquit naviculam parvam et pauperem, hic vero 
Petrus (5) successor Petri navium maximam et ditissimam 
dimisit, et maxime eo tempore quo erat in maximo 
precio, quando magna ambitione ab omnibus petebatur ; 
ideo felicius sibi cessit quam Bonifacio, qui onus istud 
tanto studio quaesivit, sub quo tamen erat infeliciter mo- 
riturus. Cognoscebat enim vir sanctus Celestinus se inha- 
bilem et inutilem officio quod invitus (?) acceperat, tum 
quia eral inexpertus et ignarus negociorum seculi, as- 
suetus diu contemplationi in silvis, non in urbibus; tum 
quia frustra sperabat posse facere fructum ecclesia Dei, 
cum videret illos cardinales incorrigibiles, insanabiles (9), 
non posse revocari a simoniis et aliis cupiditatibus, quibus 


(*) 116, vilitate, sed imo. (*) S. quia post audita. 
(*) 116, effugere quod vitabat. (*) 116, dies certa hora. 
(*) E. armatos. (*) E. Petri successor navim. 


(€) Murat. divinitus. (*) E. insatiabiles. 





120 COMENTUM INFERNI 


Christus; quod tacite praefiguravit ipse Isaac quando fecit 
filium jurare super femur suum. Nam non sine quare 
fecit fieri tam novum genus jurationis ; fecit etiam istam 
renunciationem ex maxima vilitate, scilicet ex ventris 
ingluvie, pro edulio lentis. ldeo autor signanter dixit, 
per villate. Ex quo Esau merito reponitur inter istos pul- 
trones, viles, tristes, qui sepe pro modico cibo inducuntur 
ad vendendum magna bona. Unde recte videtur de nu- 
mero suprascriptorum inutilium, qui nati (') sunt in 
mundo ad damnum et destructionem fructuum terre. 
Si tamen quis velit omnino resistere, et dicere autorem 
intellexisse de Celestino, audebo dicere, nisi temerarius 
videar, quod honestius et sanctius de viro vili et voraci, 
quam de sancto et animoso. Et tamen pro excusatione 
autoris dicam quod nondum erat sibi nota sanctitas 
hominis ; fecerat enim Celestinus renunciationem recen- 
ter (*) forte per biennium antequam autor ista descripsit (9), 
et nondum erat canonizatus ; nam Celestinus postea ca- 
nonizatus fuit a Clemente papa quinto anno Domini mil- 
lesimo ccc.° xui? Preterea autor erat iratus Bonifacio, 
Autori exilii et expulsionis eius. Qui Celestinus donaverat 
sponte Bonifacio summum pontificatum. Unde autor se- 
pissime dicit magna mala de Bonifacio, qui de rei veri- 
tate (* fuit magnanimus peccator ; de cuius gestis multa 
dicentur in multis locis et capitulis. Nunc ad literam re- 
deundum est. Dicit autor: ego Dantes vidi e conobbi 
Pombra di colui, idest magni tristis, che fece il gran ri- 
fiuto per viltate, in hoc aggravat fallum, quia si fecisset 
magno animo non ita imputaretur sibi, possia che n'ebbi 
riconosciuto alcuno in tanta multitudine. Et subdit ex 
dictis quod statim cognovit qua erat secta illa. Unde 


(*) E. nascuntur in hoc mundo. (*) E. recentem. 
‘3) 116, scripsit. — E. descripserit. (* S. qui revera. 





122 COMENTUM INFERNI 


guis, meschiato di lagrime, quia plorant in ista pena, era 
ricolto da fastidiosi vermi, nam sepe deveniunt ad tantam 
miseriam quod eorum marcida membra emittunt vermes; 
unde et musce naturaliter generant vermes in capitibus 
et membris eorum. Et nota, lector, quod quamvis ista 
materia sit fastidiosa, tamen est utile ipsam declarasse 
ad exemplum et terrorem aliorum, ut caveant tam mi- 
serabilem sectam (') captivorum. 

Et io ch’ a riguardar. Ista est quarta pars generalis, in 
qua autor tractat de generali passu Inferni, et describit 
primum flumen Infernale, quod vocatur Acheron; ad quem 
fluvium conveniunt, et per quem transeunt omnes anime 
damnatorum. Unde dicit: e/ io, supple, Dantes, che me 
diedi a riguardar oltre, idest qui converti animum meum, 
sive speculationem ad ulterius videndum, quia satis dictum 
erat de istis tristibus, vidi gente, idest genus (*) pravorum, 
a la riva d'un gran fiume, scilicet, Acherontis, qui est 
fluvius profundus ita quod non potest transiri nisi per 
navim, et ideo est ibi nauta paratus, scilicet Charon, qui 
trajicit omnes animas. Et subdit quomodo (°) ipse factus 
avidus novitate rei petivit licentiam a Virgilio inquirendi 
qua essent ille anime, et qua de causa viderentur ita 
prompte ad transitum fluminis. Unde dicit: perch’ io, 
supple, Dantes, dissi : maestro, scilicet, Virgili, or mi con- 
cedi ch'io sappia quali sono, idest qui sint, et ecce se- 
cundam petitionem, e qual costume, quia mirabile vi- 
detur (* quod aliquis prompte vadat ad penam, le fa 
parer si pronte del trapassar, scilicet ultra Acherontem, 
com’ to discerno per lo fioco lume, idest, paucum. Et elli. 
Ponit ) responsionem "Virgilii dicens : et elli a me, supple. 
Virgilius respondit (): le cose ti fien conte, idest ea que 

(*) E. sectam vitiorum. (*) 116, gentes. — S. gens. 


(*) S. quomodo factus. (*) 116, videbatur. 
(*) 116, Hic autor ponit. (*) S. Virgilius ait. 





124 COMENTUM INFERNI 


ut modicum spacium remaneret sibi ad exhalandum; unde 
aer ibi inclusus erat nimis suffocatus. Secundo, quia (') 
sibi admiscetur aqua maris, que ibi corrumpitur. Tertio, 
quia in circuitu habet venas sulphureas (5, que inficiunt 
aquam, unde erat ibi densa caligo et fetor sulphureus 
adeo quod aves desuper volantes statim necabantur (3). 
Ideo merito intrantibus videbatur Avernus, idest sine 
delectatione (*). Hic Avernus habet aquas impotabiles, et 
gignit paucos pisces, parvos atque nigros, et nullo usui 
humano commodos, sed multos et maximos aliquando 
recipit a mari agitato et impulso in eum, qui assuefacti 
vivunt ibi, sed nullus piscator infestat eos. Unde vir suavis 
eloquenti: Boccatius de Certaldo in suo libro de flumi- 
nibus scribit se vidisse, regnante famoso Rege Roberto, 
tam grandem multitudinem piscium ejectam in ripas, ut 
videretur quid monstruosum ; et omnes erant mortui, et 
intus nigri ()) in sulphure fetidi ita, quod nullum animal 
gustabat ex illis, et dicebant viri prudentes experti de 
contrata quod vene sulphure» erumpentes in lacum 
erant tanta efficaci ut pisces necarent. Crediderunt etiam 
antiqui ibi esse iter ad inferos, quia ibi fiebant sacrificia 
diis infernalibus sanguine (5) humano ; unde Ulixes, quem 
Homerus fingit (^) viventem ivisse ad Infernum XI Odys- 
sexe, ut magni sapientes opinantur, primo, mactato Hel- 
penore socio suo, revocavit umbras ab inferis vi sa- 
crificiorum et incantationum, quas consuluit de futuris. 
Similiter postea Eneas, quem Virgilius fingit VI Eneidos 
etiam viventem ivisse ad Infernum, immolato Misseno 
tubicine (*) suo, idem fecit. Sed Virgilius crudelitatem 


(!) E. quia ibi. (* E. sulphureas adeo quod aves. (*) E. necantur. 

(4) Averno propr. A'opvoc, quasi senza uccelli, dall'« privativa, e dpv:s, 
uccello, perché gli uccelli, che volavano al di sopra di esso, cadevano morti 
dal fetore che esalava. 

(*) 116, E. e S. nigri et sulphure. (*) S. de sanguine. 

7) E. canit. i!) E. tibicine. 





126 COMENTUM INFERNI 


tempore ad aliam vitam per fluctus concupiscentiarum. Di- 
cit ergo autor: ed ecco un vecchio, quia tempus est anti- 
quissimum, imo secundum Philosophum est eternum, 
bianco, idest canum; signum (') enim senectutis est ca- 
nities, per antico pelo, quia scilicet naturaliter erat canus 
ex senectute, non accidentaliter, sicut sepe accidit ho- 
minibus ex morbo vel timore. Et ponit vocem Cha- 
ronis ad animas damnatorum (?) cum dicit: gridando, 
guai a voi anime prave. Et vere heu vobis, quia non 
isperate mai veder lo cielo. Quia desperantes de miseri- 
cordia Dei mortui sunt sine recognitione culpe. Unde 
prenuntiat eis futuram poenam, dicens: io vengo per 
menarve a l altra riva, scilicet, in terra Inferni, ne le (e- 
nebre eterne in caldo e gielo, quia secundum merita unius- 
cuiusque ; nam astuti cruciantur in igne, proditores in 
glacie, sicut patebit suis locis. Aliqui tamen textus ha- 
bent, esterne, idest extraneas ; nam tenebre interiores sunt 
peccata, exteriores vero pene infernales, juxta illud (9): 
millite eum in lenebras exteriores. — E tu. Hic Charon, 
facta exclamatione generali ad animas pravorum, nunc 
dirigit sermonem suum in speciali ad animam viri boni, 
scilicet Dantis, dicens: e tu che sie così, anima viva (9). 
Hoc potest intelligi historice sic: anima viva, idest anima 
viventis corporaliter, non separata adhuc a corpore. Vel 
moraliter sic: e (u anima viva, idest non mortua in 
peccatis, sicut anime istorum, partiti da cotesti che son 
morti, idest recede ab animabus istorum mortuorum 
corporaliter et moraliter. Et subdit quod Charon, videns 
ipsum non recedere, protestatus est sibi quod non transi- 
ret flumen per illam viam, unde dicit: ma, ille Charon 
dixit, verrai a piaggia, idest ad ripam, quia non est ibi 


(') 116, signum in senectute est canities. 
(*) 116, pravorum. (*) E. illad Evangelii. 
(*) S. viva, idest anima viventis corporaliter etc. 





128 COMENTUM INFERNI 


ira. Vel hoc dicit quia tempus consumit omnia velut 
ignis. Et hic nota quod aliqui dicunt et exponunt quod 
per Charonem intelligitur mors, que {') transit omnes ad 
aliam vitam, quae habet oculos flammeos quia omnia 
debentur morti. Unde Virgilius in simili dicit: 4erribili 
squalore, idest. sorde, quia omnia corpora mortuorum 
putrescunt et resolvuntur j^. Ma quelle. Hic post digres- 
sionem factam autor revertitur ad primam materiam, et 
primo continuans se ad illud quod superius dixit Charon, 
scilicet, non isperate mai veder lo cielo, ponit effectum 
illius exclamationis dicens: ma quelle anime, scilicet pra-^ 
vorum (?) ch’ eran lasse e nude, quia (^ omnes anime 
generaliter possunt dici nuda, quia sunt spoliate veste 
corporis, et quia noviter mortua ex anxietate cangiar 
colore, idest mutaverunt colorem. Et dicunt aliqui quod 
autor ideo hoc dicit quia erant anime mortuorum, et 
color mutatur in morte. Istud nihil est dicere: ideo dic, 
et melius, quod finguntur mutasse colorem propter timo- 
rem mortis eterne, quam minabatur sibi (9) Charon. 
Unde dicit: e dibattero i denti, sicut sepe timentes faciunt, 
vel hoc fecerunt ex rabie desperationis, raíto ch' inteser 
le parole crude, idest statim cum intellexerunt verba cru- 
delia illius Charonis. Et subdit verba desperata ipsorum 
dicens : biastimavano Dio, hoc dicit Isaias, e i lor puren&, 
scilicet patrem et matrem, qui genuerunt eos, ? umana 
specie, quia scilicet vellent fuisse bruta (9, in quibus anima 
moritur simul cum corpore, ut evitarent mortem eter- 
nam, quae nunc promittebatur eis, il luoco, e ’l tempo, 
qua faciunt ad generationem ; nam videmus quod alia 
animalia nascuntur in uno loco et tempore, alia in alio, 


(') E. que trahit vel transit. 

(^) E., 116 e S. terribili squalore Charon. Terribili, quia mors est ultimum 
terribilium : squalore, idest sorde, quia omnia corpora mortuorum etc. 

(5 116, prava. (*) 116, quia sunt spoliate. 

(^ E. eis Charon. (*) E. bruta animalia. 


CANTUS TERTIUS. 129 


e'l seme di lor semencia, sicut primos parentes ; ideo 
dicit, e di lor nascimenti. Poi. Hic autor ostendit quo- 
modo illi pravi ascenderunt navim, dicens: poi si ritras- 
ser tutti quanti insieme, idest omnes congregati sunt in 
unum ut ascenderent navim, forte piangendo, propter (*) 
penam prenuntiatam eis, a /a riva malvagia, scilicet 
Acherontis, ch’ attende ciascun uom che Dio non teme, idest 
quam expectat omnis pravus, qui non timens Deum mo- 
ritur obstinatus in peccatis. Et subdit transportationem 
eorum dicens: Charon dimonio. Appellat Charonem de- 
monem (*) quem Virgilius vocat Deum. Dicendum bre- 
viter quod poetria ponit (?) deos superos et inferos, sicut 
theologia ponit angelos bonos et malos, ut tactum est 
paulo supra in isto capitulo. Con occhi di bragia, idest 
cum oculis ignitis et flammatis (*), ut jam expositum est, 
tutte le racoglie, scilicet in navi, accennando lor, idest 
alliciendo et adulando. Unde dicit : batte col remo (9) qualun- 
que s' adagia, idest retardat ire. Come. Hic autor specifi- 
cat istam transportationem animarum per unam compa- 
rationem pulcerrimam; et breviter dicit quod ille anime 
deiciebant se de litore ad navim, sicut recte folia tem- 
pore autumnali cadunt de arbore sua ad terram. Et ut 
videas quantum ista comparatio propriissime (9) faciat 
ad propositum, nota quod folia cadunt de arboribus tem- 
pore autumnali, quia non habent amplius locum, jam 
maturatis fructibus et bonis et malis; nec possunt am- 
plius stare, quia tunc terra clauditur et non ministrat 
amplius alimentum arboribus et plantis: ita homines mo- 
riuntur, factis operibus bonis vel malis, cum corpora non 


(*) 116, propter prenuntiata eis. 

(*) 116, qui nos ducit ad Infernum, sicut demon. Sed quomodo autor vo- 
cat Charonem demonem, quem Virgilius vocat Deum? 

(*) S. vocat. (*) S. braxatis. 

(*) 116, remo, idest fallaci delectatione. 

(*) S. sit propriissima et faciat. 


130 COMENTUM INFERNI 


habent | amplius alimentum, deficiente humore et ca- 
lore naturali, naturaliter loquendo. Nunc ordina sic lite- 
ram : il mal seme d' Adamo, idest humanum genus, git- 
(asi di quel lito, idest proiicit se ex illa ripa Acherontis 
in navim Charonis, ad una ad una per cenni, idest ille- 
cebris; quod declarat per simile dicens, come uccel per 
suo richiamo ; sicut enim avis allicitur et inescatur cibo, 
ita homo voluptate (? mundana, similmente come le foglie 
si levan d' autunno P una apresso È altra. Et dicit: infin 
che 'l ramo vede alla terra tulte le sue spoglie, idest donec 
penitus denudatur foliis suis, quibus primo vestiebatur ; 
et attribuit proprietatem videndi arbori. Et nota quod 
autor accipit istam comparationem a Virgilio, et addit 
pulcre istam particulam ultimam. Homerus etiam simi- 
lem comparationem facit, quem sequitur ipse Virgilius. 
Et subdit quomodo continuo renovatur gens ista, et con- 
tinuans dicta dicendis dicit: così sen vanno su per P onda 
bruna, idest per aquam obscuram illius fluminis infer- 
nalis, e nova gente s' aduna anco di qua, idest congrega- 
tur ad ripam citeriorem (*) fluminis, unde recesserat na- 
vis, avanti che sian discese di la, idest in ulteriori ripa; 
scilicet, antequam illa portata (*) pervenerint ad aliud 
litus, alie nove anime sunt congregate in eo loco, a 
quo illae recesserant. Per hoc autem autor dat intelligi 
quod continuo novi homines moriuntur, et essentialiter 
et moraliter vadunt ad Infernum, ita quod iste nauta 
nunquam quiescit, et semper habet novam mercem (5) 
portandam. 

Figlio! mio. Ista est quinta (°) pars generalis, in qua 
autor ponit duplicem responsionem Virgilii ad duas inter- 
rogationes, quas superius fecerat sibi. Et primo respondet 


(*) E. non habeant. (*) E. voluntate. 
(*) E. anteriorem. (* E. portate fuerint ad. 
5) E. mortem portandam. (9) 116, quinta et ultima. 


CANTUS TERTIUS. 131 


ad primam, quam autor petiverat, qui essent isti. Unde 
dicit : 44 maestro cortese, idest, Virgilius liberalis in dando 
sentenciam (') suam, sicut jam dictum est supra in prze- 
cedenti capitulo, disse: o figliol mio, idest, o Dantes, tu 
petebas supra qui essent isti, et ego promisi me respon- 
surum tibi in ripa Acherontis. Respondeo ergo tibi sic: 
tutti quelli che muoion nell ira di Dio, de quibus Deus 
intendit facere justam ultionem, quia provocaverunt eum 
ad iram, convegnon qui d' ogne paese, idest congregantur 
ad istam ripam ex omni parte mundi. E pronti. Hic Vir- 
gilius respondet secunda petitioni autoris, scilicet, quare 
ille anime sunt (*) prompte ad transeundum. Et dicit: 
e pronti sono a trapassar lo rio, idest fluvium Acheron- 
tis. Et ecce causam, che la divina iustizia li sprona, idest 
impellit et urget, sì che. la tema si volge in disio, idest 
timor volvitur in desiderium, sive appetitum, sicut gratia 
exempli videmus aliquando in mundo isto quod homo 
peccator post peccatum sponte vadit ad mortem et sup- 
plicium cum posset evadere, ita peccatum obcaecat ipsum 
urgente divina justicia. Imo audivi de uno, qui cum in- 
terfecisset hominem et evasisset, post tempus sponte 
accessit ad judicem confitens delictum suum et petens 
decapitari, quia nunquam poterat dormire vel quiescere. 
Quinci. Hic Virgilius postquam respondit ad duo quesita 
per autorem, nunc respondet ad unum non quesitum, 
scilicet, quare superius Charon dederit sibi repulsam, et 
noluerit acceptare ipsum in navi. Ássignat ergo nunc 
rationem dicens: quinci non passa mai anima bona. Ad 
intelligentiam autem istius (?) est subtiliter advertendum 
quod homines dupliciter vadunt ad Infernum, idest ad 
statum viciorum : aliqui enim vadunt ut nunquam re- 
vertantur, scilicet qui nunquam penitendo dimittunt pec- 


(') E,, 116 e S. scientiam suam. (*) S. sint. (*) 116, istius literas. 


132 COMENTUM INFERNI 


cata, et moriuntur obstinati in eis, et isti finguntur (^ 
transire omnes per Acherontem in Infernum nunquam 
evasuri. Aliqui vero sunt qui vadunt ad Infernum, idest 
incidunt in peccata, non tamen perseverant in eis, imo 
emendantur, et tales exeunt de Inferno per penitentiam. 
Et talis fuit autor noster. Ideo bene fingit quod transit 
per Infernum, postea evadit per Purgatorium, nec re- 
vertitur per viam primam, scilicet, quia non relapsus 
est in peccata. Finito questo. Hic autor ultimo describit 
transitum suum valde occulte. Unde ad intelligentiam 
istius") passus obscuri est sciendum quod aliqui expo- 
nunt istam literam fortem leviter, et dicunt quod autor 
fingit se incidisse in sincopim ut transiret fetulentam 
paludem Acherontis sine turbatione,?) sensus. Sed ista 
est frivola expositio; nam fictio . nostri autoris habet al- 
tiorem intellectum (^. Ideo aliqui viri famosi subtilius 
videntur exponere: dicunt enim quod autor sub ista 
fictione vult dicere quod ipse intravit Infernum, idest 
viam viciorum, per superbiam et superbam gloriam (9. 
Sed quidquid dicant omnes, mihi videtur quod ista non 
sit intentio autoris, quia autor judicio meo non loqui- 
tur hic de tali introitu Inferni, de quo (* capitulo primo, 
ubi fingit se reperisse in silva obscura, et se nescire re- 
dicere quomodo intraverit illam, imo vult ostendere quo- 
modo ductu rationis intraverit speculationem viciorum, 
ut illa cognita exiret. Ideo bene fingit se transivisse per 
somnum, idest per profundam abstractionem mentis, ita 
quod exivit extra se ipsum raptus in extasim, viso in- 
felicissimo fine impiorum, qui sine spe videndi unquam 
celum vel Deum intrabant (^) aeternam mortem perpetuo 








(') E. figurantur ire et transire. à) S. hujus. 
(*) S. perturbatione. (*) S. sensum. 
(^) S. et vanagloriam. (*) S. de quo ait capitulo. 


(*) S. intraverunt. 


CANTUS TERTIUS. 133 


cruciandi. Nunc expone sic literam : finito questo, idest, 
postquam cognovi ex Virgilio, et vidi clare qualis erat 
via peccatorum et qualis via vitiosorum, statim /a buia 
campagna, idest obscura ista riperia Acherontis, (remó si 
forte, idest immisit in me tantum tremorem et timorem, 
quod adhuc remanet radicatus in mente mea. Unde dicit : 
che la mente, idest memoria, ancor mi bagna di sudor , quasi 
dicat, quod quandocumque recordor, totus sudo anxie- 
tate (') et angustia. Ideo dicit: de lo spavento, ex terrore et 
timore, quem tunc concepi. Et subdit: /a terra lagrimosa, 
scilicet predicta flumana, qua est vallis lacrimarum et 
miseriarum, diede vento, scilicet emisit spiritum in me, 
che balenó, idest emisit subito in modum fulgoris (*) una 
luce vermiglia, idest fulgentem claritatem cognitionis, quae 
illuminavit intellectum meum, ita quod omnino me 
abstraxit ab-istis exterioribus, nam clausit mihi oculos 
corporales et aperuit mentales. Ideo bene dicit: /a qual 
mi vinse ciascun sentimento, idest, sopivit in me omnes 
sensus corporis, et removit me ab omnibus sensibilibus. 
Et facit finem huic materie et capitulo dicens: e caddi 
come Puom cui sonno piglia, idest, cecidi quasi somno- 
lentus et dedi me quieti, et cessavi ab omnibus operibus 
exterioribus. Et adverte, lector, quod autor in isto primo 
introitu Inferni facit subtiliter istam (*) fictionem, quam 
sepe faciet alibi ; unde similiter, quando vult intrare Pur- 
gatorium, fingit se obdormisse, et sic dormientem raptum 
fuisse a quadam aquila ; et ita alibi sepe. 


(*) E. ex anxietate. (*) 116, fulguris. (*) E. e S. illam. 


134 COMENTUM INFERNI 


CANTUS QUARTUS, tn quo tractatur de spiritibus entibus in 
Lymbo, et vidit turbas multorum, quorum nominat multos ; 
et declarat Virgilius Danti questionem, sicut Christus extrazit 
de isto loco multos spiritus, et $n fine Capituli nominat multos 
sapientes; et hic est primus Circulus Inferni. 


n UPPEMI l'alto sonno nella testa. Postquam in supe- 
riori capitulo tertio proxime praecedenti autor noster 
tractavit et determinavit de generali passu, per quem itur 
ad Infernum, nunc consequenter in isto quarto capitulo 
tractat de primo circulo Inferni, qui dicitur Limbus, in 
quo ponuntur illi qui non puniuntur proprie sicut pueri 
innocentes sine baptismo, et viri pagani illustres armis et 
scientiis. Et potest istud praesens capitulum dividi in VI par- 
tes generales, in quarum prima autor, continuans dicta 
dicendis, describit locum in generali, et introitum ad 
primum circulum. In secunda tractat de pena puerorum 
innocentum (') ibi: Quivi secondo. In tertia autor facit 
incidenter unam petitionem Virgilio (*) ibi: Dimmi, mae- 
stro. In quarta describit locum illustrium virorum, et 
aliquos poetas egregios in speciali, cum quibus intravit 
hospitium sapientie ibi: Non era lungi. In quinta describit 
viros strenuos armorum ibi: 7raemoci cosi. In sexta 
autor nominat viros claros sapientie ibi: Poi che inal- 
zai. Àd primum dico, quod autor describit locum in ge- 
nerali, sed primo praemittit suam continuationem. Dixerat 
enim autor in fine capituli praecedentis quod transiverat 
ad infernum per somnum; nunc continuans se ostendit 


(*) 116, innocentum et virorum illustrium, ibi. 
(*) S. ad Virgilium, ibi. 


CANTUS QUARTUS. 135 


quomodo fuerit (') excitatus a quodam tonitru (*). Et ad 
intelligentiam huius literae est preenotandum (?) quod iste 
tonitrus est terribilis sonus penarum, de quo dicetur 
paulo infra, quem sonum autor appellat (*) methaphorice 
tonitrum, sicut sepe, quando audimus aliquem alte vo- 
ciferantem, solemus dicere: emisit vocem, que visa est 
unum tonitrum (). Nunc ergo ad literam dicit autor: 
un grande trono, idest, terribilis sonus, ruppeme l alto 
sonno, idest excitavit mihi profundam speculationem vel 
quietem, nella testa, idest (?) fanthasia mea, sì ch’ io mi 
riscossi, idest recuperavi sensum, et evigilavi (^, per si- 
mile, come persona che per forza ee desta, idest excitata 
violenter, sicut a simili videmus de facto, quod quis fixe 
dormiens in camera aliquando excitatur totus territus 
violentia immensi soni, sicut tonitrui, vel crepitus (5), qui 
vulgariter appellatur bombarda. — E l'occhio. Hic autor 
ostendit quid fecerit ita excitatus, et dicit (?): continuo 
rimossi l'occhio riposato, oculum dico intellectualem quie- 
tatum ('°) per quietem somni, quia scilicet per istam ab- 
stractionem quielaverat et disposuerat intellectum suum 
ad speculandum ('') qui ante istam speculationem fuerat 
semper inquietus, intorno, idest ex omni parte. Et dicit: 
dritto e levato, scilicet, ego erectus speculatione mentis; 
e fisso riguardai, quia animus eius amplius non vacilla- 
bat, sicut solebat ante istam speculationem. Et ecce 
causam quare circumspexit, per veder lo luoco dov’ î0 
fossi. — Ver de. Hic autor ostendit quomodo cognoverit 
locum, et notificat ipsum descriptive, unde dicit: ver ee 
che in su la proda mi trovai; per hoc praesupponit (!?) 


(*) 8. e E. fuerat. (*) E. tonitruo. 

8. sciendum. (9 S. vocal. 
(*) E. tonitruum. (*) E. idest in fantasia. 
( E. vigilavi. (*) E. strepitus. 


(*) 116, dicit quod continuo. ('*) E. quietum per quietem. 
(!*) 8. speculationem qui ante istam fuerat. ('5) 116, supponit. 


136 COMENTUM INFERNI 


quod transiverat sopitus nihil sentiens; sed postea evi- 
gilans reperit se in ripa interiore (') Acherontis. Ideo di- 
cit: in su la proda, idest in extremitate ad introitum 
Inferni: unde nota quod proda apud maritimos (*) est 
prior pars navis, quz literaliter dicitur prora, sed in vul- 
gari florentino est extremitas rei, et ita capitur nunc ibi, 
et alibi sepissime ; de la valle d’ abisso dolorosa, idest 
vallis infernalis, quae est profunda et omnium dolorum 
plenissima. Et dicit : che accoglie trono di ’nfiniti guai, idest 
sonum terribilem, qui tonitrus causatur hic ex collisione 
plantuum, suspiriorum et lamentorum ipsarum anima- 
rum. Nam tonitrus (?) naturaliter non potest esse in In- 
ferno, ubi non sunt ista impressiones aeris; et hic est 
ille tonitrus(), de quo premisit in principio capituli, a 
quo fuit excitatus. Et bene dicit, d’infiniti guai, quia (9) 
veniebat ex omnibus circulis Inferni. Unde nota quod 
autor vult sententialiter dicere, quod in primo (°) introitu 
istius primi circuli ipse audiverit (^) immensum vocife- 
ratum et clamorem, qui procedebat ex omnibus dolori- 
bus penarum Inferni. Et describit ipsam vallem dicens : 
et illa vallis era oscura, profunda e nubilosa ; heec est 
enim illa silva, quam descripsit in principio Libri. Et dicit : 
(anto ch'io non vi discernea veruna cosa, idest non po- 
teram dignoscere aliquam rem, per ficcar lo viso al fondo. 
Et per hoc autor figurat difficultatem et profünditatem 
materie, quia vicia sunt infinita, diversa, varia, occulta 
et incognita; et ideo bene fingit quod in primo aspectu 
non discernit 5) aliquid, quia omnia occurrebant specu- 
lationi sue in confuso prima facie. Ideo bene exclamabat 
autor in principio primi capituli: ahi quanto a dir qual 


(*) S. anteriore. (*) E. marinarios. 
(*) E. tonitruum. (*) E. tonitruus. 
(*) E. quia sonus ille veniebat. (*) 116, in principio introitus. 


^ 116, audiverat. — E. audivit. 18) 116, discernat. 





138 COMENTUM INFERNI 


a timore, sed ab amore, ut jam dictum est. Et sic vide 
quomodo Virgilius assignavit (') causam sui terroris ; non 
ergo oportet assignare aliam causam, sicut quidam fa- 
ciunt (?) inaniter et superflue dicentes quod Virgilius ideo 
palluit quia debebat intrare loca mortis. Sed certe Vir- 
gilius erat solitus continuo esse inter mortuos, et jam 
per tot secula annorum fuerat in isto circulo, quem no- 
viter intraturus erat. Nec valet etiam si dicatur quod (3) 
ratio Dantis extimuit, quia jam Virgilius confortaverat 
ipsum, ut patet in praecedenti capitulo, ubi dicit: con 
lieto volto, ond' io mi confortai. Et concludit Virgilius di- 
cens : andiamo, idest ergo vadamus, ne *) perdamus tem- 
pus, ché la via lunga ne spinge, idest, quia longa et pro- 
lixa (5) materia urget nos et impellit ad festinandum, quia 
habemus facere longum et asperum iter. Et ponit ef- 
fectum verborum dicens: cosi si mise, scilicet, ante me, 
quia me precessit (), e cosi, secundum quod ipse pree- 
dixerat me fee intrare, scilicet post se, nel primo cerchio 
che l'abisso cinge, idest, in primum circulum qui claudit 
Infernum ; nam illi viles et tristes, de quibus dictum 
est supra, ponuntur extra totum circulum Inferni extra 
flumen. 

Quivi secondo. Ista est secunda pars generalis, in qua 
autor tractat de pena damnatorum in hoc primo circulo, 
et breviter vult dicere quod isti proprie non habent pe- 
nam, sed desiderium. Ad cuius intelligentiam (7) est prae- 
notandum hic, quod duplex est pena, scilicet, pena sensus 
et pena damni. Modo pena sensus, idest sensibilis, non 
est hic; sed pena damni sic, quia carent visione Dei. Hoc 


——M — 








(') 116, asserit aliam causam sicut quidam faciunt. 

(*) S. faciunt superflue. — E. faciunt, inane et superflue dicentes: tunc ter- 
ruit quod debeat intrare. 

(* E. quod ideo Dantes extimuit. (*) 116, nec. 

(5 E. prolixa via urget. (*) E. precesserat. ^ 

() S. evidentiam est presciendum hic. 


CANTUS QUARTUS. 139 


autem tangit autor cum dicit: non avea pianto, quasi 
dicat, hic (') non erat proprie pena, quia planctus sequitur 
ad penam et dolorem, ma che di sospiri, idest, nisi suspi- 
riorum (), quia suspirium sequitur (?) ad desiderium. Et 
tangit magnitudinem suspiriorum cum dicit, che, idest 
qua suspiria, facean tremar l'aria eterna; nam in suspirio 
movetur aer propter emissionem aeris ex pulmone. Hic 
ergo necessario () erat magna impulsio aeris, quia plu- 
rima et magna erant suspiria (°). Et dicit, elerna, quia 
isti eternaliter permanebunt hic in isto limbo. Et dicit : 
secondo che per ascoltare, quia per auditum homo per- 
cipit magnitudinem vel parvitatem doloris. Vel hoc dicit, 
quia hoc non habetur nisi per auditum, scilicet, fidem. 
Et subdit unde procedebant ista suspiria dicens: e ciò, 
idest, hoc quod dictum est, avvenia di duo! senza martiri, 
idest, ex dolore sine pena, che fan le turbe, ch’ eran molto 
grandi d' infanti, idest parvulorum innocentum, e di fe- 
mine e di viri, idest tam virorum quam mulierum, vel 
feminarum et virorum illustrium, ut infra patebit. — Lo 
buon. Hic autor (5) explicata pena, nunc explicat qui sunt 
isti spiritus et causam damnationis eorum, dicens: /o 
buon maestro a me, supple, Virgilius dixit mihi, tu non 
dimandi che spiriti son questi che lu vedi, quasi dicat : tu 
petebas superius tam festine de animabus pravorum; 
nunc vero non petis de animabus illustrium, de quibus 
debes libentius velle audire ? unde dicit sentencialiter (7) 
quod aliqui eorum, qui sunt hic positi, non peccaverunt, 
et tamen non sunt salvi ex defectu (5) baptismi : alii vero 





(! E. hec non erat. (*) S. suspiriorum cum dicit, che. 

(*) E. sequitur desiderium. (*) E. necessaria erat. 

(*) l1 116 aggiunge: sicut a simili scribit Livius et Valerius, quod cum Fla- 
minius Consul romanus in Gracia consonans (sic) fecisset prenuntiari per pre- 
conem omnes populos Gracia fore liberos, tantus vociferalus ex alacritate factus 
est, quod aves desuper volantes ceciderunt ex aere ad lerram. Et dicit, eterna. 

f*) S. Hic autor explicat qui sunt. (*) 116, finaliter. 

(*) 116, defectu fidei. Nunc ordina. 


140 COMENTUM INFERNI 


meruerunt, et tamen non sunt salvi ex defectu fidei. 
Nunc ordina literam sic: or vo’ che sappi ’nanzi che più 
andi, idest, antequam ulterius procedas in ista materia, 
che non peccaro, scilicet actualiter, et istud respicit pueros 
innocentes. Et Virgilius respondet queestioni tacite, quia 
autor posset obiicere: ubi est ista justicia Dei, si illi qui 
non peccaverunt, sicut parvuli innocentes, et illi qui 
meruerunt, sicut virtuosi sapientes, sunt damnati ? Re- 
spondet Virgilius: e s' egli hanno mercede, idest, si habent 
meritum propter virtutem et sapientiam ipsorum, non 
basta, scilicet, ad salutem. Et assignat causam primorum, 
perché non ebber baltesmo, in quo deletur peccatum ori- 
ginale, che e parte della fede che tu credi; nam baptismus 
est articulus fidei, et (') per consequens pars. Deinde as- 
signat causam secundorum dicens: e se fuoron dinanci 
al cristianesmo, non adorar debitamente Idio, quia scilicet 
non crediderunt in Christum venturum, sicut credere 
debebant, et sicut credebant Hebrei. Et nota quod tam 
post Christianismum, quam ante Christianismum (5), multi 
fuerunt tales viri illustres qui non debite crediderunt in 
Deum, sicut Averrois, Avicenna, de quibus autor hic facit 
mentionem. Quando ergo dicit, dinanci al cristianesmo 
loquitur ut in pluribus, sed non differt utrum quis fuerit 
ante vel post Christianismum, si non bene credidit. Unde 
subjungit (*) Virgilius: e di questi cotai son io medesmo, 
quia scilicet fui ante Christianismum, et non adoravi de- . 
bite Deum. Et hic potes perpendere clare quare Virgi- 
lius superius palluerit in introitu istius circuli, quia pie- 
tate quadam naturali, quam habebat ad istos (^ probos 
viros, de quorum numero ipse erat. Et concludit Vir- 
gilius causam damnationis eorum, et dicit : siam perduti, 





(!) E. et consequens pars. . 
(*) S. Et nota quod tam ante Christianismum quam post, multi etc. 
(*) S. subdit. (4) E. istos illustres et probos. 





142 COMENTUM INFERNI 


che genti di molto valore, idest magne scientie, virtutis, 
et probitatis, eran sospese in quel limbo, idest erant sine 
pena, sine spe desiderantes. Et sic non miror, lector, si 
superius Virgilius paganus palluit (^, et Dantes christianus 
nunc doluit ex compassione istorum valentium. Nonne 
beatus Gregorius compassus est anima Trajani ? 
Dimmi, maestro mio. Ista est tertia pars generalis, in 
qua autor movet unam questionem incidentem (*) circa 
predictam materiam; et breviter dicit quod volens ha- 
bere certitudinem de fide catholica, petivit a Virgilio si 
aliquis unquam exiverat locum istum, sicut fides (°) tenet 
quod Christus resurgens descendit ad limbum, et inde 
liberavit animas patrum. Dicit ergo: io cominciai, supple, 
dicere, per voler esser certo di quella fede, che vince ogni 
errore, idest (*), de fide catholica, qua vincit (5) tot millia 
heresum et tantam potentiam persecutorum, ut jam 
dictum est supra capitulo Il; dimmi, maestro mio, dimmi, 
signore, idest, o Virgili, qui es mihi magister (5) et do- 
minus, uscinne mai alcuno, idest, exivit ne unquam hinc 
aliquis ex damnatis in isto limbo, o per suo merito, hoc 
dicit quia suis meritis nullus poterat esse liber a carcere 
isto (^, o per altrui, scilicet per Christum, che poi fosse 
beato, idest qui aliquis postea salvaretur (5) et perveniret 
ad veram (?) beatitudinem. Et subdit responsionem Vir- 
gilii dicens: e quei, scilicet Virgilius, che ’nlese il mio par- 
lar coperto, quia scilicet feceram petitionem occultam, 
quia cooperte tetigeram ipsam, et tacite dixeram: vos, 
magni philosophi et poeta, quid profecit vobis ad salu- 
tem vestra ('°) sapientia magna sine fide? Certe nihil, 


(*) S. doluit vel palluit. (*) E. incidenter. 

(*) E. fides catholica tenet, quod Christus descendit ad limbum post mortem 
suam ante ejus resurrectionem, et inde. (* E. idest fidei catholice. 

(*) E. e 116, vicit. (*) S. es meus magister. 

() 116, ipso. (*) S. idest qui postea salvaretur. 


(*) S. ad propriam. (!*) S. ista vestra. 





144 COMENTUM INFERNI 


revertitur ad aliam etatem superiorem, et sic vide quod 
non servat certum ordinem. Et dicit Abraam patriarca. 
Hic primus fidem unius Dei publice praedicavit, et pri- 
mus circumcisionem fecit. Habuit filium ex uxore Sarra, 
scilicet Isaac ('), ex quo nati sunt Hebrei, et ex ancilla 
Agar habuit Ismaelem, ex quo nati sunt Saraceni. Et 
dicit: e David re. De isto sepe fit mentio in isto libro, 
et maxime comendatur capitulo XX Paradisi. Et ultimo 
nominat magnum patremfamilias (?) dicens : Israel, idest, 
Jacob, et interpretatur videns Deum, — col padre, scilicet, 
Isaac, e coi suoi nati, idest, filiis. Fuerunt enim XII filii (3) 
Jacob ex uxoribus et ancillis. Ad cuius rei cognitionem 
est sciendum quod Jacob, ut fugeret furorem fratris Esau, 
quem ipse fraudaverat benedictione et successione patris 
sui Isaac (5, ivit in Syriam ad civitatem Karan (5) ad 
domum Laban fratris matris sue Rebeccze, qui Laban (*) 
habebat duas filias, unam maiorem, cui nomen erat Lya, 
alteram minorem cui nomen erat Rachel. Sed Lya ha- 
bebat oculos lipientes, Rachel vero decoram faciem, et 
venustum aspectum. Et ut breviter dicam, Jacob con- 
venit cum Laban (?) avunculo suo de custodiendo oves 
eius per septennium pro habenda Rachele minore, quam 
valde amabat. Servivit ergo VII annis, qui visi sunt sibi 
pauci dies prae (*) magnitudine amoris. Adveniente autem 
tempore nuptiarum, Laban (?) fraudulenter supposuit ('°) 
filiam maiorem Lyam, qua cognita Jacob conquestus est 
socero de fraude, quam sibi fecerat. Ille autem se excu- 
savit quod non erat consuetudo in illo loco ut filiae mi- 


(*) E. Isaac, ex quo nati sunt Saraceni; et David regem. De isto. 


(*) E. patremfamilia. (*) 116, filii. Ad cuius etc. 

(*) 116, Isaac, de consilio matris sue Rebecc®, et mandato patris sui, ivit. 
(*) 116, Haran. (9) E. Labanus. 

(") E. Labano. (*) S. pro. 

(*) E. Labanus. 


('*) S. supposuit Lyam. — E. posuit Lyam filiam suam maiorem in lecto, qua. 


CANTUS QUARTUS. 145 


nores prius nuptui traderentur. Deinde dedit sibi Rachel 
amatam cum pacto quod serviret sibi per aliud septen- 
nium. Jacob ergo, habita Rachel, pretulit amorem se- 
cunde priori. Sed Dominus videns quod Jacob despiciebat 
Lyam, fecit eam foecundam prole, Rachel (') vero steri- 
lem. Lya ergo peperit VI filios, quorum primus dictus 
est Ruben, secundus Symeon, tertius Levi, quartus Judas, 
quintus Isachar, sextus Zabulon. Rachel habuit tantum 
duos filios, primum Joseph, secundum Beniamin, in cuius 
partu mortua est. Ideo bene dicit Augustinus: Rachel 
pulcrior, sed Lya fecundior. Jacob etiam genuit duos filios 
ex Bala ancilla Rachelis, scilicet Dan et Nepthalim, et 
alios duos ex Celpha ancilla Lyz, scilicet Gad et Asser. 
Ex istis autem XII filiis nata sunt XII tribus Israel, que 
postea excreverunt (*) in tantam multitudinem in Egipto, 
quod sexcenta milia hominum exiverunt cum Moyse tem- 
pore Pharaonis. Et hoc est cur autor fecit (? mentionem 
expressam de natis Israel, et nominat specialiter unam 
ex uxoribus eius amabiliorem, scilicet Rachel. Unde di- 
cit: e con Rachel, per cui (anto fee; quia scilicet per 
XIV annos servivit Laban socero suo in pascendis gre- 
gibus. Stetit tamen per XX annos apud eum, et Laban 
sepe deceptorie mutavit sibi pacta. Tandem reversus est 
domum fratris (* sui factus dives, cum uxoribus, ancillis, 
armentis, gregibus, et prosperatus est ambulans in viis (5) 
Domini, ut alibi sepe dicetur. Et hic nota, lector, quod 
heec habentur ex libro Genesis; et quia quotidie (5) publice 
predicantur, et nota sunt, ideo levius pertranseo, quia 
alia multa minus nota restant dicenda in isto capitulo. 
— Et altri. Hic Virgilius concludit generaliter Christum 
fecisse idem de multis aliis, quos omittit, quia nimis lon- 


(*) E. Rachelem. (*) E. excreverant. 
(*) 116, facit. (*) 116, patris sui. (*) 116, in via. 
(*) S. quotidie preedicantur. -- E. quotidie pulcre predicantur. 

I. 10 


146 COMENTUM INFERNI 


gum et inutile (') esset narrare. Dicit ergo: et altri molti, 
supple, extraxit, e feceli beati, quia fecit eos concives 
regni sui. Et concludens in ista materia addit unum no- 
tabile, dicens: e vo' che sappi che spiriti umani non eran 
salvati dinanzi ad essi, idest, antequam isti traherentur (*) 
de limbo, ut patet. Et nota quod autor in tota (?) ista 
tertia parte loquitur (* de Inferno essentiali theologice, 
non poetice. 

Non lasciavam. lsta est quarta pars generalis, in qua 
autor describit locum illustrium virorum. Et primo facit 
continuationem ad sequentia dicens, quod non retardabat 
iter propter sermonem Virgilii. Unde dicit : non lasciavam 
Pandar perch' ei dicesse, quasi dicat : ista sunt ita notoria, 
quod autor narrabat ipsa in transitu, quia non erat opus 
quiete ad cognitionem eorum. Ideo dicit quod non ces- 
sabant a via, quamvis Virgilius continuo loqueretur; 
ma passavam la selva tuttavia, sine remoratione. Et ex- 
ponit quomodo capiat (?) istud vocabulum selva quia me- 
thaphorice, sicut expositum est in principio istius quarti (9). 
Unde repetit (’) : Za selva, dico, de li spirti spessi, quasi 
dicat, haec est sylva multorum hominum, non arborum. 
Non era. llic autor fingit se reperire locum (5) lumi- 
nosum in dicta silva cum igne fulgenti. Ad cuius rei 
intelligentiam est prenotandum, quod iste ignis figurat 
fulgorem glorie et claritatem fame virorum illustrium, 
per ?) quod autor dat intelligi quod in isto Inferno vi- 
ventium isti viri clari et famosi gaudent privilegio, quia 
inter alios supereminent, celebrantur, laudantur, hono- 
rantur, et sunt quodammodo sine cruciatu penarum, 








(') E. inutile, quantum ad materiam presentem, esset. . 


(*) E. extraherentur. 7) S. in ista tertia parte. 

(*) 116, loquitur simpliciter. (*) 116, capit. 

(*) 116, in principio primi capituli, et in principio istius quarti. 

7) S. dicit repetens. (*) 116, locum in dicta sylva. 


i?) E. per quem. 


CANTUS QUARTUS. 147 


quia (') sunt sine magnis viciis, ad que sequitur magna 
pena etiam temporalis, sicut patebit in processu, in sin- 
gulis generibus viciorum, neque agitantur casibus for- 
tune, sicut vulgus, quia virtute et prudentia sua omnia 
moderantur. Ad literam ergo dicit autor : Non era lunga 
ancor la nostra via di qua dal sono, idest non multum 
iveramus post introitum primi circuli, ubi terribilis sonus 
lamentorum excitavit autorem dormientem, ut patuit in 
principio capituli: vel secundum aliam literam: di qua 
dal sonno, idest postquam excitatus sum ab illo somno; 
est tamen idem sensus; quand' io vidi un foco, che vincea 
hemisperio di lenebre, idest superabat et fugabat tenebras 
Inferni in parte illa; nam Infernus ponitur ab autore 
esse (*) a centro terre supra, ita quod est sub nostro 
hemisperio superiori, quod autor vocat hemisperium (9) 
medietatis cceli, unde dicitur ab hemi, quod est dimidium, 
et sphaera (^. Unde hemisperium superius appellatur 
illa medietas celi, que est supra terram: ita hemispe- 
rium inferius illa medietas celi, quae est infra terram ; 
nam semper sex signa sunt supra terram, et sex infra, 
de quibus hemisperiis sepissime fit mentio in isto libro. 
Ergo bene fingit autor quod ignis vincebat hemisperium 
superius, quod est hemisperium tenebrarum, quia gloria 
istorum claret per totum, et vincit tenebras ignorantia 
et viciorum aliorum. — Di lungi. Hic autor, descripto loco 
luminoso, describit habitatores gloriosos ipsius loci; et 
primo dicit in generali quod cognovit a longe preroga- 
tivam honoris, qua gaudent isti. Dicit ergo: Di lungi 
n’ eravamo ancora un poco, scilicet, ab illo igne, ma non 


(*) E. quia fuerunt sine magnis vitiis, non adsequitur eos magna. 

(*) E. esse in centro terre superioris, itaque sub nostro. 

(*) S. hemisperium tenebrarum, quia gloria non claret per totum et vincit 
tenebras ignorantis et aliorum vitiorum. Di lungi ec. — E. e 116, hemisperium 
tenebrarum. Est autem hemispharium medietas, unde dicitur etc. 

(*) Gr. Furopaipiov. 


148 COMENTUM INFERNI 


si, idest, sed non in tantum, ch'io non discernesse in parte, 
idest, pro parte, non in totum (); erat adhuc parum a 
longe, ita quod (*) non poterat comprehendere omnia ad 
plenum : vel dic subtilius, in parte, idest in secessu, sepa- 
ratim, seorsum, quasi dicat în disparte ; —ch' orrevol gente, 
idest, quod honorabile genus hominum, possedea quel 
loco. Et sic (*) nota quod per hoc autor innuit tacite quod 
virtus et scientia reddit hominem honorabilem vel ama- 
bilem a longe etiam apud illos, qui non noverunt ipsum (*). 
— O tu. Hic autor petit a Virgilio qui sunt isti et (5) quia 
sic honorati, dicens: o tu, scilicet, Virgili, ch onori e 
scienzia et arte. Ars et scientia, large loquendo idem sunt: 
potest tamen exponi (5) scienzia, scilicet liberalem : et 
arte, scilicet poeticam, quae ( non comprehenditur inter 
liberales ratione excellentia sue, ut dictum est in prin- 
cipio libri. Nec dicas, arte (5), scilicet rhetoricam, sicut qui- 
dam ignoranter (? dixerunt, tum quia rhetorica nume- 
ratur inter liberales, tum quia non excellit ita quod sub 
nomine artis debeat intelligi de rhetorica per excellen- 
tiam. Questi chi son ch' hanno cotanta orranza, idest, 
honorabilitatem, quia scilicet sunt ita separati ab aliis in 
loco tam luminoso. Unde dicit : che, idest, quae honoratio, 
li diparte dal modo de gh altri, quia scilicet non sunt 
in tenebra sicut ceteri. — E quelli. Hic autor ponit respon- 
sionem Virgilii dicens: e quelli a me, supple, Virgilius 
respondit, /' onrata nominanza, idest honorata fama, che 
sona di lor su nella (ua vita, idest, quae resonat ('?) de 
eis in mundo viventium, aquista grazia nel ciel che si gli 
avanza, idest, quae facit eos ita excellere ('') post mor- 





(5) 116 e S. in totum quia erat. (*) E. itaque non poterat. 
(* E. Et sic notandum per hoc quod autor. (* 116, eum. 

(*) 116 e E. et quare sint honorati. 

(*) E. exponere scientiam, scilicet liberam, et artem, scilicet poeticam. 

(") 116, que comprehenditur. ( E. artem. 

(* E. ignorantes, tum quia. (!'* S. sonat. () E. extollere. 


CANTUS QUARTUS. 149 


tem. Et bene dicit, quia (') isti habent mercedem suam, 
quia potissime fecerunt opera scientie et virtutis propter 
famam et gloriam, et illam bene habent, ut patet de ipso 
Virgilio, et aliis nominandis hic. — Intanto. Hic autor vo- 
lens nominare praecipuos (*) poetas, fingit unam vocem 
venientem ab illis dicere quod honorent Virgilium re- 
deuntem. Unde dicit: in/anto, idest, interim, voce fuo per 
me udita, que erat vox alicuius poete, qui (*) dicebat 
honorate P altissimo poeta, scilicet, Virgilium altissimum 
poetarum latinorum, ? ombra sua torna, scilicet ad nos, 
ch’ era dipartita, scilicet, quae recesserat a loco isto, et 
iverat ad succursum Dantis ad preces Beatricis, ut scri- 
ptum est (*) Il capitulo. Et hic nota quod autor bene 
fingit quod alii poeta honoraverunt Virgilium, quia debe- 
bant sibi honorem et laudem tamquam eximio poeta (5), 
a quo multa acceperunt poeta Latini. Unde Ovidius dicit 
in commendationem eius : Omnia divino cantavit carmine 
vales. Et Horatius libro Odarum vocat Virgilium dimi- 
dium anime sua. Ideo vox predicta potuit esse Ovidii 
vel Horatii. Lucanus etiam plurima accepit a "Virgilio, 
ut patet intelligenti. — Poi. Hic autor describit quatuor 
poetas principales, dicens : vidi quattro grand' ombre, idest 
animas quatuor magnorum poetarum; et loquitur de 
magnitudine intensiva (°), non de extensiva, scilicet de 
magnitudine virtutis et scientie, non de corporali, venir 
a noi, quia veniebant obviam Virgilio, sicut preeceperat 
vox illa, poi che la voce, que primo locuta fuerat, fuo 
ristata e quela. Et tangit aspectum ipsorum diceus : avean 
sembianza (^) né trista né lieta. Hoc potest intelligi dupli- 
citer: uno modo, quod non habebant spem neque penam: 











— 


(') E. quod non isti habent. . (^) E. precipuos poetarum. 

(*) 116 e E. qua. (9) S. dictum est. — E. prescriptum est. 
(*) E. poete latini nostri. Ovidius dicit. 

(*) 116 e S. intensiva, idest de magnitudine virtutis et scientie etc. 

() 116, sembianza idest, apparentia, né frista etc. 


150 COMENTUM INFERNI 


vel tangit habitum sapientis, qui tenet medium virtutis 
in omnibus. Videtur ergo dicere, quod erant viri auto- 
rizabiles, graves, et maturi.— Lo buon. Hic (*) describit 
primum poetam principalem, scilicet Homerum, quem 
describit a praeminentia honoris et ab habitu. Ad cuius 
intelligentiam est prenotandum (* quod Homerus fuit 
poeta graecus excellentissimus, quem sepe Aristoteles al-- 
legat in suis dictis, praecipue in moralibus, et eius dicta 
et sententias sepe ponit. Hic quidem Homerus fuit cecus, 
licet non a natura, sed omnia vidisse et novisse videtur, 
imo effecit ut nos videremus que ipse non viderat. Nam 
eius ingenii picturam videmus non poesim ; omnia enim 
representavit nobis velut in Mappa mundi, sicut pulcre 
ostendit Tullius V de Tusculanis quastionibus versus 
finem (?). Dicit ergo: /o buon maestro, scilicet Virgilius, 
cominció a dire, scilicet mihi Danti, mira colui, idest cum 
admiratione respice, con quella spada in mano. Et hic 
nota quod aliqui dicunt quod autor dat signanter Homero 
insignium ensis, quia alte descripsit gesta armorum ; licet 
enim Virgilius, Lucanus, Statius, descripserint gesta ar- 
morum, hic tamen excellenter. Vel per ensem denotat 
acumen et subtilitatem ingenii, qua (*) rimatus est omnia, 
imo aperuit viam ad Infernum prius ceteris. Che vien 
dinanzi a i (re si come sire, idest, tamquam dominus et 
magister, quia omnes poeta latini acceperunt ab Homero, - 
et Virgilius principaliter. — Quegli ee Omero poeta soprano. 
Ad quod notandum quod autor eleganter fingit Virgilium 
facere istam commendationem de Homero, quem sum- 
mopere studuit imitari in omni opere (5, eius. Homerus 
namque fecit duo opera principalia, quorum primum 





(', S. Hic autor. (3) S. sciendum. 

(3) 116, versus finem; et fuit Tullius bonus testis huius, qui Homerum trans- 
tulit de greco in latinum. Dicit ergo etc. 

(*) E. quia. (*) S. genere eius. 


CANTUS QUARTUS. 151 


vocavit Yliadam, in quo describit (') bella Trojana et gesta 
Achillis, quem super omnes nititur commendare in stre- 
nuitate armorum ; et est istud opus magnum distinctum 
in XXIV libros. Secundum opus intitulavit Odisseam, in 
quo tractat de peregrinatione Ulyxis, et intendit ipsum 
commendare super omnes a virtute prudenti; et est 
istud opus similiter magnum et distinctum in XXIV libros. 
Et in ista Odissea Virgilius imitatus est ipsum Homerum 
in primis VI libris su: Eneydos. Sicut enim Homerus 
describit peregrinationem Ulyxis, qui erravit X annis per 
mundum, ita Virgilius peregrinationem Ene®, qui er- 
ravit VII annis. Et sicut Homerus describit Infernum 
XI Odisse®, ita Virgilius in VI Eneydos. Quantum autem 
ad Iliadam Virgilius imitatus est Homerum in aliis VI libris 
Eneydos, in quibus describit (?) bella Enea, sicut Homerus 
bella Achillis. Ergo bene Virgilius praefert Homerum ce- 
teris. Non (?) tamen credas, lector, Virgilium ex hoc de- 
bere minus laudari, imo uterque est dignus venerari. 
Nam sepe Virgilius in multis excedit Homerum, et mi- 
rabiliter addit, minuit, et immutat; et inter alia videtur 
Virgilius commendandus, quod summe amat brevitatem, 
Homerus autem prolixitatem. Haec pro nunc dicta sint de 
Homero, de quo alia dicentur Purgatorii capitulo XXII. — 
L’ altr’ ee. Hic Virgilius nominat secundum poetam, quem 
juste praefert aliis poetis Latinis, Horatium scilicet, quia 
Horatius tradidit artem poeticam, et fuit magister ipsius 
Virgilii et Ovidii, maximus (*) moralis. Fuit autem Hora- 
tius poeta italicus de Venusia civitate Apulie, corpore 
parvus, sermone brevis: unde Augustus, cuius tempore 
floruit, erat solitus dicere quod non faciebat maiores 
epistolas quam ipse esset: et descripsit satiram, idest ma- 


(! E. descripsit. (*) 116, descripsit. 
(*) 116, Non tamen ex hoc credas, lector, Virgilium debere minus. 
(* E. maximi moralis. 


152 COMENTUM INFERNI 


teriam reprehensoriam. Unde dicit : ? altro ee Orazio sa- 
tiro, qui sint poeta satiri dictum est primo capitulo, che 
viene, idest qui secundus sequitur post Homerum, et venit 
obviam nobis. Deinde nominat tertium poetam, scilicet 
Ovidium, dicens: Ovidio ee il terzo. Hic Ovidius fuit ita- 
licus de Sulmone civitate Apulie. Fuit vir mirabiliter 
amorosus et graciosus, fuit( magne scientie et facilis 
eloquentize, scripsit multa suaviter et jocunde, sed venit 
in indignationem (*) Augusti, qui (?) relegavit ipsum in 
Sythiam, ubi fere omnia pulcra opera conscripsit (*. Fe- 
cerat tamen Rome suum majorem, qui dicitur Metha- 
morphoseos, in quo mirabiliter contexuit fere omnes fa- 
bulas vel fictiones, que tamen pro majori parte, fuerant 
apud Graecos per multa secula ante, quarum multe in- 
seruntur ab autore in (5 isto poemate, ut patebit in 
discursu ; et finaliter mortuus est in illo exilio. Et nota, 
quod autor ponit hic Ovidium ratione ingenii, non vita (S), 
qui fecit illud votum infame et foedum: Dà facerent 
omnes actu moreremur in illo ; laudavit enim (’) eam mor- 
tem, tamquam felicem, in eo, in quo maxime vita est 
turpis et brutalis. Ultimo nominat quartum (5) poetam, 
dicens : e /' ultimo ee Lucano. Hic Lucanus fuit natione 
Hispanus, nepos Seneca moralis, qui mortuus est eodem 
genere mortis, eodem tempore, eadem de causa cum 
Seneca, quia deprehensi sunt in coniuratione Pisoniana, 
sicut patet apud Cornelium Tacitum. Hic Lucanus cla- 
ruit Rome tempore sevissimi Neronis, qui ponitur ulti- 
mus, vel quia fuit post praedictos tempore, vel quia fuit 
magis excellens historicus et orator quam poeta, unde 


(1) S. fuit etiam. (*) S. dedignationem. 

(*) E. qui ob hoc relegavit ipsum in Ciciliam. 

(*) 116, conscripsit, et specialiter suum maiorem etc. — E. opera composuit 
et scripsit. (*) S. in libro primo, ut patebit. 

(*) 116, vite; fuit enim lubricus, lascivus, qui fecit illud votum. 

^ S. enim mortem. (*) S. quartum et ultimum. 


CANTUS QUARTUS. 153 


non fuit laureatus, quia videtur descripsisse (') historiam 
veram, scilicet bellum civile inter Cesarem et Pom- 
peium ; unde Isidorus, qui et ipse Hispanus fuit, dicit 
quod Lucanus non est numerandus inter poetas, sed po- 
tius inter historicos. Tamen de rei veritate Lucanus multa 
finxit et poetice scripsit, unde ipse sspe vocat se poe- 
tam (*); ideo bene autor adnumeravit (?) ipsum inter 
poetas. Et nota hic, lector, quod aliqui conantur (5) subti- 
lius exponere istam fictionem, et dicunt quod per istos 
quatuor poetas principales autor dat intelligi quatuor 
virtutes cardinales, scilicet per Homerum justitiam, ideo 
dat sibi ensem (°) signum justicie : per Horatium pru- 
dentiam, qui moralissimus docet omnem virtutem mora- 
lem quarum prudentia est principalis ductrix et regula- 
trix: per Ovidium temperantiam, qui tradit artem amandi 
et remedium amoris : per Lucanum fortitudinem, qui (5 
describit gesta fortium virorum. Verumtamen, licet ista 
expositio videatur pulcra, tamen judicio meo nihil facit 
ad propositum, nec est de intentione autoris, quoniam 
autor in isto libro Inferni intendit (^) solum cognitionem 
viciorum, non virtutum; sed in Purgatorio intendit co- 
gnitionem et aquisitionem virtutum. Unde in principio 
Purgatorii fingit se primo videre istas quatuor in figura 
stellarum ; et circa finem Purgatorii fingit se recipi et 
investiri ab istis quatuor dominabus, scilicet virtutibus 
moralibus. Dico ergo quod autor introducit istos qua- 
tuor tamquam excellentiores poetas, qui fecerunt sibi 
viam: ad poetandum post ipsum Virgilium ; precipue illi 
tres poetze latini, quia Homerum non novit ipse nisi me- 
diante Virgilio, nam Virgilius imitatur Homerum, ut jam 


(!) S. describere. (*) 116 e E. unde ipse vocat se poetam. 
(*) 116 e E. adnumerat. —S. numerat. :/*) 116, conantur hic. 
(*) E. ensem in manu insignum. (*) E. fortitudinem, cum describat. 


(*) S. intendit tantum. 


154 COMENTUM INFERNI 


plene patuit supra ('), et accepit (*) Dantes tres insignes 
poetas latinos in triplici stilo, Horatium in satira, Ovi- 
dium in comedia, Lucanum in tragedia. — Però. Hic Vir- 
gilius assignat causam quia (?) predicti poeta ita hono- 
raverunt eum, scilicet propter nomen poeticum. Unde 
dicit: et isti poetae fannomi onore, e di ciò fanno bene, 
idest, et merito hoc faciunt, peró che ciascun si conven 
meco, idest concordat, nel nome, scilicet, poetae, che sonó 
la voce sola, idest illa vox sola unius poete, que supe- 
rius dixit: onorate l altissimo poeta. Et in hoc autor ta- 
cite innuit quod professores poetica (*) maxime inter se 
colunt, diligunt et venerantur ; nec comuniter habent inter 
se istas emulationes, dissensiones et hostilitates, quas 
habent professores aliarum scientiarum ; unde poeta ho- 
norat poetam, sicut figulus figulum, ut dicit Philosophus. 
Cosi. Hic autor concludit praeminentiam istorum (5) di- 
cens: cosi vid'io adunar la bella scola, idest, collegium 
dictorum poetarum, di quei signor de l'altissimo canto. 
Sed istud videtur expresse falsum (9) quia licet Homerus, 
Virgilius, et Lucanus scripserint in alto stilo, scilicet 
tragedia, tamen Horatius scripsit in mediocri stilo, puta 
satira, et Ovidius in basso, scilicet comedia. Dicendum 
breviter quod unusquisque istorum in genere suo alios 
superavit; ita quod Horatius superat (7) alios satiros, Ovi- 
dius alios comicos etc. Ideo bene ostendit eorum altitu- 
dinem per comparationem nobilem et propriam dicens : 
che sopra gli altri come aquila vola. Sicut enim aquila 
volat altius, et videt acutius inter aves, ita isti ascende- 
runt altius, et viderunt subtilius inter poetas. Et sic vide 
quod ista litera confirmat expositionem quam feci, sci- 





(*) S. ut supra dictum est. (*) 116, accipit. 
?j S. e E. quare. (*) S, e E. poetria. 
;°) 116, ipsorum poetarum. (9) S. videtur manifeste esse falsum. 


i) 116, superavit. 


CANTUS QUARTUS. 155 


licet, quod autor ideo introduxit istos, quia (') antecel- 
lunt alios. — Da ch’ ebber. Hic autor ostendit quomodo dicti 
poeta habuerint (*) se erga eum, dicens: et illi poetze 
volsersi a me con salulevol cenno, idest salutaverunt me 
cum conniventia (?) oculorum, inclinando mihi, da ch’ ebber 
ragionato alquanto insieme, idest, post aliqualem colla- 
tionem habitam inter se. Et dicit: e ’/ mio maestro sor- 
rise di (anto, quia scilicet placuit sibi quod honorarent 
Dantem (5, qui tanto studio conabatur imitari ipsum Vir- 
gilium. Et hic nota quod autor bene fingit quod isti 
poete primo honoraverunt Virgilium, deinde Dantem, ad 
denotandum quod isti erant duo poeta eximii, ille anti- 
quus, iste modernus, ille in stilo literali, hic in vulgari. — 
E più. Hic autor addit alium honorem maiorem salu- 
tatione, quia scilicet receperunt (5) in consortium ipsorum. 
Unde dicit: e più d' onor ancor assai mi fenno, et ecce 
quem, cA esser mi fenno de la loro schiera, idest socie- 
tate ordinata et armata stilis suis, quibus dimicabant. Et 
dicit: si ch io fui sesto (ra colanto senno. Sed hic est dili- 
genter advertendum quod multi ad expositionem istius 
literie dixerunt, quod Sextus fuit quidam fatuus floren- 
tinus, et quod autor vult dicere quod ipse fuit quidam 
fatuus respective inter istos (°) sapientes ; unde dicunt 
quod autor non numerasset se inter praedictos. Sed sic (7) 
dicentes sunt vere fatui in hoc; non enim considerant 
quod autor praesumpsit imponere silentium duobus ipso- 
rum, scilicet Ovidio et Lucano, ut patet infra capitulo XX 
ubi dicit: faccia Lucano, taccia Ovidio. Et si dicis quo- 
modo autor se laudavit, dico quod hoc est licitum sepe 
honesta de causa ; sciebat enim Virgilius quod inconve- 


(') 116, qui antecellunt. (*) 116 e E. habuerunt. (*) E. reverentia. 
^; S. quod tam honoraverunt eum Dantem qui etc. 


(*; S. e E. receperunt eum in. (*) S. inter tot. 
^: 116, Sed hoc dicentes. | 


156 COMENTUM INFERNI 


niens est laus, quam quis preedicat de se ipso, et tamen 
inducit Eneam se laudantem et dicentem: sum pius 
Eneas etc. quia erat exul, profugus, et ignotus. Ita autor 
hic se honeste comendat, ut ostendat se merito potuis- 
se (') tantum opus; nam si vocasset se insanum, ut isti 
insani dicere volunt, tunc abrogasset fidem operi suo; et 
hoc erat dicere: nescio quid scripserim et dixerim. Et 
nonne omnes poete se laudaverunt? Quotiens Virgilius 
se comendat (5) in Buccolicis, Georgicis, et Eneidis (?), ubi 
dicit: Fortunati ambo. Horatius dicit: Libera per popu- 
lum posui vestigia princeps. Ovidius in fine de Transfor- 
matis (*): Jamque opus exegi. Lucanus: Quantum Smir- 
nai etc. Quid Lucretius poeta? Discurre per totum librum 
Boetii (5), et videbis si vir ille, non modo sapiens, sed 
sanctus, se ubique commendat. Preterea nonne autor 
noster alibi sepe se comendat (5) expressius et clarius in 
multis locis, et firmiter praemittit (^) sibi famam, ut po- 
test patere inquirenti? Sed supponatur ( quod autor 
noluerit nec debuerit se laudare, adhuc stat litera autoris 
in proprio (?) sensu, quia si fuisset asinus, tamen erat (!*) 
sextus inter illos ; unde clarius se exponit infra in ('*) fine 
istius capituli, ubi dicit: /a sesta compagnia in dui si 
scema. Ergo bene patet quod autor vult dicere se fuisse 
sextum in numero illorum ; et bene et juste potuit collo- 
cari inter eos, tamquam socius Virgilii.— Cosi. Hic autor 
ostendit quomodo cum dictis poetis ipse pervenerit ('*) ad 
hospicium sapientie. Unde dicit: così andamo infino alla 
lumera, idest ad locum luminosum et clarum,.de quo 
dictum est supra. Et dicit: parlando cose che ’l tacer de 





(!) 116, composuisse. (*) E. commendabat. 

(*) S. ;Eneida. (*) S. e E. de transformationibus. 

(5) 116, Boetii de consolatione. (9) E. commendat expressius et clarius. 
(*) 116, S. e E. promittit. (*) 116, presupponatur. 

(*) E. in primo sensu. ('*) 116, fuit sextus inter alios. 


('') 116, in principio. (1*) E. pervenit. 


CANTUS QUARTUS. 157 


bello. Et hic nota quod multi circa istam literam multa 
somniare videntur, non minus vane quam in litera pre- 
cedente. Sed inter alios aliqui videntur subtilius coniectu- 
rare sensum istius litere; dicunt enim quod autor, con- 
ferendo cum istis poetis, dicebat cum admiratione vel 
querela : o Deus, quare isti, qui luxerunt tanta sapientia 
et virtute, sunt damnati ? Sed ista non est vera intentio 
litere, quia superius in isto capitulo jam doluit de hoc, 
ubi dixit: Gran duol mi prese al cor quando lo 'ntesi. 
Ideo dico breviter quod autor non vult aliud dicere, nisi 
quod illad quod erat pulcrum loqui et disputare inter 
philosophos et poetas paganos, est pulcrum tacere inter 
christianos ('); et ecce exemplum clarum, quod sepe ac- 
cidit de facto. Aliqui magni philosophi et magistri artium 
vadunt ad aliquem excellentem et famosum doctorem 
theologie (*), et privatim in camera sua vel in studio suo 
conferunt et tractant de rebus naturalibus cum rationi- 
bus et demonstrationibus naturalibus, sicut de origine 
anime, de productione mundi, de felicitate humana, de 
eternitate motus, et multis talibus. Collatione finita, ille 
idem doctor ascendit pulpitum (), et publice preedicat 
ad populum. Quis dubitat quod pulcrum est hic tacere, 
ea, que erat pulcrum loqui cum illis valentibus viris (*) ? 
Ita ad propositum vult dicere Dantes: illud quod erat 
honestum et licitum dicere inter illos poetas paganos, 
esset (5) inhonestum et inutile narrare nunc, christianis 
potissime, quia autor est christianus, et opus suum scribit 
ad doctrinam et informationem christianorum salutarem. 
Ideo bene dicit: che ’/ (acere ee bello, quia tractant fa- 
brilia fabri; nam de una et eadem re aliud sentiunt phi- 
losophi, aliud poete, aliud astrologi, aliud theologi. Et 


(*) S. poetas christianos. (*) 116, sacra theologis. 
(*) 116, pergulum et publice. (*) S. cum illis magnis philosophis. 
(*) 8. est inhonestum. — E. esse inhonestum. 


158 COMENTUM INFERNI 


dicit a simili: sì com' era ’l parlar (') colà dov’ era, idest 
ibi, ubi eram ego Dantes inter predictos poetas; quasi 
dicat conclusive, non intendo hic loqui de talibus. Ve- 
nimo. Hic autor ostendit quomodo intraverint (*) taber- 
naculum sapientie, dicens: Venimmo a pie d'un nobile 
castello. Istud castellum figurat philosophiam, sive sapien- 
tiam (9), sub figura castelli; nam sapientia ad modum 
munitisima arcis tuetur hominem contra incommoda 
nature, adversa fortune, vicia, et ignorantiam, cum qui- 
bus habet continuo acerrimum bellum. Et dicit notanter, 
nobile, quia est inexpugnabilis, incorruptibilis ipsa sa- 
pientia, imo nobilitat rusticum, felicitat miserum, et de 
luto facis erigit pauperem. Et ecce munimina istius 
castelli, quia, selle volle cerchiato d' alle mura ; nam ista 
arx erat circumcincta ( septem altis muris, per quos 
intellige VII liberales artes, que ancillae et custodes phi- 
losophie, omnes sunt necessaria poete : unde Martianus 
Capella in signum huius de omnibus septem poetice per- 
tractavit. Et dicit, ale, quia omnes scientie sunt pro- 
funda. Et dicit (8), difeso intorno d'un bel fiumicello. Et 
hic nota quod aliqui sic exponunt literam istam, scilicet, 
quod per istum fluviolum (5 autor figurat affectionem 
discendi ; sed mihi potius videtur quod per fluviolum 
figuret vanitatem mundi, quam bene repraesentat per 
fluviolum pulcrum, quia fluit et transit cito et irrevo- 
cabiliter velut aqua ; et licet videatur pulcra, est tamen 
et parva et brevis. Et ista vere defendit castellum, quia 
hostes sapientia, scilicet ignorantes et viciosi jam funditus 


=—=——————+—+————=ò>òàRìo0onhpRpRmuu,,—____ ———————P———m——rrr——————————————n2h1_—___——___.—__——_-pxx_xx_& 


(9) 116, '1 parlar, idest, sicut erat pulcrum loqui, cold dov'era, idest, ubi 
eram etc. 

(*) 116, intraverat. — E. intrarunt tabernacula. 

(*) 116, sapientiam in genere suo; unde nota quod autor nobis reprsesentat 
sapientiam sub flgura castelli etc. 

(*) E. incincta. (*) 116, subdit. 

($$ E. fluviolum figuret vanitatem mundi etc. 


CANTUS QUARTUS. 159 


evertissent et ipsam sapientiam et ipsos sapientes, nisi 
vanitas et voluptas mundi detinerci eos occupatos, quia 
non sentiunt delectationem nisi sensibilium ('). Unde mater 
Neronis retraxit eum a studio philosophie, dicens quod 
erat contraria imperanti, ut dicit Suetonius. Ergo bene 
qui sequuntur vana non possunt intrare castellum sa- 
pientie. Et explicat autor suum introitum (*) dicens : 
infrai con questi savii per selle porte, idest, per princi- 
pia VII scientiarum. Sed contra videtur quod autor de- 
buerit potius intrasse (*) domum philosophia cum Aristo- 
tele, Socrate et Platone, qui fuerunt principales magistri 
ipsius sapientiae (^, ut dicetur paulo post. Ad hoc dicendum 
quod autor considerat hic philosophiam et artes stricte, 
prout sunt necessaria et accomoda (9) poeta ; est enim 
poetria quadam philosophia velata. Unde nota quod 
verus poeta debet scire omnes scientias, non quidem 
plene, sed saltem terminos omnium scientiarum. Unde 
merito Aristoteles, et Horatius in sua poetria assimilat 
poeticam (5) picturze ; sicut enim non potest esse bonus 
pictor qui non noverit de omnibus rebus aliquid (^), ita 
et poeta, qui non sciverit de omnibus scientiis (*), ut 
patet discurrendo in toto poemate suo. Et subdit: Giu- 
gnemo in prato di fresca verdura. Et hic aliqui expo- 
nunt quod istud pratum figurat hic praticam, et fluviolus 
theoricam, sed hoc mihi non placet; imo dico (°) quod 
pratum virens figurat viredinem fama illustrium viro- 
rum, quia similiter Virgilius VI Eneydos, et Homerus 
XI Odyssea fingunt viros illustres stare in prato virenti. 

(') 116, nisi sensibilem. (*) S. introitum sapientie, dicens. 

(*) 116, intrare. (3) S. philosophis. 

(*) E. accomodata. 

(*) 116, poetam pictori. — S. e E. poetriam picture. 

() S. rebus saltem aliquid. 

(*) 116, S. e E. scientiis aliquid. Unde autor noster tanquam perfectus poeta 


aliquid novit de omnibus scientiis, ut patet. 
(*) S. dico ergo quod. 


160 COMENTUM INFERNI 


Genti v eran. Ista est V pars generalis, in qua autor 
describit (') existentes in prato, et primo viros strenuos 
armorum, quos primo describit in generali ab habitu 
ipsorum dicens: genti v' eran con occhi tardi e gravi, per 
hoc innuit constantiam et firmitatem virorum fortium, 
di grande autorità ne lor sembianti, quia in eorum ap- 
parentia erant autorizabiles, parlavan rado, quia sa- 
piens (*) tardiloquus est. Et hic nota bene quod in mundo(?) 
loquendi est quadruplex genus hominum ; quidam enim 
sunt qui pauca sciunt et pauca loquuntur, et isti sunt 
diligendi (*), quia videntur noscere (5) se, et velle discere. 
Alii sunt, qui multa sciunt et multa loquuntur, et isti 
sunt audiendi, quia ex abundantia cordis os loquitur. 
Alii sunt, qui pauca sciunt et multa loquuntur, et isti 
sunt expellendi, quia omnibus (°) sunt molesti. Alii sunt 
e contra qui multa sciunt et pauca loquuntur, et isti 
sunt laudandi, honorandi et comendandi, quia tales sunt 
vere sapientes, et de talibus loquitur hic (?), et de nu- 
mero talium fuit ipse Dantes. Ideo bene dicit : con voci soavi 
quia moderate loquuntur.— Traemmoci. Hic autor ostendit 
quomodo disposuerint (5) se ad videndum istos, dicens: 
(raemmoci cosi da Pun de’ canti, idest, seorsum in par- 
tem (9), in loco aperto, luminoso et alto, ubi scilicet stant 
viri illustres, quorum facies et gloria aperte, clare et 
alte lucet, si che veder si potean tutti quanti, scilicet, cum 
oculo intellectuali, quasi dicat quod omnes erant bene 
cognoscibiles, et nullus eorum erat, de quo non posset ('9) 
dici et scribi multa laudabilia et memorabilia. Et subdit 
quod in prato virenti ostensi fuerunt sibi viri magnanimi, 
de quorum visione in se ipso autor gloriatur. Ad quod 


(') E. describit gentes existentes. (^) E. sapiens tarde loquutus est. 
(*) E. in modo. (^) E. eligendi. 

(*; 116, nosse se. (*) E. in omnibus. 

(*) S. hic autor. (*) 116, disposuerunt. 


(*) E. in parte. ‘109) E. non possent. 





162 COMENTUM INFERNI 


denominatum est a Coritho (') rege vetustissimo, marito 
dictae Electra. Ex quo patet, quod falsum et frivolum 
est quod quidam dicunt, scilicet, quod Dardanus fuit de 
civitate Fesularum, nam fuit de Coritho (*), ut scribit 
Virgilius et alii multi. Ideo bene dicit: io vidi Elettra 
con molti compagni, quia maxima (?) multitudo descendit 
ex ista nobili radice. Unde statim se declarans nominat 
duos principes Trojans gentis, dicens: (ra è quai conobbi 
Eltor et Enea, Hector filius Priami, vir fortissimus quidem 
praelio, prudens consilio, pius animo, de quo dicebat 
Priamus quod non videbatur filius hominis, sed divinus, 
ut dicit Philosophus. De Enea multa dicta sunt in primo 
capitulo, et sepius dicetur in multis locis et capitulis (*). 
Hunc autor ponit parem Hectori, sicut Virgilius facit 
etiam, quia fuit fortis et pius. Cesare. Describit autor 
principem famosissimum (°) Romane gentis, quem descri- 
bit principaliter a duobus, a strenuitate armorum, et 
forma corporis. Fuit enim Cesar strenuissimus armorum, 
et in rebus bellicis, et gestis militaribus ceteros ante- 
cessit. Ut enim scribit Plinius VII naturalis historie, in - 
bellis Caesaris undecies (°) centum triginta duo milia 
hostium |") casa narrantur. Quantum autem hominum 
interfecerit bello civili, noluit quod notaretur. Quinqua- 
ginta duabus vicibus in bello ordinato pugnavit, in omni- 
bus semper victor, ut dicit (*) Suetonius, preter quam 
in paucis. Huius miranda gesta descripserunt illustres 
autores, Julius Celsus, Titus Livius, Suetonius, et alii 
multi, quae autor breviter perstringit Paradisi capitulo VI. 
Ergo vide quare posuit (?) Cesarem solum armatum. Ideo 
bene dicit : Cesare armato (), quasi dicat, quod iste sibi 


(!) E. a Corinto. (*) 116, Chorinto. (*) 116, magna multitudo. 


(4) E. et capitulis. Cesare. Describit. (*) E. fortissimum. 
(*) S. decies. (*) S. hominum cwsa, 
3) S. vult Suetonius. (*) S. qualiter posuit. 


!0) 116, armato con gli occhi grifagni, in oculis enim. 


CANTUS QUARTUS. 163 
vindicat omne jus armorum. Et dicit : con gli occhi grif- 
fagni, in oculis enim maxime consistit pulcritudo. Ad 
quod notandum quod, sicut scribit. Suetonius primo de 
XII Cesaribus, Cesar fuit excelse statura, coloris can- 
didi, habens membra rotunda, cum ore parum pleno. 
oculis nigris, vigorosis, capite calvo, sanitate prospera: 
multum gessit curam cultus corporis sui. Ideo bene 
dicit: con gli occhi grifagni, idest, ad modum accipitris 
grifagni. — Vidi Camilla. Hic nominat mulierem nobilem 
mirabilem ,", de qua jam multa scripsi ^ primo capi- 
tulo. Fuit enim virgo strenua, qua, ut scribit Virgilius 
VI Eneidos ^, fuit de gente Volscorum, de civitate Pri- 
verno. Inter alios auxiliatores Turni venit ad prelium 
virgo bellatrix, que non assuefecerat manus colo et fuso, 
lino et stuppe, sed armis, que in velocitate vincebat 
ventos, ut non currere, sed volare videretur, ita ut omnes 
mirarentur illam euntem egregie. Ideo merito numerat (^ 
eam inter viros valentes. E /a Pantasilea. Hic nominat 
aliam mulierem famosiorem. Ad cuius cognitionem ple- 
nam est sciendum, quod invenio quatuor reginas Ama- 
zonum nobiles et famosas inter alias, quarum prima 
Marpesia maxime regnum ampliavit : secunda Horithya, 
tempore magni Herculis: tertia Penthasilea tempore belli 
Trojani: quarta Telestris tempore magni Alexandri (5. 
Post Horithyam Penthasilea obtinuit regnum, que tem- 
pore belli Trojani venit in auxilium Troje contra Gra- 
cos, ubi mirabilia fecit strenuitate armorum. Tandem 
post multas probitates interfecta fuit a Pirro filio Achil- 
lis (9). Et hic nota quod autor ex omnibus reginis pre- 
dictis voluit potius hic nominare Penthasileam, quia plus 

(*) 116 e S. mulierem mirabilem. (*) S. de qua supra dixi. 
(*) 116, VIII, Eneydos. (*) 116, nominaverat. 
(*) Il 116 narra distesamente la storia delle Amazzoni, ma dev' essere un' ag- 


giunta del copista, non trovandosi negli altri codici. 
(*) Anche qui il codice suddetto s' estende a parlare dei fatti di Pentesilea. 


164 COMENTUM INFERNI 


fame meretur, quia pugnavit contra Grecos apud Trojam, 
qui fuerunt olim viri fortissimi, et alia regine solum 
pugnaverunt contra Asianos(') vilissimos. Et bene (5) nu- 
merat Penthasileam inter viros, quia ipse Virgilius dicit 
de ea: Audelque viris concurrere virgo. — Da l'altra parte. 
Hic autor, nominatis duabus mulieribus, quarum una pu- 
gnavit pro Hectore apud Trojam, altera contra Trojanos 
et Eneam in Italia, nunc nominat Latinum socerum 
Enea in Italia, et Laviniam filiam eius, pro qua Eneas 
fecit tot prelia contra Turnum, de quibus dictum est 
plene capitulo primo. Hic ergo Latinus regnavit in par- 
tibus, ubi nunc est Roma, et fuit V (*) rex Latinorum 
post Janum, ut dicetur alibi, et primus correxit linguam 
latinam, a quo omnes vocamur (5 Latini. Dicit ergo: 
da l'altra parte vidi el re Latino Che con Lavina sua 
figlia sedea ; iste enim conjunxit Trojanos cum Latinis (5), 
ex quibus postea descenderunt Albani et Romani, nunc 
‘ dicit de primo conditore () romana libertatis, scilicet 
Bruto. Ad quod est (? brevissime sciendum quod hic 
Brutus simul cum Spurio Lucretio patre Lucretiz et Col- 
latino marito eius, spoliavit regno Tarquinium Superbum 
septimum et ultimum regem Romanorum, quia Sextus (5) 
filius ipsius Tarquinii stupraverat ipsam Lucretiam, cujus 
indignitatis dolore ipsa se gladio occidit in praesentia pa- 
tris, viri et ipsius Bruti, sicut latius patebit VI capitulo 
Paradisi. Dictus est autem Brutus, quia diu dissimulavit 
se fatuum et insipientem, tamquam animal brutum sine 
ratione, usque ad stuprum Lucretiz, quando vidit tempus 


(') E. Assirios. (*) E. Et bene nominat Pantasileam, et numerat inter. 

(*) 116, unus rex. — E. quintus rex. ( E. e 116, vocantur. 

(*) 116, Latinis mediante vinculo filie sue, quam tradidit in uxorem ipsi 
JEnes. De Latino et Lavinia dicetur alibi sepe. Vidi quel Bruto etc. Dicto de 
Lavinia, qua fuit causa confoederandi Trojanos cum latinis, ex quibus. 

(*) 116, auctore Romans. (*) S. est sciendum. 

(*) E. Sextus Tarquini genitus stupraverat. 





166 COMENTUM INFERNI 


autor ponit Lucretiam sine pena qua se ipsam interfecit ? 
unde Augustinus primo de Civitate Dei pulcre disputat 
contra eam et multum eam arguit ; unde dicit: si adu!- 
(era, cur laudata? si pudica, cur punita? punivit. enim 
alienum scelus in se ipsa. Dicendum breviter quod autor 
loquitur de Inferno moraliter, ut alias dictum est, et di- 
cetur. Post Lucretiam nobilem et pudicam dominam ro- 
manam, que se occidit amore glorie, nominat aliam, 
qua mortua est laudabilius amore viri, scilicet Juliam ; 
unde dicit: Julia. Haec Julia, de qua hic loquitur autor, 
fuit filia Julii Cesaris et uxor Pompeii, que, ut dicit 
Valerius, stans gravida ad fenestram, visa veste viri sui - 
sanguinolenta, suspicata Pompeium fore mortuum, vel 
vulneratum, subito emisit partum et spiritum. Et nota 
quod multe alie fuerunt Julie Rome ('), sicut Julia ani- 
mata (?) ipsius Ciesaris, et Julia soror Augusti, et Julia 
filia Augusti, nobilissima meretrix, et alie multa. Post 
Juliam filiam Cesaris nominat uxorem Catonis inimicis- 
simi Cesaris et contemporanei ejus, dicens : Marta. Ista, 
vivente adhuc Catone et volente (?, nupsit Augusto, vi- 
vente adhuc primo viro. Ista Martia fuit honestissima, 
qualis () conveniebat viro honestissimo Catoni, de qua 
dicetur plene Purgatorii primo capitulo. Tamen forte 
autor melius posuisset Portiam filiam Catonis eiusdem, 
que audita morte viri sui Bruti, querens ferrum quo 
se occideret, nec inveniens, recurrit ad ignem, et prunas 
accensas immisit in os suum, et sic se necavit inaudito 
genere mortis. Post aliquot laudabiles romanas autor 
ultimo flectit (9) se ad mulierem romanam magnanimam 
valde, dicens: e Corniglia. Ad cuius intelligentiam (5) est 


(') 116, romanz. (*) S., 116 e E. amica. 
(*) E., 116 e S. volente nupsit alteri viro, scilicet Hortensio, sicut paulo post 
Livia nupsit Augusto. (*) S. qualiter. 


(*) 116, reflectit. (*) S. evidentiam est sciendum. 





168 COMENTUM INFERNI 


duobus sociis prudentissimis, quibus maxime confidebat ('), 
finxit se perezre proficisci in habitu mercatoris, mutatis 
nominibus sibi et sociis et familiaribus, qui fuerunt alii 
tres, ita quod fuerunt sex in societate. Saladinus ergo 
ingressus iter transivit primo in Armeniam, et (*) de Ar- 
menia in Constantinopolim, et hinc per Graeciam deve- 
nerunt in Siciliam, considerantes caute et investigantes 
de omnibus, qua parabantur a dominis illarum regio- 
num in partibus illis; et de Sicilia venit in Apuliam, et 
de Apulia Romam, ubi multum sensit de intentione Pap®, 
el de Roma venit in Tusciam. Deinde transiens Apenni- 
num, devenit in Lombardiam, et transiverunt per Me- 
diolanum et Papiam ; sciebat enim Saladinus, inter alias (5) 
multas linguas, linguam latinam. Deinde egressus Italiam 
transcurrit Provinciam, Franciam, Hispaniam, Angliam, 
et alia regna Occidentis, quae contra eum se accinge- 
bant et armabant; et per Alemaniam retransivit per mare 
in Alexandriam plene informatus de omnibus que habebat: 
facere ad sui defensionem. Exercitus autem maximus 
Christianorum transiens in Syriam pervenit ad civitatem 
Achon, ubi in exercitu fuit maxima infirmaria (*) et pesti- 
lentia. Residuum eorum, qui evaserant ab epidemia, fue- 
runt quasi omnes capti. Et ecce magnanimitatem Sala- 
dini. Ipse habuit consilium cum suis quid esset agendum 
de captivis hostibus: alii dicebant quod interficerentur : 
alii quod detinerentur (5): alii quod fieret eis potestas 
redimendi (5) se. Sed Saladinus, vere magnanimus, spretis 
omnium consiliis, libere dimisit omnes, et dedit omni- 
bus (?) potestatem rebellandi et restaurandi bellum contra 
eum. Ideo bene dicit autor: e solo in parte vidi el Sa- 


(') S. fidebat. (*) S. deinde Constantinopolim. 
(*) S. alias linguas, linguam latinam. — (*) E. infirmitas. 

/*) 116, detinerentur carcerati. *) E. redeundi se. 

(1) E., 116 e S. eis. 





170 COMENTUM INFERNI 


dictis suis fere usus est hac cautela, quod locutus est 
obscure et ambigue, ita quod eius dicta possunt trahi, 
imo trahuntur quotidie ad plures et diversas sententias. 
Et dicit: poi che inalzai un poco più le ciglia, idest, 
postquam magis erexi oculos intellectuales ad altiorem 
gradum, quia scilicet isti sapientes sunt maiores (') di- 
gnitatis et laudis, quam superiores. Unde nota quod 
Aristoteles et Plato (*) merentur maiorem laudem, quam 
Cesar vel Scipio, quia isti exercuerunt corpus, sed illi 
animum, per quem quidem animum maxime assimila- 
mur (?) Deo. Homo enim, ut dicit ipse Aristoteles, est 
maximi intellectus, et ratio et felicitas consistit potius 
in virtute speculativa, quam activa, ut dicit ipse Aristo- 
teles IX () Ethicorum. Et subdit honorem exhibitum 
ipsi Aristoteli in testimonium virtutis eius, dicens: Tutti 
lo miran (utti onor li fanno ; et merito. Quivi. Hic autor 
nominat duos philosophos proximiores Aristoteli, unum 
a sinistris scilicet Socratem, alium a dextris scilicet Pla- 
tonem. Socrates fuit magister Platonis, qui totam philo- 
sophiam conatus est reducere ad mores, ut dicunt Va- 
lerius, Augustinus, et (°) multi ; unde dixit Socrates quod 
virtus et scientia erant (°) idem. Fuit enim homo maxime 
bonitatis, inaudite patientia et constantia. Plato magister 
Aristotelis, homo maxima sapientia, sed maioris eloquen- 
tie, fuit vir divinus; unde eius dicta multum consonant 
fidei christiana, ut sepe dicit Augustinus in suo de ci- 
vitate Dei. Fuit philosophus et poeta, tamen a juventute 
fuit palestrita, cursor et cantor, ut scribit Apuleius. Et 
hic nota quod autor merito ponit istos tres praecipuos 
philosophos simul, quia Aristoteles physicus, Plato me- 
thaphysicus, Socrates ethicus: Aristoteles tamen, sicut 


') 116 e S. maioris dignitatis. (*) S. Unde Aristoteles et Plato. 


( 
(*) E., 116 e S. assimilantur. (*) E. quinto Ethicorum. 
(*) S. et alii multi. (*) 116, sunt. 


CANTUS QUARTUS. 171 


Csesar, omnia fuit. ldeo dicit: Quivi vid’ io Socrate e Pla- 
tone, che’nanzi agli altri più presso li stanno. — Democrito. 
Hic autor nominat alium philosophum grecum, quem 
describit a singulari opinione falsa, quam Philosophus 
impugna! primo Physicorum. Ad intelligentiam autem 
huius opinionis plenam est notandum, quod Aristoteles 
primo /^ Physicorum et primo de Generatione scribit. 
quod ex antiquis philosophis quidam posuerunt plura 
principia rerum naturalium, quidam unum tantum. Et 
ponentium unum alii posuerunt aquam, ut Tales (^: alii 
ignem, ut Heraclitus : alii aerem, ut Dyogenes. Ponentium 
autem plura, alii dixerunt ipsa esse infinita ^ ; alii po- 
nebant duo, sicut Parmenides ignem et terram : alii tria, 
scilicet ignem, aerem et aquam: alii quatuor, sicut Em- 
pedocles, qui ponebat quatuor elementa, et addebat alia 
duo, scilicet litem et amicitiam. Eorum vero qui posue- 
runt infinita, alii diversa genere, ut Anaxagoras ; alii 
eadem genere, ut Democritus et Leucippus, qui pone- 
bant corpora minima, qua athomos vocabant. Dicebat 
ergo Democritus esse infinita corpora indivisibilia (*), dif- 
ferentia figuris, situ, ordine; et ponebat mundum esse 
factum a casu ex talibus corporibus minimis, quasi se- 
minibus omnium qua generabantur (9, ita quod ex eis 
primo (°) facta sunt quatuor elementa; et spatium, in 
quo mundus est, dicebat esse vacuum et infinitum, quia 
unumquodque componitur ex his, in qua resolvitur. Ad 
propositum ergo dicit autor: Democrito che ’! mondo a 
caso pone. lluius opinionis fuit etiam Epicurus. Et hic 
nota quod iste Democritus fuit magnus naturalis, et homo 
magne speculationis, qui sibi oculos eruit ut videret 


(') E. primo Ethicorum. (* E. Thales philosophus : alii. 
(*) 116, infinita; alii finita. Et ponentium finita, alii ponebant duo. 
(*) S. indivisibilia et divisibilia. (*) 116, generantur. 


(*) S. primo facta sunt elementa. — E. postea facta sunt quatuor elementa. 


172 COMENTUM INFERNI 


verum, et veri hostem populum non videret. Unde Tul- 
lius lib. Tusculanarum questionum scribit : Democritus 
oculis perditis non poterat discernere alba el nigra, sed 
bona et mala, equa, iniqua, honesta, turpia ('), parva et 
magna. discernere poterat. — Diogene. Nominat alium phi- 
losophum grecum. Iste reputaretur (? hodie quidam 
sanctus, nam contempsit omnino mundum, amavit mira- 
biliter paupertatem, sobrielatem, temperantiam, damnans 
omnia superflua et mollia ; volebat enim celum pro suo 
tecto, dolium pro domo, baculum pro equo, manum pro 
cuppa; et multa similia dici possent de homine isto satis 
extraneo (?). Fuit valde rigidus, unde vocatus est Cinicus, 
idest caninus, quia mordaciter et publice latrabat et ar- 
guebat homines a viciis eorum. Fuit etiam alius Dyo- 
genes (*) Babilonicus. Dyogenes grace, latine dicitur diis 
genitus, sicut sepissime scribit (9) Homerus.— Anaxagora. 
Hic nota, lector, quod hic est diligenter, insistendum, 
quia videtur quod autor melius dixisset Pitagora quam 
Anaxagora. Nam, sicut scribit Augustinus VII de Civitate 
Dei circa principium, et ut alii multi dicunt, duplex fuit 
genus philosophorum, unum grecum, aliud italicum. 
Grecum habuit principium a Talete, de quo hic dicitur ; 
italicum vero habuit principium a Pithagora, qui tamen 
fuit grecus de insula Samo, sed venit in Italiam, scilicet 
in Calabriam, que olim magna Grecia vocabatur, et fecit 
studium suum in (5) Crotonia civitate tunc temporis flo- 
rentissima. Iste primus reperit (7 nomen philosophi, nam 
cum prius vocarentur sapientes, Pithagoras interroga- 
tus 5) quis ipse esset, respondit : sum philosophus ; quod 
idem est quod amator sapientie. Visum enim fuit viro 


(*) 116, turpia, utilia, inutilia, parva etc. 


x) E. reputatur. (*) 116, extranea. 
(^) 116, Dyogenes, qui dictus est Dyogenes Dabilonicus. 


(3) 116, ponit. (* E. in Troya. () E. reperiit. 
^) E. interrogatus est quisnam esset ? respondit. 





174 COMENTUM INFERNI 


quentie promptissimus persuasor virtutis ('), cum posset 
in secura libertate vivere in patria sua (*) Melia in Gre- 
cia, transivit in Siciliam, et venit Agrigentum civitatem, 
ubi regnabat Phalaris tirannus crudelissimus, confidens 
virtute et lingua posse removere Phalarim ab impietate 
sua; sed cum nihil proficeret, incitavit juvenes nobilis- 
simos civitatis ad liberandam patriam. Quod cum per- 
venisset ad aures Phalaris, convocato populo in forum, 
coepit facere ipsum torqueri vario genere penarum, que- 
rens quos (*) haberet complices conjurationis; sed Zeno 
nullum nominavit, imo amicos fidelissimos tiranni ac- 
cusavit, et suspectos fecit, et positus inter tormenta ex- 
probrabat Agrigentinis vilitatem et timiditatem. Ex quo 
animi civium concitati irruerunt in Phalarim cum furore, 
et ipsum cum lapidibus mactaverunt; et sic, ut dicit 
Valerius, non vox humilis, non plantus miserabilis unius 
seniculi positi in tortura, sed fortis exhortatio mutavit 
animum et fortunam totius unius civilatis (*. Alius Zeno 
philosophus fuit, qui dum torqueretur ab alio tyranno, 
qui dictus est Learcus, cuius mortem ipse procuraverat, 
usus magna astutia finxit se velle dicere verbum se- 
crete (°) in aure illi (5), propter quod depositus a tortura, 
observata opportunitate, apprehendit auriculam tiranni 
cum dentibus, nec dimisit donec ipse privatus est vita, 
et Learcus parte corporis ; nam ipse aurem detruncavit, 
et ipse a famulis truncatus est (7). E vidi. Hic autor no- 
minat duos praecipuos, unum phisicum, alterum poetam, 
et primo Dyascoridem, quem describit specialiter a ma- 
teria, de qua scripsit (). Ad quod sciendum, quod iste 


(!) E. veritatis. (*) E. patria sua, Cityo in Grecia. (*) 116, quot. 

(*) IL testo: senis ergo unius eculeo impositi non supplex vox, nec misera- 
bilis eiulatus, sed fortis cohortatio totius urbis animum fortunamque mutavit. 

(*) 116 e S, secretum. (*) E. in aure eius. 

(€) Vedi Valerio Massimo, lib. III, cap. llI. 

(*) S. pertractavit. 





176 COMENTUM INFERNI 


firmabat flumina, idest vagos ('), instabiles; movebat 
montes, idest duros et inflexibiles, et ita de multis. Iste 
Orpheus habuit uxorem sibi carissimam nomine Euri- 
dicem, quae cum discurreret per (*) flumina et prata, qui- 
dam pastor nomine Aristeus ex amore insecutus est eam. 
Illa fugiens, morsu serpentis, qui latebat in herba, mortua 
est (?), et tracta ad Inferos. Orpheus inconsolabiliter do- 
lens et moerens descendit ad Inferna, et ibi placavit omnia 
monstra Inferni, ita quod recuperavit uxorem, sed cum 
pacto ut non retrospiceret sibi a tergo donec (*) non esset 
extra Infernum ; sed amor, qui vincit omnia, compulit 
ipsum retro flectere se () in extremo exitu Inferni, et 
statim perdidit uxorem irrecuperabiliter. Allegorice Or- 
pheus est vir summe sapiens et eloquens. Euridice, sibi 
dilectissima, est anima eius rationalis, quam summe amat 
usque ad mortem, Aristeus pastor est virtus, que na- 
turaliter sequitur animam, sed illa fugiens per prata et 
flumina, idest delectamina (°), mordetur a serpente, idest 
fallacia mundi, et sic moritur moraliter et descendit ad 
Infernum, idest ad statum viciorum. Sed Orpheus vadit 
ad Infernum pro recuperatione anima sua, sicut simi- 
liter Dantes ivit, et placavit omnia monstra Inferni, quia 
didicit vincere et fugare (^) omnia vicia, et supplicia vicio- 
rum. Sed Dantes, numquam respexit (8) a tergo, quia 
nunquam redivit ad vicia more canis (?), sed Orpheus, quia 
non servavit legem datam, perdidit omnino ('°) animam 
suam, et sic fuit error novissimus pejor priore. Ideo fecit 
miserabilem finem, quia postea mulieres de Tracia, unde 


(!) S. homines vagos. (! E. per prata, quidam. 
13) 116, subito mortua est. (*) E. donec esset. 

(5) 116, reflectere se. 

(*) E. per prata, idest delectamina. — 116, delectamina vana, mordetur. 
(*) 116, fugere. (*) S. retrospezit. 

(*) E. canis ad vomitum redeuntis; sed. 

(!*) S. omnino uxorem idest animam. 





178 COMENTUM INFERNI 


non extat ('): quasi dicat, quod esset opus alio Cicerone 
eloquentissimo ad deplorandum juste mortem (*) ejus. 
Multas (?) et magnas laudes facit de Cicerone Plinius VII 
naturalis historic, ubi dicit: Tu Anfonium proscripsisti, etc. 
quas omitto gratia brevitatis. Et vide quod autor merito 
praefert Tullium Senece, quia Tullius fuit prior tempore 
et scientia ; nam, teste Jeronimo, si Tullius non fuisset, 
Seneca non esset; et inde (* multum miror de quibusdam, 
qui volunt preponere Senecam Tullio; sed credo quod 
non, bene et plene viderunt omnia dicta Tullii, que sunt 
magis sparsa, ubi dicta Seneca sunt magis collecta et 
cumulata simul. — E Seneca. Hic nominat alium socium, 
quem describit a singulari doctrina, in qua maxime 
excelluit, scilicet a scientia morali ; unde dicit per excel- 
lentiam, e Seneca morale.. Ad quod facit quod scribit Plu- 
tarcus philosophus, magister Trajani imperatoris, qui 
scribit in suo libro, qui grace Parallila (5; appellatur, 
latine vero, Comparationes, quod Grecia nullum habuit 
parem Senece in moralibus. Sed credo quod Plutarcus 
voluit complacere Trajano, quia Seneca fuerat hyspanus 
cordubensis, et Trajanus etiam traxerat originem ab 
Hispania olim ; nam Aristoteles fuit ( major moralis, et 
maturalis, quam Seneca. Nam (^) Seneca non fuit tam 
bonus naturalis, sicut moralis (5), ut patet ex libro ejus, 
qui intitulatur De naturalibus questionibus ; unde Albertus 
magnus naturalis sepe reprobat eius opiniones. Non cu- 
ravit sibi multum de eloquentia, ut scribit Quintilianus 
Orator egregius IX, De institutione oratoria, cum tamen 


—_————— 


(') Il testo: qui talem Ciceronis casum satis digne deplorare possit, alius 
Cicero non extat. 
(*) S. deplorandum eius mortem. (* E. Multas insuper et. 
 (*) 116 e S. Unde multum. |. (9 Gr. xap2)1032. 
(*) 116, fuerat maior moralis. — E. maior moralis, ut patet ex libro eius etc. 
(*) S. quia Seneca. | 
(*) S. tam bonus naturalis, quam bonus moralis, ut patet. 





180 COMENTUM INFERNI 


poete, qui scripsit tragedias. Seneca autem (') tragedia- 
rum autor, fuit alius de stirpe eius, sicut potest probari 
ratione et autoritate. Ratione, quia Seneca in ea trage- 
dia, qua intitulatur Octavia, praedicit mortem Neronis, 
quod facere non potuit (*) nisi fuisset propheta. Autori- 
tate, quia Sidonius in quodam suo libro metrico (?) dicit 
expresse quod duo fuerunt Senece, quorum alter morum 
censor, alter tragediarum autor. Alias multas autoritates 
et rationes ad praesens omitto, de quibus alibi dicam. — 
Euclide. Hic nominat alios duos simul, quorum unus, sci- 
licet Euclides, fuit inventor geometri®: alter, scilicet 
Piholomaus, fuit inventor astrologia. Euclides igitur 
claruit Athenis, tempore Platonis, de quo dicit Valerius 
quod lapicide, fabricaturi aram Minerve, consuluerunt 
Platonem, sed Plato remisit eos ad Euclidem tamquam 
ad magnum magistrum sua artis (). E Tolomeo. Tolo- 
meus sicut dicit translator Almagesti in Prologo, fuit vir 
in scientia artium valde potens, excellentior aliis, in duabus 
artibus subtilis, scilicet Geometria et Astrologia, et fecit 
libros multos (5. Fuit autem natus et educatus in Alexan- 
dria terra Egipti, et ibi consideravit cursus siderum cum 
instrumentis, tempore Adriani regis, et fecit suum opus 
in Rhodo, et non fuit Tolomeus iste unus regum Tolo- 
meorum (9, sicut aliqui extimant, sed nomen eius fuit 
Tolomeus. Tolomeus fuit in statura mediocris, colore 
albus, in incessus () largus, habens pedes subtiles, in 
maxilla dextra habens signum rubeum, barba ejus erat 
spissa et nigra, dentes anteriores habebat discopertos a 


(') E., 116 e S, Seneca enim. (*) 116, non potuisset. 

(*) 116, Sidonius in Libro Epistolarum. 

(‘) H testo: qui (Plato) conductores sacre arcis de modo et forma eius so- 
cum sermonem conferre conatos, ad Euclidem geometram ire jussit scientis eius 
cedens, imo professioni. Lib. VIN, cap. XII. | 

(*) S. libros multos in Astrologia. (*) E. Tolomeorum JEgypti, sicut. 

(*) 116 e S. in incessu. 


CANTUS QUARTUS.. 181 


gingivis et raros, os parvum. Erat bone loquelz et dulcis, 
fortis ire, et tarde sedabatur, multum spatiabatur et 
equitabat, parum comedebat, multum jeiunabat ('), redo- 
leatem habens anelitum, et indumenta nitida. Mortuus 
est Tolomeus anno vitae sue LXXVIII.— Ipocras. Hic autor 
nominat tres excellentissimos medicos, quorum primus 
princeps medicorum fuit Ipocras, vir magne scientiz, et 
maxim sobrietatis et continenti, pauca tamen scripsit. 
Fuit de insula Choo (5, et floruit tempore Artaxersis regis 
Persarum.— Avicenna. Iste fuit per multa secula post Ga- 
lienum, tamen przefertur sibi merito. Fuit enim Avicenna 
universaliter excellens in omni parte medicine et col- 
legit artificialiter omnia dicta Galieni, et redegit ad ordi- 
nem et brevitatem. Fuit enim Galienus dill'usissimus, et 
multa volumina fecit, in quibus multa superflua dixit. 
Unde ipse Avicenna dicit, quod Galienus multa scivit de 
ramis medicine, pauca vero de radicibus. Fuit autem 
Galienus de Pergamo civitate, et floruit tempore Anto- 
nini Pii, sicut ipse scribit (9). Avicenna fuit filius regis 
Hispania, vir magne virtutis et scientie, emulus Aver- 
rois. — Averrois. Hic ultimo autor, post philosophos et 
medicos, nominat singulariter, et per se magnum philo- 
sophum et medicum, scilicet Averroim, quem describit 
ab eius maxima excellentia ; iste enim dicitur fuisse alter 
Aristoteles. Fuit tamen superbissimus omnium philosopho- 
rum, conatus semper damnare (* dicta Avicenna. Fuit 
enim conterraneus eius, quia ambo fuerunt de Cor- 
duba civitate Hispanie, de qua etiam fuerunt Seneca et 
Lucanus, ut paulo ante supra (5) dictum est. Felix ergo 
civitas (9), qua tales alumnos genuit. Damnavit etiam (7) 





—À no 


(') 116, parum comedebat, et jejunabat. © 

(*) E. Chio. (*) S. ut ipse dicit. 

(*) S. reprobare. (*) 116, paulo supra. 

(*) 116, talis civitas. (*) E. etiam ipse Averroys omnem. 


182 COMENTUM INFERNI 

omnem sectam fidei, cuius contrarium fecit Avicenna, 
qui dicit quod unusquisque debet colere fidem suam. 
Sed hic statim obicitur: quomodo autor posuit istum 
sine pena, qui tam impudenter et impie blasfemat Chri- 
stum (') dicens, quod tres fuerunt baratores (*) mundi, 
scilicet Christus, Moyses, et Macomettus, quorum Christus, 
quia juvenis et ignarus, crucifixus fuit? Dicendum bre- 
viter quod autor loquitur hic de Inferno morali, sicut 
et in ceteris viris illustribus qui ponuntur hic. Vult enim 
per hoc ostendere quod in isto nostro Inferno viventium 
isti gaudent privilegio honoris, laudis, et summa comen- 
dationis inter alios. Et dicit notanter : che 'l gran comento 
feo, ad differentiam Themistii (5), qui fuit primus comen- 
tator Aristotelis (*. Fecit etiam Averrois Librum in me- 
dicina, qui dicitur Colligeth, in quo est multa subtilitas 
et magna difficultas. —Jo. Hic autor se excusat quod non 
potest plures nominare propter longum thema, quod as- 
sumpsit describendum. Unde dicit: Jo non posso ritrar 
di (ulli a pieno ; nam de rei veritate multos dimisit poe- 
tas, philosophos, et viros illustres, imo paucissimos no- 
minavit. Et assignat () causam dicens: però che si me 
caccia il lungo tema, idest magna materia, che molle volle 
4 dir vien meno al fatto, quia sepe plus est in facto quam 
possit explicari dicto vel scripto, quando homo jam men- 
suravit materiam certam et limitatam, quia non potest 
aliquando dilatare materiam pulcram vel magnam, sicut 
autor sepe ostendit in isto suo poemate.— Za sesta. Hic 
finaliter autor finit Capitulum istud, in quo tam multa 
et copiose (9) dixit, et finit societatem contractam cum 


(!) E. pretiosissimum Salvatorem nostrum Dominum Jesum Christum. 

(*) S. baratatores. (*) 116, Alexandri. — S. Chemisii. 

(*) 116, Aristotelis, et uterque nimis enormiter erravit, quia Alexander dixit 
quod intellectus non differt a sensu, Averrois vero dixit quod unus erat intel- 
lectus numero in omnibus. Fecit etiam etc. 

1*) 116, asserit. (*) 116, et tam copiosa. — S. et copiosa. 


. CANTUS QUARTUS. 183 


illis poetis, quia illi quatuor, scilicet, Homerus, Horatius, 
Ovidius, et Lucanus, redierunt ad locum suum floridum, 
virentem et luminosum, et ipse Dantes cum Virgilio per- 
venerunt ad secundum circulum Inferni. Unde dicit : /a 
sesta compagnia, scilicet numerum (') sex poetarum, si 
scema in dui, idest diminuitur (*) in duos, scilicet Virgi- 
lium et Dantem; e'/ savio duca, scilicet, Virgilius, me 
mena per altra via, scilicet diversam et contrariam pre- 
dictz.. Ideo dicit : nell aria che trema, idest, in secundum 
circulum, ubi tremit aer propter repugnantiam ventorum, 
ut patebit in sequenti capitulo. Vel secundum aliam lite- 
ram, ne Paura; est tamen eadem sententia. Et dicit : 
fuor de la queta, idest extra aerem vel auram quietam 
predicti circuli, ubi non est motus nec pena, e vegno in 
parte, ove non ee che luca, quia scilicet dimittebant locum 
lucis et claritatis, et veniebant ad locum tenebre et 
obscuritatis. 


(*) 116, numerum nostrorum sex. — 8. numerum quod eramus sex poetarum. 
(3) S. dimittitur in duos. 


184 COMENTUM INFERNI 


CANTUS QUINTUS, £n quo tractat de secundo circulo ubi pu- 
niuntur luxuriosi a vento infcrnali percuss$ et deducti, ubi 
nominat Paris de Troya et Tristanum et multos alios; in fine. 
nominat dominam Franciscam ct Paulum de Ravenna. 


- 


C... discesi del cerchio primaio. Postquam in supe- 
riori (') capitulo autor noster tractavit de primo circulo In- 
ferni, in quo ponuntur (5 pueri innocentes et viri illustres, 
nunc consequenter (?) in isto quinto capitulo describit se- 
cundum circulum Inferni, in quo tractatur (*) de luxuri® 
vicio, et luxuriosorum supplicio. Et potest dividi istud 
capitulum in quinque partes generales, in quarum prima 
tractat de introitu istius secundi circuli et de judice qui 
reperitur in ipso introitu. In secunda tractat in generali 
de pena luxuriosorum, ibi: Or incomincian. In tertia 
tractat in speciali de quibusdam antiquis, qui labora- 
verunt isto morbo (9, ibi: E come i grui. In quarta 
tractat de quibusdam modernis, ibi : Poscia ch’ è ebbi. In 
quinta movet unam questionem alteri duorum spirituum 
circa materiam narratam per ipsum, ibi: Poi mi rivolsi. 
Ali partes particulares patebunt discurrendo per sin- 
gulas. 

Ad primam ergo dico quod autor describit introitum 
ad secundum circulum, et continuans se ad praecedentia 
dicit : cosi discesi, scilicet, sicut dictum est, cum solo Vir- 
gilio, del cerchio primaio, idest,: primo Inferni, giù nel 
secondo, idest, inferius in secundum circulum Inferni, 


(*) S. precedenti capitulo. — E. superiori parte autor. 

(*) 116, puniuntur. (*) E. convenienter in toto quinto. 

(* 116, tractat. — E. tractantur luxurim vitia et luxuriosorum supplitia. 
(*) S. vitio. 





186 COMENTUM INFERNI 


culpe, quia est naturale, comune, et quodammodo ne- 
cessarium. — Stavvi Minos. Hic autor describit judicem 
generalem Inferni, et eius officium. Ad sciendum ergo 
quis sit iste Minos, est pranotandum (') quod si homo 
debeat (*) recte condemnari, est condemnandus a justo 
judice; ideo autor hic in principio penarum introducit 
juste judicem Minoem ; fuit enim Minos rex justissimus 
famosissime insula Crete in Grecia, de quo et cujus 
politia (9) loquitur Aristoteles primo Politicorum. Minos 
enim primus tradidit leges Cretensibus, que viguerunt 
ibi usque ad tempora Metelli, qui Cretam cepit tempore 
Pompeii, et illis dedit leges Romanorum. De ista insula 
dicetur infra capitulo XIV ubi autor describit ipsam, ubi 
dicit: In mezzo mar sede un paese guasto. Modo ad pro- 
positum : Minos moraliter capitur pro conscientia, que 
est judex cujusque (), quia, se teste, nemo nocens absol- 
vitur reus (^. Unde Ovidius: Pena potest demi, culpa pe- 
rennis eri. Ergo omnis peccans portat secum judicem 
suum. Unde Boetius : extra (e ne quasieris ullorem. Nunc 
ad literam dicit autor: S(avvi Minos (5), idest, Minos stat 
in primo introitu, e orribelmente ringhia, idest, latrat 
rigide, quod proprie spectat ad canes, et bene attribuitur 
conscientie, quia conscientia nos mordet et lacerat (7); 
unde propheta: vermis eorum non morietur. — Examina le 
colpe ne l' intrata. Ecce actum justi judicis, qui examinat 
diligenter culpas, ut pro qualitate culpa det qualitatem 
poenae. Deinde giudica e manda, idest condemnat et de- 
stinat animam ad ponam, sicundo ch’ avinghia, idest, se- 

(') 116, notandum. (*) S. debet. 

(*) E. politica. (*) 116, cujuscumque. 

(* Alcuni Codici hanno Seneca teste in luogo di Se teste, ma parmi questa la 
vera. lezione, non Irovandosi questo passo in Seneca, ma in Giovenale, Sat. X11I, 3, 
o diee: prima est hac ultio, quod se 

Iudice, nemo nocens absolvitur. 
(*) E. Minos, ibi in primo introitu. — - £) 116, latzat. 





188 COMENTUM INFERNI 


semper habet judicare et condemnare. Ideo bene dicit: 
vanno a vicenda ciascuna al giudicio, scilicet, una post 
aliam successive; et bene dicit, quia continuo multi mo- 
riuntur et vadunt ad Infernum essentialiter et raoraliter, 
et per consequens judicantur a conscientia. Unde dicit: 
dicon, supple, anime, dicunt earum culpas, e odeno, 
scilicet judicium et sententias ('), poi son giù volle, sci- 
licet ad penam destinatam.— O tu. Hic, ostenso quomodo 
Minos se habebat ad illas animas damnandas, nunc osten- 
dit quomodo se habuerit (*) erga ipsum autorem, et fingit 
quod inclamet (?) sibi dando bonum consilium. Unde 
dicit: disse Minos a me quando me vide, scilicet, vivum 
venientem ad examen: o du che vieni al doloroso ospicio, 
idest, o tu Dantes, qui venis ad Infernum, quod est 
hospicium perpetui doloris guarda com' entri, scilicet in 
Infernum, quasi dicat: cave quomodo intres istam de- 
scriptionem Inferorum, et cave, di cui lu (i fide, idest, 
utrum Virgilius sit sufficiens ad ducendum te ; quia de 
rei veritate Virgilius non erat sufficiens dux, nisi mora- 
liter loquendo, quia (* Virgilius ignoravit Infernum es- 
sentialem, de quo loquitur christiana fides, ut jam satis 
declaratum est primo capitulo. Et dicit quod Minos hzc 
dixit, /assando l' alto di cotanto officio, scilicet, examina- 
tionem ( et condemnationem illarum animarum. Hoc 
aliquando contingit in mundo nostro, quod homo, dimisso 
proprio officio, sepe consulit alteri. Et subdit causam 
Minos quare autor (5 non debeat temere introire, quia, 
licet introitus sit facilis in Infernum, tamen exitus est 
difficillimus (7). Leve enim est intrare viam viciorum, 
sed nimis durum est exire; et ita facile est aggredi 

(') E. sententiam. (*) E. se habuit. 

(* S. inclinet sibi. (*) S. quia ignoravit. 

(*) 116, examinationem illarum animarum. 


(*) E. autor debeat timere introire temere, quia. 
(*) 116, difficilis. 


CANTUS QUINTUS. 189 


aliquod arduum opus, sed difficillimum est finire feliciter, 
sicut ostensum est Il capitulo. Dicit ergo: £L’ ampiezza 
de l'intrare non (i 'nganni. Et subdit responsionem Vir- 
gilii dicens: e ’/ duca a lui, idest Virgilius respondit illi 
Minoi, perché pur gridi ? quasi dicat, frustra, quia datum 
est desuper, et ideo non imredire el suo fatale andare, 
scilicet, quod datum est a ccelo et(') preedestinatum a Deo: 
volse cosi cold dove se pole ciò che se vuole, scilicet in 
colo; nam velle et posse non differunt in eternis; hoc 
est dicere, quod autor vadit ex speciali gratia sibi con- 
cessa a Deo, sicut clare demonstratum est secundo ca- 
pitulo, e Liù non dimandare, quasi dicat, cum Dominus 
vult, non pelas rationem, quasi dicat, sufficit (^) audisse 
quod Deus vult: non ergo ulterius petas (?) quare vult, 
vel quare non concedit ita mihi, vel illi sicut isti Danti. 

Or incomincian. lsta est secunda pars generalis, in 
qua autor agit ( de pena generali luxuriosorum, et 
primo pracmittit signa doloris e! pene, dicens: /e dolenti 
role, idest notae doloris, or incomincian a farmesi sentire, 
cantus enim amantium, ut plurimum, vertitur in planctum 
amaritudinis, ut statim patebit. Ideo dicit : or son venuto 
là dove molto pianto mi percuote, risus enim amoris cito 
parit planctum, et planctus est proprius amatorum, qui 
puniuntur hic. Deinde describit locum et penam, dicens: 
io venni in loco mulo d' ogni luce, idest (*) privatum lu- 
mine et obscurum. Et dicil : d' ogne luce, ad differentiam 
superioris circuli, in quo erat in parte lux et lumen. Et 
nota quod hic locus merito fingitur (°) sine luce omni- 
moda, quia istud vicium luxurie maxime extinguit lumen 
rationis, et etiam quia querritur (") fieri in occulto et in 





(!* E. et primo destinatum. 

(*) 116, sufficiat audisse. — E. sufficit audivisse quod Dominus. 
(*) S. non ergo petas. (*) S. ponit. 

(*) S. idest in locum privatum omni lumine. 

(*) S. fingitur ab autore sine luce. (*) E. querit fieri. 


190 COMENTUM INFERNI 


obscuro ex naturali verecundia, ut per se patet. Et de- 
scribit qualitatem penze dicens : che mughia. Pena autem 
est hac, quod isti luxuriosi amorosi impetuose rapiantur 
a ventis contrariis, et invicem collidantur vel confringan- 
tur sicut undze maris (') tempestuosi exagitati a contra- 
rietate ventorum. Hoc enim facit autor multis rationibus; 
primo, quia in mari insurgunt venti varii et contrarii, 
qui habent excitare maximas tempestates ; ita (*) ut in 
homine luxurióso insurgunt varie et contrarie passio- 
nes, sicut spes, timor, letitia, tristitia, quae continuo con- 
cutiunt mentem ejus, lacerant et distrahunt ad diversa: 
secundo, quia mare sic denominatur ab amaritudine, 
quia amárum; nulla autem pestis amarior (*) quam amor; 
unde qui prius dixit, amor (*) etc.: tertio, mare tempestuo- 
sum estuat et fervet per ebullitionem fluctuum ; ita cor- 
pus luxuriosi fervet calore naturali, et bullit sanguis in 
eo etiam sepe calore accidentali, quia isti tam effrenate 
luxuri®,. propter quam sunt hic damnati, sepe irritant (5) 
libidinem cibis et vinis calidis diversimode, et venter vino 
estuans de facili despumat in libidinem: quarto, mare 
post tempestatem, quando quiescit, fetet : ita luxuria post 
factum emittit fetorem, et fastidium parit: quinto, mare 
continuo consumit suum litus paulatim : ita luxuria pau- 
latim consumit corpus luxuriosi, imo es et personam (5): 
sexto, in mare sunt magna pericula, naufragia et incom- 
moda, damna, affanna; ita ex luxuria oriuntur maxima 
scandala et dispendia, magna mala, exterminia generalia 
et particularia, sicut incendia urbium, cedes hominum, 
strages bellorum, mortes suorum, ut statim patebit. Pre- 


(') S. e E. maris. Unde notandum diligentissime, quod subtilissime autor 
describit supplitium istorum per comparationem maris tempestuose exagilati etc. 

(*) S. e 116, ita in homine. 

(*) S. nulla enim pestis amarior est quam. 

(*) S. amor melius dixisset amaror. 

(*) E. incitant. (*) EK. et personam illius. 





192 COMENTUM INFERNI 


quam quiescit, et corpus est semper in motu. Ideo bene 
dicit: mena li spirti con la sua rapina, quia scilicet vio- 
lenter rapit et trahit eos. Et dicit, molesta vollando, quia 
ilerum reducit eos, imo infinities, ad eumdem locum et 
ad idem periculum, nec timor (') Dei, nec reverentia 
honoris, nec infamia hominum, nec expensa eris, nec 
labor vel periculum persone, nec mors, quam videt ante 
oculos, retrahit et revocat amantem ab amata. Dicit 
etiam (5), percotendo, quia sepe veniunt ad arma, et per- 
cutiunt se gladiis. Et subdit quod cum perveniunt ad ista 
scandala vel mortes, dolent et ita exardescunt ira, quod 
blasfemant Deum. Unde dicit: quivi ée il compianto, le 
strida e 'l lamento, quia amans complangit, conquerit (3) 
de amata, cui sepe secatur gula, et ergo ( amata de 
amato, qui trucidatur propter eam, quando giungon da- 
vanti a la ruina, idest, quando deveniunt ad miserabilem 
jacturam, sicut sepe videmus, quot dejerunt sibi mor- 
tem vi amoris, qui nullis potest legibus coerceri (^). Ideo 
dicit : biasteman quivi la vertù divina, scilicet ex despe- 
ratione, quia sepe suspendunt se laqueo, transfingunt (f) 
gladio, aut trucidantur ab aliis. — I»tesi. Hic autor declarat 
qui sunt isti infelices tam male ducti, dicens: intesi 
ch’ i peccator carnali, idest luxuriosi, qui ponunt suam 
felicitatem in carnis resolutione, che somelton la rason 
al talento, idest appetitui, quia scilicet rezuntur passione, 
non ratione, son dannali a cosi fatlo tormento, idest tam 
amaro.— E come. Hic autor describit formam raptus isto- 
rum (’) per comparationem volatus sturnorum. Et quia 
sententia est clara, ordina sic literam : e cosi quel fiato, 
idest ille ventus luxurie, porta li spiriti mali, scilicet 


(*) E. terror Dei. (*) 116, Dicit crgo. 
(*) E. e 116, conqueritur. (*) 116, e converso amata. 
(*) 116, cohartari. (*) S. e 116, transfigunt. 


(*) 116, corum. 


CANTUS QUINTUS. 193 


luxuriosorum, come P ali ne portan li stornei, ita quod le 
ali debet poni ante verbum pro supposito, et li stornei, 
post, pro apposito, nei freddo lempo, scilicet adveniente 
hieme, quando fugientes frigus faciunt transitum ad partes 
calidas, a schiera larga e piena, quia maxima est mul- 
titudo istorum juvenum discurrentium per contratas ita 
quod vix possunt vitari. Et non videatur tibi inconve- 
niens ista comparatio sturnorum ; primo, quia sturni sunt 
animalia gregalia ('), et ita amantes semper incedunt so- 
ciati. Sturni sunt luxuriosi, sicut naturaliter aves; sturni 
sunt leves, et tales sunt amorosi ; sturni transeunt ad 
partes calidas (*) quo calor libidinis vocat eos, et fugiunt 
frigidas, ubi non sunt mulieres pulcra, et si inveniunt vi- 
neam plenam dulcibus uvis sine custode, male populantur 
eam. Et declarat discursum istorum luxuriosorum dicens : 
di qua, di la, di su, di giù li mena, scilicet ille ventus libidi- 
nis, quia amor trahit procum post (?) vagam suam ad tem- 
plum, ad hortum, ad nuptias (5, ad funera, ad montem, 
ad fontem, et quocumque illa pergit, infelix sequitur eam. 
Et ideo bene subdit: nulla speranza li conforta mai, non 
che di posa, ma di minor pena, et vult sententialiter di- 
cere quod non solum non sperant quietem, sed non pos- 
sunt solummodo sperare minorationem penas, quod est 
peius. Et do exemplum, ut si quis (5) in mundo isto con- 
demnetur ad perpetuum carcerem cum certa pena, puta, 
pane et aqua, et ego dicam de tali condemnato, ipse 
nunquam potest sperare alleviationem pene, nedum to- 
talem liberationem. Hoc autem est verum de Inferno 


(!) E. gregalia, et faciunt transitum ad partes calidas, immo etiam multi 
conveniunt inter se, unde tractum est illud verbum congruum; ita amantes sem- 
per incedunt sociati. 

(*) 116, sturni transeunt ad partes calidas et fugiunt frigidas; ita amorati ad 
contratas calidas, quo calor etc. 

(*) S. ad vagam. 

(*) S. nuptias et similia, et quocumque illa pergit ille infelix. 

(*) 116, quod si quis in mundo. 

J. 18 


194 COMENTUM INFERNI 


essentiali, quia ibi nunquam potest esse spes quietis; 
etiam de morali, quia insatiabilis est delectabilis appe- 
titus, ut pulcre figuratur in fabula Titii, cuius jecur 
vultur semper rodit, et consumptum semel iterum re- 
nascitur, que fabula ponitur in fine capitulo XXXI 
huius Inferni. 

E come i grui. Ista est tertia pars generalis, in qua 
autor tractat in speciali de spiritibus pollutis isto vicio 
luxurie ; et primo praemittit comparationem ad expli- 
candam conditionem eorum; et dicit quod unus volabat 
post alium querelando, eo ordine quo grues incedunt per 
aerem in longa linea, quasi in modum literarum. Or- 
dina sic literam : e così vid’ io venir ombre portate da la 
ditta briga, scilicet, ab illa concertatione ventorum, traendo 
guai, idest conquerendo dolorose, come i grui van cantando 
lor lai, idest versus, facendo in aer di se longa riga, 
idest, lineam, sicut alphabetum. Et sic vide quod autor 
multiplicat comparationes avium, quia amor est volatilis 
sicut avis, unde pingitur et fingitur alatus. Et grues sunt 
etiam animalia gregalia, et faciunt transitum ad partes 
calidas, imo etiam multum conveniunt inter se, unde 
tractum est istud verbum, congruo: ita amantes solent 
convenire inter se vel ratione constellationis, vel com- 
plexionis ('), vel similitudinis morum et vitz, et ita de 
aliis. Ex dictis autem autor factus avidus petit que anime 
sunt iste, dicens: perch io, dissi, maestro, idest, o Virgili, 
chi son quelle genti, che, idest quas, l'air nera si castiga, 
idest aer niger ita punit? Quare aer dicatur hic specia- 
liter niger, dictum est in principio capituli. — La prima. 
Hic Virgilius respondet ad petitionem autoris explicans (?) 
aliquas, et primo describit Semiramim a virtute et vicio, 
tangens imperiosam potentiam eius; quia Semiramis, 


(') E. contemplationis. (*) E. exemplificans. 


CANTUS QUINTUS. 195 


quamvis luxuriosa, tamen fuit magnanima et valorosa 
multum. Sed ut sciatur plene qua fuerit ista Semiramis, 
et quis Ninus, cui ipsa successit, oportet preescire quod, 
sicut scribit Justinus breviator (*) Trogi libro primo, Ninus 
secundus rex Assiriorum, filius Beli (*), primus movit 
bella vicinis, et domuit populos vi armorum usque ad 
terminos Libia (*) et decessit relicto filio Nino puero cum 
uxore Semiramide postquam regnaverat annis LIV. Se- 
miramis ergo, non audens committere gubernationem 
tanti regni filio inhabili propter etatem tenellam, nec 
etiam accipere per se imperium palam, quia tot et tante 
gentes vix obedirent viro suo, nedum femin®, simulavit 
se (* esse filium Nini, et filium suum esse uxorem eius; 
quod faciliter (*) facere potuit tum quia mater et filius 
erant similis staturae mediocris, et ambo habebant eam- 
dem vocem subtilem, et similem qualitatem lineamento- 
rum. Ideo assumpsit vestem longam ad tegenda brachia 
et crura, et velamentum ad tegendum caput et ne vi- 
deretur aliquid occultare novo habitu, przcepit ut po- 
pulus eumdem habitum indueret, quem (°) morem postea 
tota illa gens tenuit, et sic ab ipso principio credita fuit 
puer. Deinde rex magna (7) gessit, quibus gestis mani- 
festavit se populo, et causam sua dissimulationis, nec 
hoc diminuit potentiam et gloriam eius, imo reddidit 
eam admirabiliorem, quia ipsa mulier non solum exces- 
serat alias feminas, sed etiam viros viribus et virtutibus. 


(!) S. e E. abreviator Trogi. (*) E., S. e 116, Beli primi, primus. 

(*) 116, ad terminos Liby®, quia erant adhuc rudes et non experti ad resi- 
stendum. Igitur domitis proximis et viribus et auxiliis eorum fortior transivit 
ad alios, subjugavit populos totius Orientis, et ultimo habuit bellum cum Zo- 
roastro rege Bactrianorum, qui dicitur primo reperisse artes magicas, et con- 
siderasse principia mundi et motus siderum diligentissime, quo occiso et ipse 
decessit relicto filio Nino puero etc. 

(*) E. se ipsam esse filium. 

(*) 116, feliciter. — E. faciliter facere poterat. 

(*) E. quem habitum et morem. 

() S., E. e 116, res magnas gessit. 


196 COMENTUM INFERNI 


Hac Semiramis Babiloniam condidit et altissimis muris 
cinxit, et multa alia gloriosa fecit; nam, non contenta 
terminis regni acquisitis a viro suo, etiam movit bellum 
Indie, quam nunquam quisque intravit prater eam et 
Alexandrum magnum. Ultimo cum petisset concubitum 
filii sui, ab eo interfecta fuit, et merito, postquam regna- 
verat per XLII annos. Ad propositum ergo autor pra- 
mittit Semiramim ceteris, quia fuit magna mater luxu- 
rie; primo, quia fuit prima femina imperatrix et regnatrix 
in Oriente, ubi viget luxuria. Secundo quia habuit im- 
perium in Babilonia, qua fuit mater fornicationis a prin- 
cipio usque in finem ; nam a principio fuit (') Semiramim 
praedictam, in fine habuit Sardanapalum regem omnium 
hominum luxuriosissimum (5, de quo dicitur Paradisi 
capitulo XV. Tertio, quia nimis enormiter fuit corrupta 
luxuria, ut patet ex dictis et dicendis. His praemissis, nunc 
veni (*) ad literam, quam ordina sic : Questi, scilicet Vir- 
gilius, mi disse alolta, idest tunc, la prima di color, di 
cui lu vuoi saper novelle, fu imperatrice di molte favelle, 
quia habuit multas nationes sub se; vel hoc dicit quia 
ibi est facta divisio linguarum; unde Babilon interpre- 
tatur confusio, de qua confusione dicetur infra Inferni 
capitulo XXXI. Et hic nota, ut videas altum animum 
unius femine, quod Semiramis fecit tria miranda, per 
que ostenditur magnanimitas et magnificentia sua. Pri- 
mum, quia condidit mirabilem Babilonem, ut aliqui vo- 
lunt, et eam cinxit muro amplissimo, quod nullus negat. 
Secundum, quia ipsa traxit Tigrim et Eufratem, duo 
maxima flumina, ad regiones suas (* siccas, ut dicit 
Pomponius Mella. Tertium, quia, ut scribit Valerius, Se- 
miramis audita rebellione (5) Babilonis, cum faceret sibi 


— 


(!) E. e S. habuit Semiramidem. (*) S. luxuriosiorem. 
(*) S. e E. venio. (*) S. e 116, suas olim siccas. 
(*) 116, rebellatione. 


CANTUS QUINTUS. 197 


fieri tricas, et una jam facta, altera dissoluta, sicut sta- 
bat, arreptis armis cucurrit ad expugnandam civitatem. 
Fortuna adjuvit virtutem ; nam nunquam facta fuit altera 
trica, donec tota civitas sub eius imperium redacta est. 
Deinde describit eam a vicio, quo nimis maculavit glo- 
riam suam, dicens: et illa Semiramis fu sì rotta a vizio 
di luxuria che fece il libito licito, idest, fecit suam libi- 
dinosam voluntatem videri licitam in sua lege. Fuit enim 
Semiramis nimis ferocitatis et luxurie, de qua dicit 
Orosius : Semiramis sanguine sitiens, libidine ardens, se- 
cum concumbentes interficiebat, quia scilicet faciebat 
occidi ('). Unde assignat causam, dicens: per torre il bia- 
smo in che era condutta, idest, ad tollendam infamiam, 
quam incurrerat. Fecit enim legem ut quisque posset li- 
center et impune, calcato pudore naturz, contrahere ma- 
trimonia (*) inter propinquos, ita quod patres conjunge- 
rentur filiabus et matres filiis et fratres sororibus. Et 
nota quod lex accipitur hic abusive; nam lex est sanctio 
sancta jubens honesta, et prohibens contraria: ista autem 
abhominabilis lex concedebat inhonesta et illicita. E7? ee. 
Hic autor, ne videatur procedere obscure, addidit (?) 
nomen istius mulieris, et viri, et patrie, dicens: ell ee 
Semiramis, di cui si legge, scilicet, apud multos au- 
tores, che succedette a Nino e fu sua sposa. Hoc dicit 
ad differentiam Nini () per Ninie filii sui, qui suc- 
cessit ipsi Semirami, qui vilis mutavit sexum cum ma- 
tre, quia solum vivebat et morabatur inter mulieres (5). 
Et dicit: (enne la terra che'l Soldan corregge, scilicet 
Babiloniam. Et hic nota, lector, quod istud non videtur 
aliquo modo posse stare, quia de rei veritate Semiramis 
nunquam tenuit illam Babiloniam, quam modo Soldanus 


(*) 116, faciebat occidi forte ad celandum factum. Unde etc. 
(*) 116, matrimonium (*) S. e 116, addit. 
(*) 116, Nini filii sui. (5) 116, cum mulieribus. 


198 COMENTUM INFERNI 


corrigit, quae fuit postea per multa secula annorum ; 
quod possum (') multipliciter probare: primo, ratione 
loci, quia nulla (*) magna Babilon fuit in Assiria in re- 
gione Caldez, ista vero in Egipto: secundo, ratione tem- 
poris, quia ista Babilon Egipti fuit per mille annos post 
illam: tertio, ratione conditoris ;*), quia illa magna Ba- 
bilon fuit edificata per Nembroth secundum testimonium 
Sacr& Scripture, vel per Ninum sive Semiramim, secun- 
dum testimonia autorum gentilium, ut jam dictum est; 
haec autem edificata fuit a Cambise secundo rege Persa- 
rum : quarto, quia illa antiqua Babilon fuit olim destructa 
per Cirum ( regem Persarum, et ibi est hodie deser- 
tum, et nullus habitat nisi serpentes ; ista autem est nunc 
de presenti in magno flore, et hec est illa, quam Sol- 
danus nunc corrigit. Ad hoc dicunt magni sapientes quod 
autor pro certo erravit improvide; sed ad defensionem 
autoris dico, quod autor noster vult dicere quod Semi- 
ramis in tantum ampliavit regnum, quod tenuit etiam 
illam terram, quam Soldanus tenet (*), quia ipsa habuit 
Egiptum sub imperio suo, imo addidit Ethiopiam regno 
suo, quasi dicat : Semiramis non solum tenuit Babilo- 
niam antiquam, sed (°) tenuit Egiptum, ubi est modo alia 
Babilonia. — Z' altra. Hic autor nominat aliam famosam 
reginam, quam describit ab amore et genere mortis. 
Quomodo autem Dido fuerit amorata de Enea, et quo- 
modo se occiderit propter eius recessum, patet eleganter 
apud Virgilium, et quotidie vulgi ore celebratur. Sed hic 
est attente notandum quod istud, quod fingit Virgilius, 
nunquam fuit factum, neque possibile fieri, quin (") Eneas, 
teste Augustino in lib. de Civitate Dei, venit in Italiam per 


(') S. potest multipliciter probari. (3) S. e 116, quia illa magna. 
(*) E. auctoris. (*) 146, Pirrum regem. 
(*) S. nunc tenet. (*) S. e 116, sed etiam. 


(*) S. e 116, quoniam. 


CANTUS QUINTUS. 199 


trecentos annos ante Didonem. Ipsa etiam Dido non se 
interfecit ob amorem laxivum, imo propter amorem ho- 
nestum, quoniam Jarbas rex Affricae petebat eius conju- 
gium, et ipsa (') non volens nubere alteri, et non valens 
contradicere potentie eius, in cuius regno fundaverat 
Carthaginem, preelegit mori, et seipsam interfecit ; fuit 
enim pudicissima femina, sicut scribit Jeronimus contra 
Jovinianum hereticum. Sed statim objicies, lector: cur 
ergo Virgilius finxit hoc? Dicendum quod multiplici de 
causa. Primo, quia voluit ostendere quod imperium ro- 
manum debebat dominari toto orbi; ideo fingit quod 
Eneas primus autor imperii habuerit tres uxores, unam 
in Asia (*), et heec fuit Lavinia filia regis Latini; tertiam 
fingit ipsum habuisse in Africa, scilicet Didonem, ut per 
hoc daret intelligi quod populus romanus, descensurus 
ab Enea, debebat de jure habere totam terram sub po- 
testate sua, sicut vir habet uxorem sibi subjectam, et 
juste dominatur ei. Secundo, ut ostendat quod odium 
implacabile, quod semper fuit inter Romam et Cartha- 
ginem, habuerit (?) originem et initium a primis (*) auto- 
ribus utriusque imperii, scilicet ab Enea et Didone; unde 
ipse Virgilius introducit ipsam (*) Didonem dicentem, et 
imprecantem in recessu Enez: Zitora litoribus etc. Tertio, 
et videtur melior ratio, quia moraliter loquendo Eneas 
est (5) juvenis amans, unde dicetur (7) filius Veneris, qui 
dum navigat in Italiam, idest tendit (*) ad virtutem, ubi 
tamquam in portu requiescat, subito rapitur per tem- 
pestatem amari amoris a via recta et defertur in Libiam, 
idest libidinem ; unde Affrica regio calidissima bene figu- 


(*) S. ipsa nolens, et non valens contradicere. 

(*) S. in Asia, scilicet Creusam flliam Priami: secundam in Africa, scilicet 
Didonem; tertiam in Italia, scilicet Laviniam filiam regis Latini; ut per hoc etc. 
(*) S. e 116, haboit. (*) S. initium ab ipsis autoribus. 

(*) S. illam Didonem imprecantem. (9) E. est virtutis amans. 
(*) S. e 116, dicitur. 1*) 8. intendit. 


200 COMENTUM INFERNI 


rat ardorem luxuria, et ibi captus voluptatibus oblivi- 
scitur sui honorabilis propositi, nec scit inde recedere 
nisi tandem miseratione ('). Ideo bene Virgilius inducit 
Mercurium nuncium Jovis, qui retrahit eum inde, et 
dirigit in ipsam viam suam a qua incaute recesserat. 
Et tu dices: non debuit Virgilius ex hoc facere viduam 
honestissimam, meretricem. Dico quod excusatur pro 
tanto, quia non inveniebat aliam reginam in Affrica, 
quam posset accipere; licet, quicquid dicatur, mihi satis 
displicet quod ista clarissima domina tam indigne fuerit 
infamata (5. Sicut enim Semiramis luxuriosa fundavit 
imperium Assiriorum, ita Dido pudica ;*) imperium Pe- 
norum semper emulum Romanorum. Nunc ad propo- 
situm autor ponit Didonem amorosam, quia sequitur 
Virgilium, et fingit Virgilium hoc dicere. Ad literam 
ergo dicit: Z'alíra ee colei che s uccise amorosa, idest 
Dido, qua interfecit se ob amorem Enea cum desereret 
ipsam (*. Tamen veritas aliter se habet 3), ut dictum est, 
quia Eneas nunquam fuit in Affrica, nec unquam vidit 
Didonem. De hac materia dicetur amplius Paradisi ca- 
pitulo IX. Et dicit: e roppe fede al cener di Sicheo. Si- 
cheus enim fuit maritus Didonis, qui fuit mactatus a 
Pigmalione fratre ipsius Didonis, ut habebis Purgatorii 
capitulo XX ubi autor dicit: Noi repetiam Pigmalione 
allotta. Post mortem vero Sichei Dido voverat non trans- 
ire ad secundas nuptias, sed secundum fictionem Vir- 
gilii violavit fidem voti. Et dicit : a! cener, idest memo- 
rie, quia antiquitus corpora mortuorum cremabantur, 
et cineres servabantur. Sed contra videtur quod Dido de- 
beat reponi (°) inter desperantes, quia se occidit (^) gratia 

(*) S. e 116, miseratione divina. (*) 116, diffamata. 

(*) 8. pudicissima. (*) 116, qui deseruit ipsam. 

(*) S. Cum tamen veritas aliter se habeat. (9) S. Dido ponitur. 


(*) S. occidit. Dicendum est quod se occidit gratia. — 116, Dicendum uno 
verbo quod se occidit gratia amoris. 





202 COMENTUM INFERNI 


autor nominat (*) aliam reginam omnium (5) famosissimam, 
scilicet Helenam, quam autor describit a memorabili 
clade, cuius ipsa fuit causa. Ista fuit simpliciter amorosa 
sine virtute magna. Fuit enim Helena famosissima (?) 
mulierum, cuius pulcritudinem, ut de ceteris taceam, 
mirabiliter extollit Homerus. Ipsa ob sui pulcritudinem 
mirabilem rapta fuit a Theseo illustrissimo duce Athe- 
narum, cum esset puella, sed statim recuperata fuit a 
fratribus suis, de quo (*) dicit Ovidius: A juvene et cu- 
pido credatur .reddita virgo. Secundo, fuit rapta a Paride, 
licet culpa sua, ex quo natum est tam diuturnum et 
tam atrox bellum. Unde dicit: per cui (anto reo tempo 
si volse; nam per decennium duravit obsidio Graecorum 
contra Trojam cum maxima jactura utriusque partis, 
quae non minus afflixit obsessores quam obsessos (5) ; 
de quibus obsessis ait Virgilius: Non anni domuere de- 
cem, non mille carina. Et de obsessoribus dicit indignan- 
ter Ovidius: Quid petitur (anto nisi turpis adultera bello? 
Et tamen ista serpens venenosissima et fax ardentissima 
fuit reddita incolumis (5) viro suo Menelao, et ipse cum 
perpetua ignominia receptavit(") eam. —.E vidi. Hic autor, 
nominatis primo mulieribus, in quibus magis(5) viget 
luxuria, nunc nominat aliquot viros, et primo virum for- 
tissimum Grecorum, scilicet Achillem, quem autor de- 
scribit ab interitu suo, quia mortuus est propter amo- 
rem. Iste enim stupravit Deydamiam, rapuit (?) Briseidem, 
et ultimo captus amore Polissene filie Priami, fuit sagit- 
tatus a Paride furtive; et sic vide qualiter vir('°) in- 
victissimus Achilles periit percussus telis amoris, quia 


(') S. ponit. (*) S. olim. 

(*) S. e 116, mulier formosissima mulierum. 

(* S. de qua. (*) 116, offensores quam oppressos. 
(*) 116, reddita nichilominus viro. (*) E. recuperavit. 

(*) E. magna viget. (*) S. violavit. 


(!**) S, iste vir. 


CANTUS QUINTUS. 203 


Paris fuit summe amorosus, ut statim dicetur. Ideo bene 
fingit Homerus, quod Achilles erat totus invulnerabilis 
preter plantas pedum, quia scilicet non poterat supe- 
rari nisi per viam amoris ; nam pes hominis est amor 
eius, et sic cessat objectio quare autor non nominave- 
rit (') supra Achillem inter viros illustres, quia Achilles 
viscatus vicio luxurie mortuus est turpiter; Hector vero 
pugnans pro patria mortuus est laudabiliter in prelio. 
De Achille dicetur alibi sepe, et specialiter Purgatorii 
capitulo IX. Dicunt etiam aliqui quod Achilles amavit 
Patroclum inhoneste, quod est falsum, quia tunc pone- 
retur alibi, ubi punitur luxuria innaturalis inter flammas. 
Ergo bene dicit autor: e vidi il grande Achille che con 
Amor al fine combatteo, quia usque ad mortem pugnavit 
amoratus, et etiam aliquando cessavit bellare amore 
Briseidis iratus contra Agamemnonem, qui eripuerat 
eam sibi. — Vidi Paris. Hic autor immediate post Achil- 
lem locat Paridem occisorem eius. Hic certe potest dici 
miles Veneris, potius quam Martis. Primo, aspectu, quia 
juvenis formosus, vanus et vagus. Secundo, habitu, quia 
indutus pelle pardi, ut dictum est primo capitulo. Tertio, 
armatura, quia sagittator agillimus, sicut Cupido pingi- 
tur (*) cum sagittis. Quarto, mollitie virium; unde Ho- 
merus primo lliados facit quod Hector et Helena incre- 
pant Paridem fugientem. Quinto, affectu, quia adjudica- 
vit pomum Veneri, spreta Pallade et Junone. Sic juvenis 
amorosus, neglecta sapientia et opulentia, ponit pomum, 
idest summum bonum in venerea voluptate. — Tristano. 
Hic ultimo autor nominat unum magis modernum de 
extremo Occidentis. Iste peccavit cum uxore patrui sui, 
scilicet regis Marci de Cornovalia, qua vocata est Isotta, 
et cognominata est flava. Hic Tristanus percussus telo 


(*) 8. nominavit. (*) 116, fingitur. 


204 COMENTUM INFERNI 


venenato ex gratia regis, amplexus illam strictam in ul- 
nis suis, in ferventissimo ardore simul secum expiravit. 
Et quia ista quotidie vulgi ore celebrantur, ideo sic bre- 
viter pertranseo, etiam quia pro majori parte reputo ista 
frivola et vana. Sed idcirco autor fecit (') mentionem de 
isto Tristano, quia iste effectus amoris, sive fictus sive 
factus, est satis memorabilis in ista materia, etiam ut 
ostenderet se aliquid novisse de omnibus. Et concludit 
autor, ne de pluribus dicam: et ille Virgilius mostrome 
e nominome a dito più di mille ombre, ita poterat di- 
cere plusquam mille milia, ch’ amor di nostra vita di- 
partille, quia amor fuit causa mortis omnium. 

Poscia ch'io ebbi il mio doctor udito. Ista est quarta 
pars generalis, in qua autor tractat de duobus spiritibus 
modernis, et primo praemittit dispositionem suam, quia 
scilicet affectus (*) fuit compassione istorum, quia iste 
multum laboravit ista passione amoris, ut statim pate- 
bit. Dicit ergo: pietd mi giunse e fui quasi smarrito, et 
ecce quando (?) et quare, poscia ch'io ebbi udito il mio 
doctore, scilicet Virgilium, nomare, idest nominatim ex- 
plicare, /e donne antiche, scilicet Semiramim, Didonem, 
Cleopatram, qua habuerunt tantum virtutis, quam (5) ta- 
men maclaverunt labe libidinis, e è cavalieri, scilicet an- 
tiquos, sicut Achillem, Paridem, quos vis amoris ita po- 
tenter vicit. Et ideo, io cominciai, scilicet petere, o poeta, 
scilicet, o Virgili, e' parlarei volontieri a quei due, mascu- 
lum et feminam, ch’ insieme vanno, strictim sociati, quasi 
dicat : libenter scirem et describerem de aliquibus italicis 
modernis, postquam tu dedisti mihi cognitionem de ali- 
quibus antiquis externis: et per hoc innuit tacite quod 
Virgilius et alii poetae antiqui fecerunt mentionem de ta- 
libus antiquis; sed ipse convenienter vult et debet facere 


(*) 116, facit. (*) 116, afflictus. 
(* E. quomodo et quare. (*) 116, quantum maculaverunt. 


CANTUS QUINTUS. 205. 


mentionem de aliquibus modernis luxuriosis. Unde dicit : 
e paion si esser leggieri al vento, scilicet ad ventum libi- 
dinis, quasi dicat, videntur esse ita amorosi. Amor enim 
levissimus est, unde: Nudus el alatus, cecus puer et pha- 
retratus : Istis quinque modis habitus signatur (*) amoris. — 
Et elli. Hic ponit responsionem "Virgilii, qui docet eum 
modum quaerendi. Unde dicit: e£ ell a me, scilicet Vir- 
gilius dixit: vedrai quando seranno più presso a noi, erant 
enim adhuc a longe, ita quod comode non poterat (5 
alloqui illos; e fu allor li prega per quello amor ch' è mena, 
e quei verranno. Per hoc tangit autor quod debemus 
adjurare personam per rem magis dilectam sibi, sicut 
sepe dicimus, pro amore quem habes ad talem dominam. 
Et continuo autor exequitur consilium Virgilii, dicens : 
movi la voce, idest, ego Dantes movi vocem, et capi 
loqui et dicere: o anime affannate, idest affecte (?) pas- 
sione fortis amoris, venite parlar a noi s' altri nol nega. 
Hoc dicit quia dubitabat forte quod non possent remo- 
rari ad loquendum secum, quia ita velociter portaban- 
tur a vento. Ideo dicit: si (osto come '| vento a noi li 
piega, idest, plicavit. Sed ne procedam obscure in tractatu 
istorum duorum spirituum, est sciendum quod in nobili 
provincia Romandiola, in civitate Arimini, Johannes San- 
catus, sic denominatus quia erat crure claudus, filius 
Domini Malatesta senioris, qui primus acquivisit domi- 
nium Arimini, vir corpore deformis, sed animo audax 
et ferox, accepit in uxorem Franciscam filiam Domini 
Guidonis Veteris de Polenta, Domini Ravenne, dominam 
corpore pulcram et vagam. In istam exarsit Paulus frater 
dicti Johannis, homo corpore pulcer et politus, deditus 
magis ocio quam labori. Cum ergo dicti Paulus et Fran- 
cisca conversarentur simul sine suspicione, tamquam 





(*) 116, monstratur. (*) E. non poterant. (*) 116, aicto. 


206 COMENTUM INFERNI 


cognati, legebant semel in camera ipsius domine (') in 
uno libro vulgari de Tabula Rotunda, in quo scriptum 
erat quomodo Lancillotus olim captus est amore regine 
Zinevre, et quomodo per mediatam (3) personam, scilicet 
Galeottum, principem insularum longinquarum, conjuncti 
sunt simul ad conferendum de amore eorum; et quomodo 
dictus Lancillotus virtute istius collationis cognito amo- 
roso igne fuit osculatus (?) ab ipsa regina. Cum ergo 
predicti Paulus et Francisca pervenissent ad dictum pas- 
sum, ita vis istius tractatus vicit () ambos, quod conti- 
nuo deposito libro devenerunt ad osculum, et ad cetera, 
que sequuntur. Hoc autem in brevi significato Johanni 
per unum familiarem, ambos simul in dicta camera (5) 
ubi convenerant, mactavit. — Quali. Hic autor ponit sue 
petitionis effectum per unam comparationem, cuius sen- 
tentia est clara: ideo ordina literam sic: et illi duo aman- 
tes, usciro de la schiera ov' ee Dido, idest de turba luxu- 
riosorum, inter quos est (°) Dido amorosa; venendo a 
noi per l'aire maligno, idest male ignitum, qualis est in 
luxuriosis, cotali quali columbe chiamate dal volere, idest a 
naturali voluntate, vengon per P aira portale dal disio, 
idest ab appetitu, con /' ali alzate e ferme al dolce nido, 
ubi scilicet dulci amore fruuntur (^). Et assignat causam 
quare isti venerunt tam leviter et velociter, dicens: si 
forte fu l'affettuoso grido, quasi dicat, tam fortis et ef- 
ficax fuit adiuratio, quam feci eis per amorem. Sed ad 
intelligendum quantum predicta (?) comparatio colum- 
barum sit pulcerrima et propriissima, est notandum quod 
columbas sunt dedicate Veneri, qua est mater Amoris, 
et Dea luxurie, quoniam sunt aves luxuriosissima. Co- 


(') S. domine Francisca. (*) E. mediatum Persicum, scilicet. 
(*) E., S. e 116. exosculatus. (*) 116, urit ambos. 
(*) S. camera, interfecit. (*) S. erat Dido, venendo. 


(") E. feruntur. (*) S. predicta ista comparatio. 


CANTUS QUINTUS. 207 


lumba est (') prole fecunda, avis obliviosa nimis, adeo 
quod, sublatis pullis suis, ipsa immemor damni (?) in 
eodem loco nidificat. Ita luxuriosus, receptis magnis 
damnis seris et persone et fame, oblitus omnium redit 
ad amatam suam, nec videt nec cognoscit damna sua (9), 
imo, quod plus est et peius, luxuriosus aliquando inter- 
ficit filium proprium, sicut Catilina pro habenda Hore- 
stilia, ut dicit Valerius. Multae etiam femine interfece- 
runt filios proprios, urgente causa amoris. Unde Virgi- 
lius in Buccolicis: S@evus amor docuit natorum sanguine 
matres Commaculare manus. Adhuc columba est nuncia 
pacis, societatis amica, mansueta, blanda, humilis, tracta- 
bilis et tales requirit amor. Imo tanta est vis amoris, 
qui (*) reddit serpentes blandos, sicut scribit Ambrosius 
in Exameron de Murena, que effundit venenum etc. — 
O animal. Hic autor ponit orationem illorum (5) spirituum, 
scilicet Francisce, ad petitionem Dantis, in qua oratione 
primo ponit exordium : secundo, narrationem. Primo ergo 
dico quod ista prius facit exordium captans benivolentiam 
multipliciter. Unde dicit Danti: o anima! grazioso e be- 
nigno, scilicet ex pietate et compassione, quam habes ad 
nos, se fosse amico i re de l' universo, idest, si Deus esset 
nobis amicus, ita quod nostrae preces iuste mererentur 
exauditionem, noi pregaremo lui de la (ua pace. Ecce 
quomodo optime captat benivolentiam, quia (*) optat sibi 
id quo maxime indigent amantes qui semper sunt in- 
quieti ut dictum est, sicut dicimus egrotanti : rogo Deum 
quod det tibi sanitatem, vel expone sic: de la fua pace, 
idest ut ponat in pace et quiete labores tuos perducendo 
tuum opus ad felicem finem, et sic te ad portum quietis ; 
et ista secunda expositio est melior; et ecce causam: 


(*) 116, etiam est. (*) 116, damoi sui. 
(*) 116, damna sua amore coscatus, imo. — (*) S. e 116, quod reddit. 
(*) E., S. e 116, unius illorum. (* E. quia optime captat. 


208 COMENTUM INFERNI 


da c'hai pietà del nostro mal perverso ('), idest de quo 
compateris nostro amori perverso, cuius causa ita jacta- 
mur. Isti enim nimis perverterunt ordinem amoris, quia 
cognati erant. Et subdit quod sunt prompti ad vocem 
autoris, dicens: noi udtremo, scilicet vos loquentes e par- 
laremo a voi, scilicet interrogantibus di quel che vi piace 
d' udire e di parlar scilicet de materia amorosa ; et di- 
cit: mentre che 'l vento si (ace, idest, donec ventus cessat 
et non murmurat ; come fa, idest sicut tacet nunc. Sed 
quare (*) autor videtur contradicere sibi ipsi? Dixit enim 
supra quod isti non poterant sperare quietem, nunc vero 
dicit quod quietati (*) sunt: dicendum breviter quod sunt 
quietati nunc accidentaliter et ad augmentationem penz, 
quia renovatus (* est dolor eorum, ut statim patebit. — 
Sede. Hic Francisca facit narrationem et primo describit 
locum originis sug dicens, quomodo fuit de Ravenna 
antiquissima civitate. Dicit ergo: /a terra dove nata fui, 
idest, Ravenna (°) prope mare duo vel tria miliaria, et 
distat a loco ubi Padus cadit in mare per duodecim mi- 
liaria. Unde dicit : dove '1 Po discende ; intellige quantum 
ad brachium rectum : intrat enim Padus in mare in loco 
qui vocatur primarium ; et dicit: per aver pace coi se- 
quaci soi, idest, cum fluminibus, quia nisi Padus intraret 
mare continuo reluctaretur cum fluminibus suis, et sic 
esset in continuo bello. Padus enim, secundum Virgi- 
lium, rex fluviorum discurrit per medium Lombardie, 
et colligit omnes aquas fluminum que intrant ipsum a 
dextris et sinistris, et omnia secum trahit et portat ad 
mare per diversas fauces, ut dicetur Paradisi plenius 





(!) S. perverso, cuius causa ita jactamur. — 116, perverso, idest ex quo. 

(*) 116, Sed hic autor. — E. Sed contra autor. 

(*) E. quietati sunt nunc accidentaliter. 

(*) E. renovatur dolor. 

(*) S., E. e 116, Ravenna patria mea. Sede, idest situata est su la marina: 
idest super mari adriaco; est enim Ravenna prope mare per duo. 


CANTUS QUINTUS. 209 


capitulo XVI. — Amor. Hic Francisca narrat qualiter Paulus 
primo amoratus fuerit de ea ; et primo ad excusationem 
Pauli assignat (') causam delicti, et dicit quod ille tam- 
quam nobilis et pulcer faciliter accensus est amore eius, 
que similiter erat nobilis et pulcra. Dicit ergo: Amor 
ch'al cor gentil ratto s' apprende, idest, cito accenditur ; 
et debes intelligere maxime et potissime, quia nobilis plus 
vacat ocio et vivit delicatius, ideo cor eius citius accen- 
ditur quam cor rustici, sicut sulphur citius accenditur 
quam lignum, et tamen generaliter (*?) amor in omnibus 
vindicat sibi locum. Unde Virgilius III Georgicorum : 
Amor omnibus idem; unde omne genus animalium na- 
turaliter currit in amorem pro conservatione su: speciei, 
sed quanto nobiliora tanto proniora (?) sunt in furiosum 
ignem amoris; sicut equus nobilissimum animal fortius 
inflammatur, ita quod non frena, non calcaria possunt 
ipsum retrahere, non flumina, non montes possunt ipsum 
retinere, quin (5 tendat quo naturalis impetus trahit illum, 
sicut plene scribit Virgilius ibidem; prese costui, scilicet 
Paulum, de la bella persona, scilicet mea, quasi dicat: 
et bene poterat capi amore meo, quia eram pulcra et 
ipse pulcer et vir meus turpis, che mi fu tolta, scilicet 
morte violenta, ideo dicit: e ’l modo ancor m' offende, 
quia scilicet adhuc viget infamia et pena. — Amor. Hic 
Francisca narrat quomodo et quare ipsa redamaverit 
ipsum; et volens se excusare dicit breviter, quod amor 
est tanta virtutis et potentie quod semper cogit per- 
sonam amatam redamare amantem, et e converso; et 
ideo non potuit facere quod non redderet vicem suam 
tali amatori. Dicit ergo: Amor ch'a nullo amato amar 
perdona, idest, amor qui non remittit alicui amato amare 





— — —— ——  — 


(!) 116, asserit. (*) 116, finaliter amor. 
(*) S. promptiora. (* E. quando tendit quo. 


I. 14 


210 COMENTUM INFERNI 


amantem, mi prese del piacer costui sì forte, idest ita me 
strinxit ad complacendum isti de mea pulcra persona ; 
che come vedi ancor non m'abandona, quia sicut videre 
potes ita sumus ligati simul amore post mortem sicut 
fuimus in vita. Sed hic nota, lector, quod sententia (') 
premissa est sepe falsa. Certum est enim quod sepe 
quis amat unam et non redamatur ab ea, et e converso. 
Ad hoc(?) aliqui volentes salvare dictum autoris dicunt 
quod magis debet considerari affectus quam effectus. 
Unde dicunt quod nisi sit natus ex saxo amatus amat 
amantem; sed hoc est penitus falsum ; nam de rei veri- 
tate multa fuerunt et sunt acerbissime odientes amantes, 
imo alique prociderunt eis nasum a facie cum dentibus, 
imo aliquae occiderunt se ipsas, sicut scribit Augustinus 
primo de Civitate Dei, et paulo supra hoc narravi de 
Didone que potius elegit sibi mortem quam amorem 
nuptialem regis Jarbe. Et posito quod esset verum nihil 
faceret ad propositum quia isti devenerunt ad effectum, 
et omnes de quibus autor est supra locutus. Ad hoc 
dicunt alii confirmantes istam sententiam esse veram: 
Si vis amari ama ; et dicunt quod ista est vera intentio 
autoris quia ipse ponit eamdem sententiam Purgatorii 
capitulo XXII. Dico breviter quod autor noster loquitur 
ibi de amore virtutis que (?) fundatur super honesto, 
ideo sententia est ibi vera. Hic vero loquitur de amore 
voluptatis qui fundatur supra delectabili, ideo hic sen- 
tentia est falsa; et certe nimis miror de quibusdam qui 
videntur hoc credere et tenere cum videamus clare (*) 
falsitatem istius sententiae. Quot milia sunt stabulario- 
rum, leprosorum, ribaldorum quorum aspectum (5) hor- 


(') S. sententia videtur esse falsa, quia certum est quod sepe quis amat. 
(*) S. Ad hoc dicunt aliqui quod magis. 

(*) S. e 116, qui fundatur. (*) E. clarissime. 

(*) 116, aspectui horribiliter omnes. 


CANTUS QUINTUS. 211 


ribilem omnes fugiunt, qui amant reginas et nobiles do- 
minas formosas et virtuosas! ergo redamabunt ipsos si 
viderint se amari ab eis? nimis est hoc absurdum incon- 
veniens; sed ut cito veniam ad veram intentionem autoris, 
considera subtiliter, lector, quod autor non ponit istam 
sententiam tanquam veram, sed fingit istam mulierem 
luxuriosam hoc dicere ad excusationem sui, sicut sepe 
loquitur mulier amorata quando loquitur de suo fallo 
et delicto patenti, quod negare non potest. Dicit enim: 
ego non sum de natura angelica vel saxea; quomodo 
poteram non amare eum qui me tam ardenter amabat, 
et qui sponte subivit tot pericula (') et mortes pro me! 
Ergo bene dixit autor in persona (3) istius meretricis. Et 
sic nota quod multa talia dicta autorum sepe male in- 
telliguntur, quia non consideratur quomodo, et quare et 
quando dixerint. — Amor. Hic Francisca narrat effectum 
amoris eorum, quia ob hanc causam fuerunt simul et 
semel mactati. Dicit ergo: amor condusse noi ad una 
morte, quia par fuit culpa, ideo (?) par est pena. Et subiun- 
git autorem mortis eorum, dicens ; quod qui interfecit 
eos ibit ad fundum (5 Inferni ubi ponuntur occisores 
consanguineorum in glacie in ea parte que appellatur 
Chaina a Chain primo interfectore fratris sui. Dicit ergo: 
Chain attende, idest expectat chi vita ci spense, idest Johan- 
nem Sancatum.... (5) qui extinxit vitam nobis, quia sci- 
licet ambos necavit, ut totiens dictum est : et concludit 
autor: queste parole da lor ce fur porte, quia scilicet Fran- 
cisca pro se et pro socio dixit omnia narrata. — Poscia. 
Hic autor ponit effectum narrationis facte ex parte sua 
quia dicit quod ex praedictis est factus valde alteratus 

(!) E. pericula, et tandem pro me mortuus est! Ergo. 

(*) E. in parte istius. 

(*) E. ideo parem paenam passi sumus. 


(9 S. ivit ad profundum Inferni. — E. est ibi ad fundum Inferni. 
(*) S. e 116, Sciancatum maritum meum qui. 


212 COMENTUM INFERNI 


et passionatus: unde dicit: poscia ch’ intesi quelle anime 
offense, que, quia offenderant, ideo offense sunt, chinai 
il viso, idest inclinavi intellectum confusum, e tanto 'l 
tenni basso scilicet stupefactus tali effectu amantium, 
finché *1 poeta, scilicet Virgilius, mi disse, che pense, quasi 
dicat: est tantum sic: ita facit amor. Et ponit respon- 
sionem suam ad petitionem Virgilii, dicens : Jo cominciai, 
o lasso, idest, ah miserum dolenter refero, quanti dulci 
suspîri, quia istud est dulce venenum, suavis mors ; quanto 
disio, idest quam ardens et affectuosum desiderium, menó 
costoro al doloroso passo, scilicet mortis violenta et in- 
famis, ubi fuerunt turpiter jugulati, et dicit : quando ri- 
sposi, quia non potuit statim respondere ad petitionem 
Virgilii ex nimia compassione turbante eum. Et hic nota 
quod tam Virgilius quam Dantes fuit summe passionatus 
ista passione amoris ; ideo secure confert secum de ma- 
teria ista. Nec Virgilius indignatur qui dicit in Buccoli- 
cis: Omnia vincit amor el nos cedamus amori. Hic est 
enim communis pestis omnium poetarum. Verumtamen 
ego hic satis indignor de quibusdam dicentibus hic quod 
autor non debebat ponere ista trufatoria. Considera si in 
tali materia autor poterat (') loqui nobilius et melius. 
Poi mi rivolsi a lor. Ista est quinta pars generalis in qua 
autor petit declarari de uno dubio a predicto spiritu; et 
primo ponit orationem suam ad predictos, in qua primo 
facit suum exordium; secundo petitionem, et alloquitur 
ipsam Franciscam que primo fuerat locuta secum. Dicit 
ergo : poi mi rivolsi a lor, idest, postquam locutus fueram 
Virgilio de miserando infelici amore istorum (*), revolvi 
me ad eos ut declararent de uno, e parla’ io e cominciai, 
supple, dicere, captans benivolentiam: o Francesca i toi 
martiri, idest, tua dura cruciamina, mi fanno tristo, ex 





(*) S. potuerat. (*) S. ipsorum. 





214 COMENTUM INFERNI 


istam sententiam autoritate Virgilii; ideo dicit: e ciò 
sa 1] (uo dottore, quia scilicet Virgilius ponit similem 
modum loquendi quem facit Eneas Didoni narraturus 
excidium Troja, quod declarat litera sequens: ma £o dirò 
come colui piange e dice, quasi dicat: loquar plorando, 
quia non possem sine plantu et lacrimis narrare tibi 
tam amarum casum causam mez mortis et damnatio- 
nis; et hoc faciam se tu hai cotanto affetto, idest. tantam 
affectionem, quia autor videbatur multum avidus di- 
scendi, a conoscer la prima radice, idest originem prin- 
cipalem et radicalem, del nostro amor ; unde nota quod 
licet Francisca jam manifestasset eorum amorem in con- 
fuso, non tamen manifestaverat radicem latentem illius 
amoris, quia ut ipsa statim dicet, una lectura detexit 
amorem qui ardebat interius. Noi. Hic Francisca fa- 
cit suam narrationem et narrat signa per qua cogno- 
vit quod Paulus amabat eam et ipsa eum, quia sci- 
licet semel legebant de materia amorosa, quia ubi amor 
ibi oculus, ubi dolor ibi manus; et lingua vadit ubi 
est dolor dentis. Dicit ergo: Noi leggevamo un giorno 
per diletto di Lancilotto, milite nobili, come amor lo 
strinse scilicet erga reginam Zineveram. Et sic nota quod 
lectio jocunda librorum amoris provocat ad libidinem ; 
ideo Jeronimus prohibet clericis ne legant carmina ama- 
toria poetarum, et dicit: Soli eravamo senza alcun so- 
spetto ; ecce aliud incitamentum, quia proverbialiter di- 
citur quod opportunitas facit homines fures et feminas 
meretrices. Unde usque ad horam istam latuerat flamma 
amoris, per più fiate, ecce primum signum, quia dicit : 
quella lettura ci sospinse gli occhi, quia caepimus frequen- 
ter et fixe jactare oculos unius in faciem alterius, et 
impudicus oculus impudici cordis est nuncius, teste Au- 
gustino, e scolorocci il viso; proprium enim est amantum 
pallescere, ut dicit Ovidius magnus magister amoris; et 


CANTUS QUINTUS. .— 215 . 


est secundum signum, et subdit: ma sol un punto, idest 
illius lecture, fu quel che ci vinse, quia scilicet reveren- 
tia et verecundia prius detinebat nos, sed iste passus 
fecit nos sequi exemplum duorum nobilium amantum. — 
Quando. Hic Francisca explicat illum punctum et osten- 
dit quomodo et quando venerunt ad facta, dicens: questi, 
scilicet Paulus, che mai da me non fia diviso, quia semper 
erit sociatus ) mecum in dolore sicut fuit in amore, 
me basò la bocca tutto tremante, scilicet ex pudore et 
timore, tunc, scilicet quando legiemo il disiato riso, idest 
reginam ridentem, esser basato da cotanto amante, idest, 
a Lanciloto qui fuit tam probus miles. Et subdit: Ga- 
leotto, vult dicere breviter quod sicut Galeottus fuit con- 
ciliator *) qui conjunxit ipsos duos simul. Dicit ergo: i/ 
libro e chi lo scrisse, idest et autor libri, fu Galeotto (5), 
idest leno, et addit: quel giorno più non vi leggemmo 
avanti, quia illa die non redierunt amplius ad lecturam 
incoatam, quia intenderunt ad aliam lecturam que fecit 
oblivisci illius lecture prima. — Mentre. Hic autor imponit 
finem huic materie et tangit effectum ultimum tam ex 
parte illorum spirituum quam sui. Et dicit quomodo isti 
amantes erant afflicti pariter amore et dolore, et ipse- 
met respondet eis in simili affectu. Unde dicit: 7 altro, 
scilicet alius spiritus Pauli, piangeva si, idest tam effuse 
ch'io venni meno si com’ io morisse, quasi dicat : incurri 


(!]) E. socius meus in dolore. 

(*) Alla errata lezione del nostro testo si supplisce con quella degli altri 
codici. E., S. e 116, conciliator et mediator amoris inter Lanzilottum et Ginevriam, 
ita Liber iste in quo legebant fuit mediator et conciliator qui coniunxit. 

(*) Qui il nostro testo ha in margine: « Galeotto fu il libro, e ché lo scrisse. 
Ita debet iste versus intelligi. Princeps Galaottus scripsit gallice historiam amorum 
Lancilotti et Ginevre; et cum Paulus et Francisca librum illum oblectamenti 
gratia legerent, ipsa libri lectio eos in concupiscentiam libidinis excitavit, quare fuit 
ille liber galeottus vel Gorginus vel rufinus inter eos, et est galeottus nomen 
apud quosdam importans idem quod leno et amorum compositor importat. Ille 
etiam princeps galaottus fuit revera galaottus, et illorum de quibus scripsit con- 
ciliator et leno. » 


216 COMENTUM INFERNI 


in sincopim, di la pieta, idest ex compassione humani- 
tatis que ita ligavit sensus eius, mentre che l'uno spi- 
rito, idest interim dum spiritus Francisce disse questo ; 
e caddi come corpo morto cade. Et hic nota quod illud 
quod autor fingit accidisse sibi, nunc acciderat sibi de 
facto in vita dum esset amoratus de Beatrice. Cum enim 
semel de industria accessisset ad quoddam convivium ubi 
erat Beatrix, et ascenderet per scalas, subito illa a casu 
occurrit sibi, ex quo juvenis cecidit (') semivivus et aspor- 
tatus super lecto aliquandiu stetit sine usu sensuum, et 
considera quotiens autor ostendit se passionatum in hoc 
capitulo, quia ultra modum fuit diu inviscatus isto morbo. 


(!) 116, subito cecidit semivivus. 


217 


CANTUS SEXTUS, in quo tractat de spiritibus entibus in tertio 
circulo ad pluviam grandinum et nivis qui fuerunt. gulosi ; 
et de demone Cerbero, inter quos invenit quemdam civem flo- 
rentinum vocatum Ciaccum, qui praedixit Danti multa ven- 
tura de partibus Florentinorum. 


A L tornar de la mente. Postquam in (') praccedenti 
capitulo autor noster tractavit et determinavit de poena 
luxuriosorum qui puniuntur in 2? circulo; nunc conse- 
quenter in (?) presenti VI capitulo agit et tractat de poena 
gulosorum qui puniuntur in 3? circulo. Et presens ca- 
pitulum potest dividi in quatuor partes generales; in 
quarum prima autor describit poenam et supplicium gu- 
losorum in generali, et custodem huius circuli punito- 
rem (?) huius vicii. In secunda tractat in speciali de uno 
spiritu moderno qui () multum fuit foedatus isto vicio, 
ibi: Noi passavam. In tertia movet quaestionem illi spi- 
ritui circa mutationem status sue patrie florentine (9), 
et petit de quibusdam civibus florentinis mortuis, viris 
precipuis, ibi: Jo li risposi. In 4* et ultima tractat ali- 
quantulum incidenter de resurrectione malorum et am- 
pliatione poene eorum, ibi: E! duca disse: Ad primum 
dico quod autor describit poenam gulosorum in gene- 
rali; sed antequam descendam ad expositionem litere 
est prenotandum quod autor post vicium luxurie im- 
mediate tractat de vicio gula; quamvis enim gula na- 
turaliter praecedat luxuriam et ministret sibi fomentum 
et materiam, tamen ponitur post luxuriam, quia habet 


(*) S. in superiori capitulo autor. 

(*) S. in isto sexto. — E. in principio sexti capituli. 
(*) E. et punitionem huius vitii. 

(*) 116, qui fuit foedatus. 

(*) 116 e E. Florentia. 


218 COMENTUM INFERNI 


plus culpa ('), et quia est gravius peccatum ; ideo magis 
tendit deorsum versus centrum: ratio autem huius 
est, quia secundum philosophum 3? Ethicorum, natura 
posuit magnam delectationem in duobus sensibus, scili- 
cet in tactu et gustu. In tactu propter conservationem 
* speciei; in gustu propter conservationem * (*) indivi- 
dui; et maiorem delectationem posuit in tactu quam 
in gustu, quia natura magis sollicita est circa conser- 
vationem speciei quam unius individui ; imo etiam in 
delectationibus ciborum videmus, quod maior est de- 
lectatio in gutture ubi est tactus deglutiendo cibum, 
quam in lingua ubi est gustus. Unde philosophus adducit 
exemplum ibi de quodam philosopho guloso, qui rogabat 
deos quod guttur suum fieret longius gutture gruis; 
non autem rogabat quod lingua eius fieret latior lingua 
bovis. Conquerebatur ergo quod delectatio gule esset 
ita brevis quia durat (3) forte quatuor digitis. Nunc (5 ad 
literam autor continuans se ad praccedentia dicit: Jo mi 
veggio intorno, quia locus erat circularis, vel ipse iacta- 
bat oculos in circuitum, nuovi (ormenti idest alia diversa 
supplicia a superioribus, e nuovi lormentati, scilicet gulo- 
sos, al tornar de la mente, scilicet resumpta speculatione 
mentali que fuerat interrupta ex compassione afflictiva 
illorum duorum amantium, che se chiuse, idest qua fuit 
clausa et confusa, dinanzi a la pielà di dui cognati, sci- 
licet Pauli de Arimino et Francisce de Ravenna, che 
lutto mi confuse, idest disturbavit, et dicit: come ch'io mi 
mova; per hoc innuit (°) autor quod ex omni parte ter- 
rarum reperitur magna copia istorum gulosorum, ut de 
se patet: respice (?) tabernas vel (’) popinas, e ch’ io me 


(*) S. culpe et est gravius. 

(*) Le parole fra i due asterischi son supplite dagli altri testi. 

(*) S. durat quatuor. — E. duraret. () E. Nunc ergo. 
(*) E. inquit. (5; E. respicite. (*) S. et popinnas. 


CANTUS SEXTUS. 219 


volga e come ch'io guati, quasi dicat ubicumque reflectam 
visum et quomodocumque circumspiciam. — Io sono. Hic 
autor describit locum et poenam gulosorum. Ad(') in- 
telligendam autem istam poenam et caeteras volo te scire 
quod autor loquitur de Inferno morali in dando pe- 
nas ?) omnibus peccatis. Dat ergo poenam congruentis- 
simam (?) gulosis sicut supra luxuriosis. Fingit enim quod 
isti gulosi iacent turpiter et inepte per terram et con- 
tinuo pluvia cadit super (*) eos, macerans semper eos, quia 
scilicet ut plurimum isti iacent infirmi; nam propter 
superfluitatem et diversitatem ciborum incurrunt diversa 
genera morborum, ut experientia ostendit, et omnis me- 
dicina clamat, imo plures interfecit ^) crapula quam gla- 
dius. Nunc ad literam dicit autor: Io sono al terzo cer- 
chio de la piova. Et nota quod pluvia capitur (5) hic large 
pro omni vapore nocivo qui cadit ab aere, scilicet aqua, 
nive, grandine etc. elerna, idest continua, quia quamdiu 
vivit gulosus non deficit sibi poena sua; maledetta, quia 
est vicium detestabile, nimis vituperosum, ignominiosum, 
fredda e greve; quia propter indigestionem generantur 
humores frigidi et gravantes naturam, et dicit: regola 
e qualità mai non gli é nova, quia semper stat (7) in istis 
poenis; nam gulosi dum vivunt nunquam emendantur 
neque mutant mores nisi in morte(5); nunquam restrin- 
gitur gula ex quo est aperta: quamvis enim dicatur 
proverbialiter quod paupertas castigat gulosum: casti- 
gat(°), idest punit, non tamen corrigit; et distinguit varia 
genera morborum qui ('°) nascuntur ex gula dicens: gran- 


(!) S. Ad quam poenam intelligendam est sciendum quod autor loquitur 
hic de Inferno morali. 


(*) 116, poenam. (*) E. convenientissimam. 

(*) 116, super eos quia scilicet ut plurimum. 

(*) S. e E. interficit. (*) E. accipitur. 

(*) 116 e S. stant. (*) E. in morte, non quod restringatur. 


(*) 116, castigat et punit, et distingvit. ('*) E. qua nascuntur. 


220 COMENTUM INFERNI 


dine grossa: ista sunt apostemata grandia et grossa, 
fistulae, glandulae, bubones, podrage ;"), ciragre et multa 
similia; aqua tinta, idest humores turbidi et corrupti, 
neve (*), humores frigidi, rheumata, catharri, se riversa 
per l'aire tenebroso, idest per sanguinem turbulentum 
gulosi pervertentis (?) totam complexionem ; sanguis enim 
causatur ab aere, et dicit: pute ia terra che questo ri- 
cere. Sicut enim aliquando foetet terra propter pluviam, 
ita corpus gulosi foetet, quod assimilatur sepulcro aperto. 
Unde propheta: sepulcrum patens guttur eorum; imo (*) 
etiam ipsa terra vere foetet, quia quanto delicatiora ci- 
baria, tanto foetidiora stercora, ut ait Hieronimus. Et hic 
nota lector quod aliquando viri sobrii, sapientes et sancti 
afficiuntur passionibus istis sine culpa sua, quia hoc ha- 
bent a parentibus vel a colo vel ab alio accidente; sed 
autor loquitur ut in pluribus, quia communiter tales 
passiones adveniunt delicatis splendide viventibus, ut me- 
dicina et experientia docet. — Cerbero. Nunc autor descri- 
bit custodem tortorem animarum istius carceris nomine 
Cerberum : sed quis est iste Cerberus? certe Cerberus 
fingitur ab omnibus poetis esse canis infernalis triceps 
stans ad portam Inferni, de quo multi multa dixerunt 
allegorice. Sed ne vadam per impertinentia autor per 
Cerberum representat nobis generale et bestiale vicium 
gulositatis, quod est triplex; ideo iste canis habet tria 
capita, tria ora, tres latratus. Aliqui enim sunt gulosi in 
quantitate quia volunt multum, sed pascuntur ita vicia 
sicut Mocho (5). Alii sunt gulosi in qualitate tantum qui ($) 
volunt sapida et delicata cibaria, sed contentantur pauco. 
Alii sunt gulosi in utroque qui volunt et multa et splen- 

(') S. e 116, podagra. (*) E. neve, idest humores frigidi, reumatici. 

(*) 116, pervertunt. (‘) E. imo ipsa terra. 

(*) Così il nostro testo. 11 codice E., ita vitia sicut modico. Lo Strozz., ita 


vitio sicut modico. Il 116, ita vitia sicut Mocco. 
() S. quia volunt. 


CANTUS SEXTUS. 221 


dida. Nunc ad literam autor describit hunc Cerberum 
ab habitu et ab actu dicens: Cerbero, est conveniens 
nomen; dicitur enim quasi vorans carnes, fiera, quia 
scilicet reddit hominem maxime bestialem. Unde Macro- 
bius libro Saturnalium dicit de mente philosophi : Quis 
habens aliquid humani pudoris, his duabus voluptatibus 
luxuria el gula delectetur, quae sunt communes sui et 
asino: — crudele, quia crudeliter pervertit gulosum ('), 
e diversa, scilicet ab aliis, quia est fera monstruosa ha- 
bens tot capita tot guttura etc. Nonne est species monstri 
videre hominem (?) gravatum vino, cibo? Certe nullum 
animal horribilius; ideo bene dicit: con (re gole canina- 
mente latra. Hoc dicit quia a predictis tribus speciebus 
gule manantur (?) aegritudines, que faciunt gulosos ita 
clamare (5, sopra la genle che quivi ée sommersa, idest 
supra gulosos hic iacentes per terram sub pluvia, et di- 
cit: gli occhi ha vermigli: ista est propria passio ebrio- 
sorum, unde dicunt isti ebriosi quod melius est habere 
oculos rubeos vino, quam albos aqua; /a barba unta et 
atra, idest obscura, et hoc bene convenit guloso ; e°/ ventre 
largo, quia gulosus facit de ventre lacunam, unde pro- 
pheta: quorum Deus venter est, et unghiate le mani; 
quia continuo rapiunt (°) quod devorent; graffia li spirti. 
Hoc fingit quia gulosi aliquando inciduntur (5), aliquando 
incenduntur ; ingoia, quia vicium gule de rei veri- 
tate") devorat et deglutit sepe gulosos, vel quia in- 
gurgitat et absorbet totum patrimonium; e disquatra, 
nunc (5) cum cauterio nunc cum rasorio lacerantur (5; 
ideo bene subiungit: ur/ar, quia continuo clamare co- 
guntur ex dolore; unus enim habet passionem iliacam, 





!) 116, gulosum ebrietas eius, e diversa. 
*) S. hominem monstruosum gravatum. 

) E. manant. (*) E. latrare. (*) S. capiunt. 

*) S, inciduntur, ingoia. — 116, aliquando incenduntur; ingoia. 

7) S. gule revera devorat. (*) 116, quia nunc.  (*) E. laceratur. 


222 COMENTUTM INFERN 


alter podragicam ' : unde solet dici: ma Lieve e due 
guiti—. 4 sk omnia ponuntur ad ratioo-zm eorum. sut 
dicebat quidam medicus quando videbat abquem facere 
unam inordinationem in cibo. potu. vel ctu. Dicit ergo: 
la pioggia, West varia passio. h fa wriare. ves latrare, 
come cani, et dicit: da l'a de lali fanno a l altro schermo, 
idest temperationem * more dimicantium. Hic est enim 
mos infirmorum. quod credentes vitare dolorem aut re- 
perire quietem. nunc volvunt se super latus dextrum, 
nunc super sinistrum : et hoc magis babet augere eis 
ponam, quia omnia membra lesa necesse est ut a la- 
bore quiescant, ut inquit Avicenna: e i miseri profani, 
idest isti infelices, gulosi, viles, quos autor appellat .* 
prophanos, idest non sacros, non authenticos, infames fu- 
giendos, quos homo debet vitare sicut excomunicatos ; 
prophanum enim dicitur procul a phano. idest longe a 
templo. Nam phanum grace, latine templum *: unde 
sepe sacra scriptura utitur verbo > prophanare, quando 
illi gentiles inimici * proprii Dei faciebant templum et loca 
et vasa /^; sacra privata. Ideo bene isti gulosi ebriosi ,^ 
possunt dici prophani qui ? fugiunt loca autentica, et di- 
cunt quod tutius est commorari ,' in tabernis quam in 
templis, quia templa sepe fulminantur, taberne ,''*: vero 
rare vel nunquam. Sed paulo post non inveniunt quie- 
lem, quia volgonsi spesso, idest volvunt se in lecto, nunc 
supine, nunc resupine. — Quando. Nunc autor |'^ quia 
ostendit qualiter Cerberus se habebat ad animas illorum 
miserorum, nunc ostendit quomodo se habuerit ('°) erga 





!) E. podsgraticam. (*) S., 116 e E. reparationem. (*, S. vocat. 
(*) 8, templum dicitur. Unde. (*) S. utitur hoc verbo. 

(*; 116, inimici populi Dei. — E. inimici Dei et populi sui faciebant. 

", E. loca sacra et vasa privata. 

(*) 8. et ebriosi possunt. — 116, gulosi possunt. 

(*) 8. e E. quia. ('*) E. morari. 

(!!) 116 e È. taberna vero raro. ('*) 116, autor ostenso qualiter. 
('*) 116 e E. se habuit. 


CANTUS SEXTUS. 223 


ipsum, et dicit: Cerbero el gran vermo. Nam non est 
vermis maior isto, quia omnia rodit, vorat (*) et consu- 
mit. Vicium enim gula est gurges profundus et pela- 
gus immensus. Le bocche aperse e mostrocce le sanne. 
Ostendit (*) ea instrumenta quibus exercet vicium gul®, 
scilicet buccas et sannas (*), quia habebat tria capita et 
per consequens tria ora; et dicit sannas, idest dentes 
quibus gulosus omnia territ (*) et consumit. Per hunc 
actum Cerberi figurat autor quod vicium gule tentave- 
rit ipsum in omni specie sui; vel hoc fingit quia Cerbe- 
rus dolebat et irascebatur quod autor sobrius veniebat 
ad Infernum ut vinceret ipsum et alia monstra Inferni 
in se et in aliis; et ideo tamquam portarius (5) inclama- 
bat contra autorem, et dicit quod hoc fecit, quando ci 
scorse, idest quando vidit et cognovit quod non eramus 
gulosi remansuri ibi in poena cum aliis, sed triumpha- 
turi de eo et aliis, et ideo conabatur terrere nos toto (9) 
corpore, unde dicit: non avea membro che lenesse fermo, 
vel hoc forte dicit quia gulosus et ebriosus toto corpore 
tremit debilitatis (@) nervis, vel quia invadit cibum cum 
tanta aviditate quod totum corpus movet: et quae non 
potest dentibus, oculis devorat. — E '/ duca. Hic autor 
ostendit qualiter Virgilius quietaverit iram vel voracita- 
tem illius canis, unde dicit: Lo duca mio, scilicet Virgilius, 
distese le sue spanne, idest extendit suas palmas, prese 
la terra, manibus suis, e /a gittó dentro a le bramose 
canne, idest intra fauces avidas, gurdas (5) con ambo le 
pugna. Per hoc autem (?) dat intelligi, quod vir sapiens 
cum ratione sedat importunum appetitum edendi ('°) et 


(') E. devorat. (*) S. idest ostendit omnia instrumenta. 
(*) 116, sannas, et bene dicit in plurali bucchas, quia habebat. 

(*) 116 e E. terit. (*) 116, portenarius. 

(*) 116, toto corde. Unde. (*) E. debilitatus. 

(*) E. ingurdas. (*) S. autem autor dat intelligere. 


('*) S. bibendi et comedendi cum cibis. 


294 COMENTUM INFERNI 


bibendi cum cibis vulgaribus et grossis et vinis vilibus, 
imo sepe cum aqua, sicut ego vidi in moderno poeta 
Petrarca, qui sepe comedebat carnes bovinas et dimit- 
tebat fasianinas (') et nota quod praecipue hoc fuit verum 
de facto in ipso autore, quia fuit summe sobrius et tem- 
peratus, unde erat solitus dicere quod isti gulosi vivunt 
propter comedere, et non comedunt propter vivere. — 
Quale. Nunc autor ostendit quietationem illius Cerberi 
per comparationem canis, et dicit quod Cerberus est 
quietatus more canis post cibum (*) istum, et quia sen- 
tentia est plana ordina sic literam: quelle faccie lorde, 
idest turpes, quia istud vicium gulae deformat (?) faciem 
hominis quantumcumque sit de se formosa, del dimonio 
Cerbero, idest istius vicii (*) diabolici, ch’ introna P anime, 
quia terribiliter latrat super eas et ipsas latrare facit in 
modum tonitrui 5); scilicet c&' esser vorrebber sorde, ne 
audirent, sé fer cotal, scilicet tam turbate, qual quel 
cane, supple fit, che abbaiando agogna, idest latrando cla- 
mat, e se raccheta pot che 'l pasto morde, che solo intende 
e pugna a divorarlo. Et per hoc notat quod licet gulo- 
sus conqueratur de tam vili epulo exhibito sibi, tamen 
cum illo sedatur ingluvies eius et satisfit gula vel (5) ces- 
sat appetitus. Et hic nota (^ lector quod comparatio est 
optima (5) canis ad gulosum. Sicut enim canis vult esse 
sine pari super osse coquine, ita gulosus non vult so- 
cium in cibo. Canis exonerat stomachum (?) ut reperiat 
appetitum ad cibum, ita gulosus aliquando evomit pri- 
mum cibum ut oblectet gustum alio sapidiori cibo, sicut 





(*; E. faxianas. Et notandum quod hoc precipue fuit. 


(3) S. cibum, et quia. (*) 116, valde deformat. 
( E. nuntii diabolici. (*) S. tonitrui. Si ch' esser vorrebber. 
(*) S. et. (*) S. nota quod. — E. notandum, lector, quod. 


(*) S. optima: Canis est animal gulosum. Sicut enim.— E. optima, Canis contra 
gulosum. Sicut enim. 
(*) E. stomachum et reparat appetitum. 


CANTUS SEXTUS. 225 


narrat Svetonius de Nerone qui fuit ingluviosissimus 
hominum, et de quibusdam aliis. Idem faciunt ebriosi 
sicut scribit Tullius libro Philippicarum de Anthonio 
omnium ebriosissimo qui (*) fecit librum de ebrietate sua, 
in quo testatur nullum unquam fuisse ebriosiorem se 
preter filium ipsius Tullii. Canis etiam secundum fabu- 
lam dimisit veram carnem pro umbra, ita ssepe gulosus 
qui habet coenam determinatam cum uno, si audit vel 
sentit signa maioris ingluviei recedit (*), et sape perdit 
utramque, sicut accidit de facto Ciacho de quo statim 
dicetur. 

Poi passavam. Ista est secunda pars generalis in qua 
autor tractat in speciali de uno spiritu particulari mo- 
derno, qui multum fuit servus gule; ideo fingit quod ex 
illis animabus iacentibus gulosorum una surrexit, idest 
occurrit menti sua in speculatione istius vicii. Dicit ergo 
primo continuans partem parti: noi passavam su per 
l' ombre, idest (*) animas, ch’ aduna la grave pioggia, idest 
quas comprimit gravis pluvia, quia multiplex infirmitas 
facit corpus grave iacere, e ponavam le piante sopra lor 
vanità, quia sapientes calcant et parvipendunt tales gu- 
losos vanos ut iam patuit, et vult dicere: ibamus cum 
plantis, idest cum affectionibus discurrendo per istas ani- 
mas vanas, quia umbre sunt sine corpore, et dicit : che 
par persona. Hoc potest intelligi sic, quod umbra vana 
est visibilis et passibilis tamquam corpus, sicut dicitur (*) 
XXY capitulo Purgatorii; vel dicatur, che par persona, et 
tamen non est, quia licet videantur homines quantum 
ad figuram humanam, tamen sunt bestie qualitate mo- 
rum, et sicut porci iacent in luto; unde subdit : elle gia- 
cean per lerra lutte quante fuor ch’ una, et ista erat anima 
Ciachi, ch'a seder si levò, erat enim ita gravata infirmi- 

(!) E. et fecit. (*) E. recedit ab ipso et sspe. 

( 


) 
*) E. idest super animas. (*) S. e E. dicetur. 
I. 15 


226 | COMENTUM INFERNI 


tate que (') non potuit se erigere nisi ad sedendum, ratto 
ch' ella ci vide passar davante: sic (*) facit saepe infirmus 
decumbens in lecto quando videt amicum familiarem (3) 
sibi venire ad se. Sed ne procedam in aliquo obscure 
videamus quis fuerit iste Ciachus. Est ergo sciendum 
quod tempore nostri autoris paulo ante sui expulsionem, 
fuit in civitate Florentie quidam civis nomine Ciachus, 
qui in vicio gulositatis excessit omnes qui fuerint (*) suo 
tempore, et etiam in preterito de quibus esset memo- 
ria; vir 5) aliter bene moratus et satis placidus, plenus 
scomatibus et pulcris dictis, et quia eius parva facultas 
non poterat satisfacere debito gule, que est nimis im- 
portunus exactor, factus est ioculator mordax et visita- 
bat domos nobilium et divitum qui epulabantur splen- 
dide et pinguiter, et cum invitatione et sine invitatione, 
semper tendebat quo maior spes ciborum et poculorum 
vocabat eum: de cuius loquacitate (°) et scurrilitate di- 
cetur plenius (") infra capitulo VIII. Et nota hic quod 
aliqui mirantur quod autor (5) faciat hic mentionem de 
uno ioculatore ?) tractans de vicio gulae, qui ('°) poterat 
dicere de multis et magnis principibus. Sed certe bene 
facit ('') si dat tam vile vicium tam infami generi per- 
sonarum ; quamvis enim multi nobiles ('?) divites et po- 
tentes fuerint viventes splendide et gulose, non vixerunt 
serviliter amore ventris, sicut isti qui posuerunt finem 
suum et felicitatem suam in edacitate et bibacitate, et 
vendiderunt suam libertatem suadente gula; ideo bene 
dixit lupus cani, quod nolebat fieri servus amore ven- 


(') S. e 116, quod non potuit. — E. quod non poterat. 
(3) S. sicut facit. 
(*) S. e 116, familiarem venire ad se. — (*) 116 e E. qui fuerunt. 


(*) 116, vir alias moratus. (*) E. leccacitate. 
(*) E. plenius in fine cap. VIII. (*) S. cur autor. 
(*) S. de ioculatore tractans. ('*) E. quia poterat. 


(!*') S. facit cum dat. (*) 116, nobiles et potentes. 





228 COMENTUM INFERNI 


vicia damnabilia eius, fuit senex luxuriosus('), ingluviosus; 
ebrietatem autem incceperat a iuventute, unde cum vo- 
caretur Claudius Tiberius Nero, iuvenes socii in castris 
per iocum dicebant Calidius Biberius Mero (^. .Ma. Hic 
autor recognoscens (?) istum spiritum petit quis sit : unde 
dicit: ma dimme chi tu sie, ut scilicet recognoscam te (5, 
che ’n si dolente loco sie messa, idest qua in infirmitate 
iaces cum tanto dolore quem indicat magnus clamor 
tuus, et hai si fatta pena, idest tam turpem et tzediosam, 
che nulla, scilicet alia poena Inferni, ee si spiacente, idest 
molesta s'altra ée magior, idest quamvis alia poena, 
imo omnis pcena secutura (5) sit maior: et bene dicit; 
nam de (9) rei veritate nulla poena est displicentior quam 
stare in lecto, et exonerare onus ventris et vesice sub 
se ") vel evomere cibum receptum ex stomacho, et re- 
cipere clisterium, et ita de multis necessitatibus zsgri- 
tudinum; et subdit responsionem Ciachi, qui manifestat 
se a patria, a nomine, a vicio quo est damnatus. Dicit 
ergo: ef ella a me, idest illa anima Ciachi respondit 
mihi, /a tua città, idest Florentia quae non est amplius 
mea che ée piena d' invidia sì che già trabucca el sacco, 
vult dicere quod invidia in tantum excrevit (^) in Flo- 
rentia quod iam disponitur ad precipitium et ruinam; et 
est conveniens methaphora, quia saccus nimis plenus ad 
parvum motum faciliter cadit, crepat et effunditur; ita 
Florentia quie tunc erat plenissima (?) gentibus et divitiis 
ad parvum motum civilem cito (!?) cecidit et crepuit, quia 
divisa est et lacerata in partes, ut statim dicetur: seco 


(') 116, luxuriosus; ebrietatem autem. 
(*) 116, Mero, quia scilicet bibendo calescebat mero. Ma. Hic autor non 


recognoscens, 
(*) S. autor non recognoscens istam umbram vel istum spiritum. 
(*) S. e 116, cognoscam te. (5) S. futura. 
(9) S. quia revera nulla. () E. sub se, et emittere cibum. 


(*) S. excreverat. (*) S. plena. (1) E. cito caderet ct-creparet. 


CANTUS SEXTUS. 229 


me tenne in la vita serena, idest in vita temporali, quam 
vocat serenam ad differentiam illius vita infernalis tur- 
bide, ubi sunt sub perpetua pluvia, nive, grandine; vel 
habet respectum ad illud tempus tunc praesens, in quo 
nebula discordia turbabat (') tranquillum statum Floren- 
tie que florebat serene tempore mortis Ciachi, ut statim 
dicetur; et nominat se dicens: voi ciltadini, idest Flo- 
rentini, mi chiamaste Ciacco, et est nomen consequens 
rei. Ciachus enim dicitur quasi ciens (*), idest vocans ci- 
bos; et tangit causam sue damnationis dicens: ef io mi 
fiacco a la pioggia, idest frangor et maceror infirmitate, 
continuo me volvendo nunc super unum latus, nunc 
super aliud; ideo bene rumpor, et continuo cadunt 
imbres et tempestates super me, come lu vedi, quasi 
dicat, nec celare possum si vellem, quia mea poena est 
patentissima, et ecce quare, per la dannosa colpa de la 
gola, quia istud vicium damnificat et vastat personam, 
substantiam et famam, et concludit Ciachus, ef io anima 
trista non son sola. Ista est excusatio tristium (9) et vi- 
lium ; che queste altre a simil pena stanno per simil colpa. 
Nam solatium est miseris socios habere panarum. Et facit 
finem autor sermoni Ciachi, dicens: e più non fee pa- 
rola: mos est enim infirmantium facere pauca verba. 
lo li risposi. Ista est tertia pars generalis in qua 
autor facit petitionem dicto spiritui circa mutationem 
status Florentie, et primo facit exordium dicens: o Ciacco 
il (uo affanno, idest gravis poena, mi pesa si, idest tan- 
ium gravat me in animo, quantum te in corpore; ideo 
dicit: che a lagrimar me ’nvita. Scilicet ex compassione, 
ratione patrie pietatis. Ma. Nunc facit petitionem et petit 
de tribus: primo ad quid devenient (*) cives Florentia : 


(!) E. turbat. (*) E. quia ciens cibos. Et tangit. 
(*) E. tristium semper et vilium. (*) 116, venient. 


230 COMENTUM INFERNI 


secundo, si aliquis (') est justus in ea ; tertio, quare tanta 
discordia invasit eos (*). Dicit ergo primo: ma dimme a che 
verranno li cittadini, idest Florentini, de la città partita. 
Hic dicunt aliqui quod autor vocat Florentiam divisam, 
quia olim facta est ex Foesulanis et Romanis, sicut ipse 
autor scribit infra capitulo XV, sed nihil ad propositum ; 
quia autor non loquitur hic de tali divisione, imo inten- 
dit de divisione civilis discordie de qua statim dicetur. 
Et dicit: notanter: se tu sai, quia petit de futuro, et du- 
bitat utrum damnati in Inferno scirent (? futura: unde 
movebit (* istam dubitationem infra in capitulo X. Et 
tangit secundam petitionem cum dicit: s' alcun v'ée giusto : 
deinde tertiam cum dicit: e dimme la cagione perche 
tanta discordia l' ha assalita. — E quelli. Hic autor ponit 
responsionem Ciachi ad interrogata, qui primo (5) respon- 
det ad primam petitionem, et dicit, quod cives civitatis 
divise devenient (5 ad vulnera, mortes et expulsiones. 
Ad cuius rei cognitionem est prasciendum, quod Flo- 
rentia erat in maiori flore et potentia, quam unquam 
fuerit, in MCCC, in quo anno autor noster inceperat (7) 
istud opus floridum. Sed, ut plerumque fit, res secundae 
pepererunt (*) discordiam; nam tota civitas divisa est, 
primo inter nobiles, secundo inter populares (?, in duas 
sectas, scilicet. Alborum et Nigrorum. Qu: partialitas 
primo habuerat originem in civitate Pistorii in domo 
magna et potenti Cancellariorum, sicut dicetur infra ca- 
pitulo XXXII ('°). Sed cito iste morbus contagiosus trans- 
iverat Florentiam et infecerat totum corpus civitatis, 
repletum malis humoribus. Nam, ut dicit Valerius, nullum 





(!) S. si quis justus est in ea. (3) S. illos. 

(*) S. sciant. (*) 116, movebat istam. 
(5) S. e E. et primo. (*) 116 e E. venient. 
(*) E. incepit. (*) 116, pariunt. 


(*) 116, populares et in sectas. 
(9) 116, XXII, huius Inferni. Sed. 





232 COMENTUM INFERNI 


bannitus cum multis (') suis sequacibus, et multi (*) eorum 
relegati. Bonifacius ergo, procurante Domino Cursio, qui 
semper sequebatur (?) Curiam, et Domino Gerio de Spinis, 
qui erat Mercator Bonifacii, vocavit Karolum sine Terra, 
qui erat frater Philippi Pulcri Regis Francie. Qui Phi- 
lippus paulo post fecit mori istum (*) Bonifacium ; et fecit 
venire istum Karolum tamquam paciarium, ut pacificaret 
Florentiam, et deinde iret in auxilium Karoli Il contra 
Siciliam ; dans sibi intelligere (?), quod faceret ipsum 
eligi Imperatorem Romanorum, vel saltem locum tenen- 
tem Imperii. Karolus ergo in MCCCI venit Anagniam ad 
Papam Bonifacium cum quingentis equitibus francis (5) : 
Et non intravit Florentiam propter partialitates praedictas. 
Regentes autem in Florentia, sentientes Karolum venire, 
miserunt legatos ad eum; quibus ille benigne respondit, 
quod veniebat, pro bono pacis. Intravitque Florentiam 
cum sua gente inermi et receptus fuit cum magno honore. 
Post paucos (") deinde dies voluit dominium, et potesta- 
tem pacificandi cives. Et continuo convocatis Prioribus, 
nobilibus et multitudine populi, iuravit conservare civi- 
tatem in bono et pacifico statu ; et continuo contrarium 
fecit de consilio Domini Musatti Francesii, militis Floren- 
tini, qui venerat semper secum de Francia in Italiam, 
et suis expensis conduxerat eum, et corruperat magnis 
donis et denariis, quia erat pecuniosissimus in partibus 
Gallie. Ante (*) ergo quam reverteretur domum, Karolus 
fecit armari gentem suam, et introduxit Dominum Cur- 
sium de Donatis cum aliquot amicis suis. Tunc quidam 
Dominus Schiatta de Cancelleriis, Capitaneus Florentia, 
cum CCC equitibus, offerebat se Prioribus et Circulis ire 

(!*) S. multis aliis sequacibus suis. 

(*) E. et multi cum eo relegati. — (*) E. prosequebatur. 

(*) 116, ipsum. (*) S. intelligere ipsum eligi. 


(*) 116, francis. Deinde ivit Florentiam, et non intravit Florentiam. 
(*) S. paucos vero dies. (*) 116, Antequam reverteretur. 


CANTUS SEXTUS. 233 


ad capiendum Dominum Cursium. Sed Dominus Verius 
dixit: permitte (') tantum ipsum venire. Confidebat enim 
in favore et furore populi. Populus autem (?) sine capite 
erat totus territus. Et breviter: Cursius sine resistentia, 
clamantibus suis: Vivat Dominus Cursius, ivit ad car- 
ceres, liberavit (*) captivos. Quo (* tumultu Priores ti- 
mentes fugerunt de Palatio; et sic discursum est ad 
praedam ad domos Alborum, et duravit quinque diebus 
cum magna ruina. Deinde hec pestis transivit in Comi- 
tatum cum magnis incendiis et populationibus. His rebus 
gestis, Karolus reformavit civitatem pro suo velle. Et 
cardinalis (*) Matheus de Aquasparta venit Florentiam, 
qui alia vice fuerat ibi, et non potuerat componere par- 
tes. Et fecit fieri multas paces et affinitates, et voluit 
ordinare officia comuniter; sed Nigri, qui erant fortes, 
non permiserunt. Unde ipse turbatus recessit, et dimisit 
civitatem interdictam. Pax parum duravit; nam Simon 
filius Domini Cursii interfecit quemdam Dominum Nico- 
laum de Circulis, et vulneratus ab eo decessit; qui Simon 
erat iuvenis valentissimus. Tandem aliqui viri praecipui 
de parte Alba citati, timentes comparere, recesserunt, 
alii Aretium, alii Pisas, alii Pistorium, qui adheeserunt 
Ghibelinis exulibus de Florentia, de quorum numero fuit 
Dantes; et eorum bona confiscata sunt per Karolum. Et 
sic vide, quomodo fuit destructa pars superba Alborum 
per Karolum sine Terra in MCCCII. Karolus deinde cum 
Roberto filio Karoli II ivit in Siciliam cum magna classe 
et numeroso exercitu. Sed (5) inde cito recessit cum turpi 
pace, et redivit in Franciam, perdita magna parte suo- 
rum militum, sicut dicetur Purgatorii capitulo XX. Nunc 
vide literam qua de se obscura satis faciliter ex dicta 


(*) 116, permittite. (*) 116, enim. 
(*) E. liberavitque. (*) 116, Quod tumultum Priores. 
(*) S. cardinal. (*) S. Sed cito recessit. 


234 COMENTUM INFERNI 


historia declaratur. Dicit ergo: e quelli a me: idest ille 
Ciachus respondit mihi: illi cives Florenti: ('), qui iam 
nunc sunt divisi et discordes, verranno al sangue, idest 
ad sanguinis fusionem (3, dopo lunga tenzone, quia diu 
contenderunt intus et extra coram cardinali Matheo, et 
Papa Bonifacio, e la parte selvaggia scaccera l altra con 
molta offensione. Hic nota (*) quod aliqui dixerunt ex 
ignorantia facti quod autor loquitur hic de parte guelfa 
et ghibelina, et quod vocat guelfam silvestrem, quia 
est rebellis et inobediens Imperatori. Sed hoc est penitus 
falsum, quia expulsio ghibellinorum fuerat per multa 
tempora ante; nec litera potest aliquo modo intelligi de 
illis. Cum (* ideo autor dicat partem expulsam reditu- 
ram intra tres annos; et tamen pars ghibellina non est 
reversa Florentiam usque (?) ad diem istam. Dicendum 
ergo quod sicut patet clare ex dictis autor loquitur de 
parte alba et nigra quarum utraque erat guelfa. Ideo 
expone sic: e la parte selvaggia, idest pars Circulorum, 
quam appellat silvestrem, idest () agrestem, quia vene- 
rant (”) de agris et rure, unde alibi seepe male loquitur 
de ista parte et praecipue Paradisi capitulo XVII. Scac- 
ciera P altra, scilicet partem Donatorum, quia Dominus 
Cursius et multi (*) fuerunt expulsi con molla offensione, 
quia fuerunt banniti de (?) aere et persona. Deinde tangit, 
casum istorum Circulorum et reversionem Donatorum 
dicens: poi apresso, idest paulo post, comvien che questa 
caggia, scilicet ista silvestris cadat a statu suo, e che 
l’altra, scilicet Donatorum, sormonti, idest super exal- 
tetur; et per principes partium dat intelligi consequenter 
ipsas partes albam et nigram, infra (re soli, idest tres 


(!) 116 e E. florentini. (3) S. e E. effusionem. 

(*) E. notandum. (* 116 e E. Cum autor dicat. 
(*) S. usque in diem. — E. usque nunc ad diem istam. 

(9) E. et agrestem. (") S. e E. venerat. 


(*) E. multi alii. (*) S. in ere. — E. de habere et persona. 


CANTUS SEXTUS. 235 


circulationes solis, hoc est infra tres annos. Cursus (') enim 
solis per XII signa efficit nobis annum, et dicit: con la 
forza di (al, scilicet Karoli sine terra, che testé piaggia, 
idest qui nunc stat ad plagiam, quasi dicat, qui nondum 
est in motu, nec in procinctu veniendi, ita quod adhuc 
stat in terra sua Parisius nec intravit adhuc iter. Et subdit 
statum istius partis Donatorum dicens : aita terrà longo 
lempo la fronte, idest capita, quia erit multis annis in flore 
respectu partis Circulorum que (*) duraverat forte duo- 
bus annis; pars vero Donatorum per V, usque ad mortem 
violentam Domini Cursii, de qua dicitur (*) Purgatorii XXIV, 
tenendo È altra, idest partem Circulorum, soíto gravi pesi, 
idest gravaminibus realibus et personalibus, quod autor 
expertus est in se ipso, ut alibi szepe dicetur ; tamen (*) 
postea tractu temporis pro maiori parte redierunt, unde 
istud nomen partialitatis est hodie penitus extinctum (5 
et abolitum, et modo actu nova discordie civiles exor- 
tee (5) sunt, nescio quem finem habiturz, et dicit: come 
che di ció pianga, quasi dicat quamvis doleam de hoc, 
o che n° aonte, idest, et quamvis faciam contumeliam tibi 
qui es de parte ista (7) tibi prenuncio quia sum de eadem 
parte tecum. Et hic nota quod autor merito fingit se 
petere de novitatibus Florentia ab illo Ciacho, quia iste 
tamquam ioculator erat solitus visitare domos nobi- 
lium et precipue principum partium, scilicet Cursii et 
Verii, ut pulcrius tangetur (5) capitulo octavo huius In- 
ferni.— Giusti. Hic autor ponit (*) responsionem Ciachi ad 
secundam petitionem, et hic nota ('°) quod aliqui ad ex- 


(') E. Circulus enim solis per XII signa facit nobis. 
(3) S. qui duraverant. (*) 116 e E. dicetur. 
(*) 116, cum postea. — E. tamen pauco tractu. 
(5) S. extinctum, et modo. (*) S, ort» sunt. 
() S., 116 e E., ista tam cito casura, ita quod male libenter ista tibi pre- 
nuncio. (*) 116, tangetur infra capitulo. 
(*) S. ostendit. (!*) E. notandum. 


236 COMENTUM INFERNI 


positionem istius (') litere dixerunt quod autor loqui- 
tur ?) de iustitia et iure sive de iure civili et canonico, 
quibus duobus iuste regitur genus humanum ; sed istud 
est alienum dicere. Nam cum peto simpliciter et abso- 
lute si aliquis est iustus in civitate, secundum commu- 
nem modum (?) loquendi non debet intelligi nisi de homine. 
Dicendum est ergo quod autor loquitur de se et Gui- 
done Cavalcante, qui (* de rei veritate tempore illo erant 
duo oculi Florentie, sed autor non exprimit nomen, sed 
relinquit intelligi iudicio prudentum. De se enim nullus 
sapiens dubitabit (5); de Guidone autem et laudibus eius 
dicetur infra Inferni capitulo X et Purgatorii capitulo XI, 
tamen latenter tangit dicens: e non vi sono intesi, quia 
pars regens non adheesit consilio istorum duorum: imo 
Guido fuit missus ad confinia ex quo mortuus est; et 
consilium Dantis spretum. Dicit ergo: giusti son dui, sci- 
licet Dantes et Guido Cavalcante, e »on vi sono intesi, sed 
certe cito poenituit eos. — Et ultimo Ciachus respondet 
tertiae petitioni autoris, scilicet causam istius civilis dis- 
sensionis quam dicit esse triplicem, unde dicit : Superbia, 
invidia el avaricia son le tre facelle, vel faville, idest quod 
ista tria vicia sunt ($) tria incitamenta incendentia corda 
eorum (5, ideo: ch’ anno i cuori accesi, et (È) inflamma- 
verunt animos Florentinorum ad furorem in se ipsos, 
ita quod recte potest exclamari contra eos: Quis furor, 
o cives (*) etc. et autor imponit ('°) finem verbis Ciachi 
dicens: ille Ciachus qui pose fine al lacrimabil suono, idest 
hic fecit finem flebili ('') sermoni, tum quia infirmus erat, 


(*) S. huius. (3) 116, loquitur hic. 

(*) S. usum loquendi debet intelligi de homine. 

(*) S. qui illo tempore erant duo. (3) 116, dubitabat. 

(*) S. sunt incitamenta. (*) S. hominum, et ideo. 
(*) S. idest flammaverunt. 

(*) S. cives, que tanta licentia ferri. 

(*) o) 


. e 116, ponit finem. (!) E. lacrimabili. 


CANTUS SEXTUS. 237 


tum quia loquebatur de materia lacrimosa quantum ad 
ipsum et autorem. — Ef io. Nunc (') autor dicto de statu 
Florentia in generali petit a dicto Ciacho de statu quo- 
rumdam clarorum virorum particulari (*), ut det eis 
meritam famam; unde dicit: ef io a lui, supple dixi: 
quamvis sis gravatus et exteediatus(?), ancor vo’ che me ’n- 
segni, quasi dicat: dixisti mihi aliquid de futuris, nunc 
velim (*) quod dicas mihi aliquid de aliquibus preteritis, 
e che di piu parlar mi facci dono, idest facias mihi libe- 
raliter gratiam loquendi adhuc mecum parum, ergo: 
Dimme ove son Farinata e’! Teghiaio. Ita debet ordi- 
nari litera ut feci: Farinata fuit magnanimus miles de 
Ubertis de Florentia princeps partis Ghibelin®e, de cuius 
virtute et gestu (?) dicetur plene capitulo X huius Libri. 
Theghiaius (5) nobilis et prudens miles de Adimarris, de 
cuius consilio dicetur infra capitulo XVI Inferni, et dicit : 
che for si degni, scilicet honore et laude. Et hic nota quod 
aliqui ) dicunt quod autor (5) loquitur ironice, quod est 
penitus falsum; quia licet sint damnati propter aliqua 
vicia enormia, tamen sunt laudabiles et famosi mundo. 
Unde autor facit magnam comendationem de eis in 
suis locis. Jacopo Rusticucci. Iste fuit miles prudens et 
liberalis, non tamen nobilis sed plebeius de humili genere, 
quo (5) dicetur infra capitulo XVI. * Arrigo ('°). Istum num- 
quam nominabit amplius (!*); debet tacite poni cum Musca, 
quia fuit secum in eadem culpa; fuit enim nobilis de Sifan- 
tibus, * e ’/ Mosca. Iste fuit nobilis miles de Lambertis de 
Florentia, de quo dicetur Inferni capitulo XXVIII et dicit : 


(*) S. Hic autor noster dicto. (* E. in particulari. 

() S. teediatus. — E. atediatus. (*) S. volo. 

(*) S., 116 c E. gestis. 

(*) S. Thegiaius fuit nobilis. — 116, Thegiaius autem nobilis. 

(*) E. aliqui hic dicunt. (*) S. autor hic. 

(*) S. e E. de quo. 

('*) Manca nel Codice Estense quanto è racchiuso fra i due asterischi. 
/!) S. amplius, sed debet. 


238 COMENTUM INFERMI 


e fa ch io li conosca, quia non sunt pratereundi ^ si- 
lentio, et assignat causam quia quaerit ^ cognoscere eos 
dicens: che gran disio mi stringe di sapere, idest magna 
affectio cogit me scire, se ’/ ciel gli adolcia ? , idest dul- 
corat eos, o P Inferno gli atosca, idest toxicat eos, idest 
si inficiuntur amaritudine damnatorum ; et sic nota quod 
autor vult dicere: dubito utrum * isti sint damnati an 
salvati ?, quia habuerunt magna vicia et magnas vir- 
tutes, ita quod videbantur bene salvabiles si peenitentiam 
habuissent in ultimis, quod ignoro; et subdit responsio- 
nem eius ad se dicens : e quelli, scilicet Ciachus respondit 
mihi : ei, idest illi $, spiritus prenominati, son tra l' anime 
più nere, idest inter animas peccatrices magis denigratas 
turpioribus viciis, quam sint luxuriosi vel gulosi, quia 
Farinata peccavit in fide, credens animam simul mori 
cum corpore. Theghiaius, Jacobus ," peccaverunt contra 
naturam : Musca et Árigus contra proximum. Ideo bene 
dicit: diverse pene, quia ad diversa vicia sequuntur di- 
versa supplicia. Alii enim istorum puniuntur igne, ali- 
quis 5; ferro, ut patebit in suis capitulis, giù li grava al 
fondo, magis ‘*» versus centrum, quia gravius peccave- 
runt, ideo sunt remotiores a Deo, et ideo: /d i’ potrai 
vedere, scilicet infra, se tanto scendi, idest si vadis tam 
deorsum ut videas omnium inferiorum ponas, sicut iam 
vidisti nostras. — Ma. Hic ultimo Ciachus facit finem sua 
brevi narrationi petens famam ab autore, unde dicit : 
ma pregote a la mente altrui me rechi, idest reducas me 
ad memoriam hominum ('°) faciens mentionem de me. 


(!) E. pratermittendi. (*) E. quare quaerat. 

(*) E. dulciat eos. — 116, dulcorat eos, idest si fruuntur dulcedine beatorum, 
o l' Inferno. 

*) 116, an isti. (*) S. salvi. (*) S. illi superbi spiritus. 

() S. et Jacobus. — 116, Jacobus et Arigus peccaverunt contra naturam; 
Musca contra proximum. 

^) 8. alii ferro. (* 116, idest magis. (**) S. omnium. 





240 COMENTUM INFERNI 


gite, mortui, venite ad judicium, et ideo dicit : quando ve- 
dra la nemica podesta, idest potestatem Dei inimicam 
sibi et aliis damnatis, sed amicam salvatis. Per hoc au- 
tem intelligit quod iste stabit semper iacens in ista poena 
usque ad diem judicii et tunc resurget sicut et ceteri, 
unde subdit: ciascun rivedra la trista tomba, quia scili- 
cet omnis anima (') tunc revidebit sepulturam suam, quam 
autor vocat tristem quia in ea iacuit corpus, quo tam- 
quam organo et instrumento anima. usa fuit ad peccan- 
dum, vel ?) duplicabitur eius poena ; ripiglierd sua carne 
e sua figura, quia unusquisque reinduet sibi propriam 
carnem et figuram humanam et non aliam. Udird quel, 
scilicet sententiam Dei, che rimbomba, idest resonat, in 
eterno, quia, scilicet Christus, dicet: ife maledicti in ignem 
eternum. — Si. Hic autor concludens tangit unum dubium 
incidens circa predicta, et primo continuans dicta dicen- 
dis, dicit: sì (rapassamo, scilicet ita conferendo de ultima 
resurrectione corporum, per sozza mistura de P ombre e 
de la pioggia, quia anima ille gulosorum erant turpes 
et transformata propter varias infirmitates et pluvia erat 
turpis, sicut grando et nix, sub qua isti macerabantur 
turpiter, ideo ?) bene erat turpis mixtio, a passi lenti, 
quia deliberate et apensate procedendo, unde dicit: foc- 
cando un poco de la vila futura, quia enim erat facta 
mentio de die judicii per Virgilium, ideo autor conve- 
nienter (* movet sibi dubium utrum pene damnatorum 
sint augendze vel minuende vel aliqualiter (9) mansurze 
post diem judicii. Unde dicit: cA' io, disse, ecce illud mo- 
dicum quod tangit (?) de vita futura, quia dixit: dimmi 
maestro, scilicet o Virgili, esti (tormenti, idest supplicia 
gulosorum et csetera inferna et eterna, cresceran ei, 





(!) 116, anima revidebit. Ü,1 
(*) S. ita bene. (*) S. consequenter. 
( 


(3) S., 116 e E. «qualiter. 5; S. e 116, tetigit. 


CANTUS SEXTUS. 241 


idest * erunt ne maiora? o fien minori, idest * (') an effi- 
cientur minora et diminuentur, e seran si cocenti, idest 
an erunt ®qualiter (*) cruciantia sicut sunt nunc; dopo 
la gran sentencia, idest universalem diem iudicii quando 
aeternus iudex feret iuste sententiam diffinitivam a qua 
nullus poterit appellare? et subdit responsionem Vir- 
gilii (*) qui dicit quod ista tormenta erunt maiora per 
rationem naturalem ; unde dicit: e quelli a me, scilicet 
Virgilius respondit: ritorna a (ua scienzia, idest ad 
philosophiam naturalem cuius tu es doctus, che vuol 
quanto la cosa è più perfetta più senta 'l bene, sicut gratia 
exempli, homo magis sentit delectationem lire quam 
asinus, e così la doglienza, idest et ita similiter magis 
sentiat () dolorem et ponam, quia homo magis sentit 
laborem vel verbera quam asinus, propter nobilitatem 
complexionis, et ita (f) nobilis quam rusticus, et dominus 
quam servus et ita de aliis. Ad quod est notandum quod 
anima magis cruciabuntur post resurrectionem corpo- 
rum, quia erunt perfectiores ratione compositi, non vera 
perfectione sed mala et damnosa, ideo subdit: questa 
gente maledetta, idest damnata, aspetta esser più di la, 
idest diutius ultra diem iudicii; quantumcumque enim 
tempus sit magnum usque ad diem iudicii, tamen est 
finitum, sed postea non erit amplius tempus sed «eter- 
nitas, che di qua, scilicet citra diem iudicii, (uífo, idest 
quamvis, giamai non vada in vera perfezione, quia sci- 
licet ista reconiunctio animae cum corpore cedet ad maio- 
rem poenam. — Noi. Hic autor claudit capitulum et dicit : 
Noi agiramo attorno quella strada, idest circuivimus, quia 
locus ille erat circularis, parlando più assai ch io non 


(!) Le parole fra i due asterischi sono state supplite dai Codd. 116 e Strozz. 
(*) 116, eque cruciamina. — E. seque cruciantia. 

(3) 116, Virgilii dicens quod. 

(*) S. sentiet. — E. sentit. 

(*) E. ita plus homo nobilis. 


I. 16 


249 COMENTUM INFERNI 


ridico, quia multa occurrebant menti eius circa mate- 
riam preetactam resurrectionis, quae tamen autor pruden- 
ter omittit, ne videatur recedere a materia principali; 
unde autor se apparat ad aliam materiam describendam 
Scilicet avaritiam, unde dicit: Venimo al punto dove se 
digrada, idest!) devenimus ad locum ubi iste gradus 
sive circulus separatur ab alio; et ecce novum monstrum 
Inferni peius Cerbero occurrit mihi, quia: Quivi trovammo 
Pluto il gran nemico, idest avaritiam maxime inimicam 
humani (*) generis de qua iam dictum est in primo ca- 
pitulo et plenius dicetur in isto sequenti et alibi sepe. 


——————_» 


(') S. idest, ubi iste gradus. 
(*) S. humane genti. — 116, e E. human» gentis. 





244 COMENTUM INFERNI 


regem terrenarum et mundanarum diviciarum repre- 
sentat in generali universale vicium avaritiae. Modo ad 
propositum autor fingit Plutonem clamare terribiliter 
viso autore vivo: pape sathan, pape sathan aleph. Hoc 
autem figurat quod Pluto videns hominem vivum in re- 
gno (') avariciee, idest non mortuum in vicio avariciz, 
venientem ad destructionem avaricia, non valens (?) im- 
pedire eius iter, miratur, dolet et implorat auxilium 
alterius. Quod miretur patet, quia dicit: pape (*), quod 
est adverbium admirantis. Quod doleat patet, cum dicit : 
aleph, quod est adverbium dolentis; cum verg dicit : 
sathan, implorat auxilium alterius; nam sathan inter- 
pretatur princeps daemoniorum. Dicit ergo: Pluto comin- 
ciò, supple, clamare et dicere : aleph (^, sathan sathan, pape 
pape, idest ah, ah, dyabole, dyabole! quale monstrum est 
istud quod vivus homo videatur in loco isto! Et nota 
quod apud hebraeos aleph est prima litera alphabeti : 
Greci vero dicunt alpha; latini (9) a, et ah aliquando 
est adverbium dolentis, et tunc debet aspirari, et ita ca- 
pitur (*) hic. Et dicit, con /a voce chioccia, idest rauca et 
aspera, quia cum indignatione et ira clamabat. Aliqui 
tamen dicunt quod aleph est vocabulum graecum, et tan- 
tum (^) valet, quantum vide; et secundum hoc autor vi- 
detur dicere quod Pluto ex admiratione ccepit vocare (5) 
Sathan et dicere: veni (°) et vide rem mirabilem que 
raro vel numquam accidit, et tunc dicetur con ia voce 
chioccia, idest submissa. E quel. Hic autor ostendit quo-, 
modo Virgilius confortaverat (!) ipsum, unde dicit : e quel 





(') 116 e E. in regno avaricie, venientem ad destructionem avaricia. 
) E. non volens. 

*) 116, Pape, cum vero dicit aleph dolet, quod est adverbium dolentis. 
) S. Aleph, Aleph. (^) E. latini autem dicunt a. 

5) E. accipitur hic. (*) E. et quod tantum. 

*) S. coepit clamare. (5 116, veni, vide. 
) 





246 COMENTUM INFERNI 


divitum, *dicit quod*(') divites inter alios malos mores ha- 
bent (*) hoc qui sunt elati, quia habendo divitias reputant 
se habere cetera bona, quia (?) divicie sunt quoddam prz- 
tium omnium aliorum; et adducit ibi dictum Symonidis 
poete, qui scribit (* quod uxor Jeronis interrogata utrum 
esset melius fieri divitem quam sapientem, respondit : 
quod magis frequenter videbat sapientes frequentare 
januas divitum, quam e converso; vident ergo (5) se di- 
vites abundare his, quibus indigent sspe etiam sapientes ; 
sed certe divites indigent maioribus bonis quam sapien- 
tes; ideo bene alius philosophus dixit, quod medici visi- 
tant domos segrotorum et non e contrario, et tamen non 
sequitur quod eegrotus sit melioris conditionis quam me- 
dicus; et ecce quomodo contumeliose Virgilius alloquitur 
Plutonem: e disse: taci maledetto lupo; bene vocat ava- 
rum lupum, quia in primo capitulo vocaverat (9) avari- 
ciam lupam; consuma dentro te con la tua rabbia, quasi 
dicat: rode te anxietate curarum (^ tuarum quibus (9) 
semper mordetur et consumitur avarus (?, ut statim di- 
citur (!?). Et assignat Virgilius causam quare Dantes de- 
scendat ad Infernum, quia habet hoc ex gratia divina (''). 
L' andar al cupo, idest descendere ad profundum Inferni 
de gradu in gradum, non ee senza cagione, sed audi cau- 
sam optimam, quia: vuolsi così cola dove Michele fee la 
vendetta del superbo strupo, quasi dicat : in ('*) coelo, unde 
tu et Lucifer superbus quem tu vocas in auxilium pre- 
cipitati fuistis. Et hic nota ('5) quod autor appellat stu- 





(!) Le parole fra gli asterischi son del Codice Estense. 

(*) S., 116 e E. habent hunc, quod sunt. 

(*) E. quasi divitis sint pretium quoddam omnium. 

(*) S. scripsit. (*) S. e E. ergo divites se abundare iis. 
(*$) E. vocavit. () 116, curarum, quibus saepe mordetur. 
(*) S. quia semper mordetur. (*) E. avaritia. 

('*) 116, dicetur; et asserit Virgilius. 

(!!) 116, divina; unde dicit: /'andar. (!*) S. de colo. 

('*) E. Et notandum. 





948 COMENTUM INFERNI 


in quartum circulum. Dicitur enim lacca, idest costa, 
ut patet VII capitulo Purgatorii, pigliando più de la do- 
lente ripa, quia descendimus magis inferius et ( cepimus 
plus de ripa Inferni que est ripa doloris et (*) continet 
plus poene, unde dicit: che ’l mal de l'universo tutto in- 
sacca, idest que ripa claudit et conservat intra se tam- 
quam in sacco inclusa omnia mala et peccata mundi. 
Ah iusticia. Ista est secunda pars generalis in qua 
autor tractat (*) de poena avarorum et prodigorum in 
generali; et quia poena est difficilis et quasi inexplica- 
bilis, autor (* incipit ab exclamatione, dicens admirative : 
Ah iusticia di Dio, chi stipa, idest quis claudit et conti- 
net; ita ut litera legatur interrogative, (ante nuove tra- 
vaglie e pene quant io vidi ? quasi dicat durum est posse 
dicere quot et que sunt poenae ($ et cure avarorum 
et prodigorum ; vel dicas (5), che, idest qua iusticia Dei 
stipat, idest claudit; et est stipa verbum literale et non 
vulgare Bononiensium, ut aliqui dicere voluerunt. Et 
petit causam huius iusticie divine dicens : e nostra colpa, 
quasi dicat et (^ nos cur sumus in culpa, ne scipa si, 
idest ita vastat nos, et est scipa vulgare florentinum hic, 
non bononiensium (5. Dicunt enim Florentini quod mu- 
lier est scipata quando peperit abortivum. — Come. Hic 
autor volens describere supplicium avarorum et prodi- 
gorum, praemittit (?) unam comparationem propriissimam 
per quam ostendit qualitatem poenae eorum. Ad intelli- 
gentiam comparationis est sciendum quod in finibus Ita- 
lie versus Orientem, scilicet inter Calabriam et Siciliam, 
est unum angustum brachium maris quod appellatur ('°) 


(!) E. et sic cepimus. (*) E. quia continet. 
(*) 116, tangit. (*) S. ideo autor. 

(*) S. e E. et qua sint pone et cure. (*) S. dicas quod, che. 
(*) S. et nos incursimus in culpa. (* E. bononiense. 


(*) S. premittit comparationem. (19) S. vocatur. 





250 COMENTUM INFERNI 


ria (') avaricia et prodigalitas continuo impugnant, donec 
tollant de medio et destruant; quo facto, continuo con- 
currunt et se invicem concutiunt et collidunt, et bene 
avaritia figuratur per Caribdim, qua absorbet et ingurgi- 
tat aquas, et prodigalitas per Scillam per quam discurrit 
aqua cum ruina. — Qui. Hic autor explicat poenam pra- 
dictorum dicens: Jo vidi gente troppa più qui ch’ altrove, 
quia maior est numerus avarorum, quam ceterorum 
peccatorum, voltando pesi. Et hic notandum (*) quod au- 
tor dat debitam poenam istis; nam per ista onera repra- 
sentat nobis magna pondera laborum et curarum que 
continuo premunt et gravant corpus et animum avari 
et prodigi; corpora enim non quiescunt dum continuo 
discurrunt per mare, per terram, per montes, per valles 
exponendo (? se omnibus periculis cceli, aquse, pira- 
tarum, latronum, et omnia incomoda tolerando, scilicet 

famem, sitim, algorem, calorem ; et si forte corpus quie- - 
scat, numquam animus, imo semper (* secum luctatur. 
Dicit (5) avarus intra se ipsum: si vendis frumentum et ca- 
reflat $, tu crepabis dolore: si non vendis et vilefiat, tu 
morieris dolore. Nonne avari acquirunt cum labore, pos- 
sident cum timore, perdunt cum dolore? Bene (7) Dyo- 
genes proiecit sacculum pecunie post furem, qui sepe 
de nocte tentaverat solicitus et tremens subtrahere (5) 
illum de sub capite eius. Quid prodigus (°) ? quali onere 
premitur cum deficit sibi ad expendendum? violenter 
rapit, clam furatur, mentitur, periurat, prodit, sepe ven- 
dit pudorem filie, imo libertatem suam. Certe Caius Ga- 


——  —-——-rrrr_r—————m——————_————_—_—__—__———————————————————xx———— ——————»»rrr——_—___1tz_21.___1_—————_—.r—r—.—.—_.—._.rrrrxxrrrFTrr—»—»pmP_—_17T<<_= 


(*) 116, maria, idest duo vitia amara, avaritia et prodigalitas. 

(*) S. e 116, nota quod. (*) 116, exponentes. 

(*) 116, semper luctatur. (*) E. Dicit enim avarus. 

(*) S. carefiat, crepabis dolore; si condis et gubernas, morieris dolore si 
postmodum viletiat. Nonne avari. 

(*) S. Et ideo bene. (*) S. trahere. 

(*) E. prodigi? quali onere premuntur cum deficit sibi ad spendendum? 





252 COMENTUM "INFERNI 


ita nocet sibi et alteri, quod tamen prodest aliquando 
alicui. Nota etiam quod autor mirabiliter fingit ista duo 
vitia contraria puniri simul in eodem circulo et eodem 
supplicio, quia habent fieri circa idem medium et sepa- 
rantur ab eodem medio ('), et avaricia est magis insa- 
nabilis et plus nocet, ut iam dictum est, et probat phi- 
losophus Libro Ethicorum. Ideo autor ponit prodigos a 
dextra, avaros a sinistra; et avaros magis detestatur, ut 
statim videbis in tertia parte generali. Notandum est 
etiam quod ista duo vicia sunt maxime damnosa publice 
utilitati. Avarus enim recte potest assimilari gripho qui 
eruit aurum ex terra, et tamen ex quadam naturali in- 
vidia non permittit aliquem tangere. Prodigus vero (*) as- 
similatur aranee que se eviscerat ut(?) faciat aliquid 
opus vanum, et dicit: cum grandi urli, quia enim (*) 
avarum lupo, ideo bene dat sibi vocem lupi; ululatus 
enim est vox luporum. — Percoteansi. Hic describit mo- 
rem istorum et (5) dicit, quod ita occurrentes percutie- 
bant se adversa fronte, deinde vertebant sibi terga, do- 
nec iterum obviabant sibi in alia parte inferiori circuli, 
continuo improperantes una pars alteri (5), dicit ergo: 
percoteansi incontra, scilicet avari et prodigi; e poscia 
ciascun si rivolgea pur li, scilicet cum pervenerant ad 
lineam mediam, vol(ando a retro, idest retrocedendo per 
eamdem viam per quam venerant. Et (”) hic nota quod 
autor per hoc figurat quod avari, et prodigi semper 
adversantur sibi factis(?) vel verbis, sicut videmus de 





(') 116, medio; tamen avaritia est peior, quia magis recedit a medio et est 
magis insanabilis. 

(3) 116, autem etiam. 

(*) E. ut aliquod opus faciat licet in vanum. 

(*) S. e E. enim autor assimilaverat avarum. — 116, hic enim autor etc. 

(*) S. e 116, istorum, dicens. 

(9) S. alteri et altera alteri, dicens ergo. 

(*) S. Et nota quod hic autor. — E. Et hic notandum quod autor. 

(*) S. e E. factis et verbis. — 110, factis et dictis. 





254 COMENTUM INFERNI 


mel faciebant hoc, sed continuo iterabant sine intermis- 
sione (') vel requie, unde dicit: poi se volgea ciascun 
com’ era giunto, idest cum pervenerat ad lineam que 
est terminus medius eorum per /o suo mezzo cerchio, 
quia avari tenent unam medietatem circuli -per quam 
continuo currunt; et prodigi aliam medietatem. Et sic 
vide quod avarus et prodigus semper accedunt contra 
se invicem contendentes (*) de medio, quia uterque vult 
defendere quod agat virtuose et tamen neuter potest 
capere medium vel retinere, ideo bene dicit: a P altra 
giostra, idest ad alium concursum quem vocat giostram 
methaphorice. Sicut enim armigerantes concurrunt que- 
rentes prosternere unus alterum (*), et habere victoriam 
unus de altero, et de hoc gloriantur, ita avari et pro- 
digi, ut iam dictum est. 

Et io ch' avea il cor. Ista est tertia pars generalis, in 
qua autor tractat in generali de praedictis et (* in spe- 
ciali de uno genere hominum in quibus fundamentaliter 
viget avaricia, et petit autor a Virgilio de duobus: primo 
in genere, qui sunt (5) isti: secundo in specie, si illi 
avari qui sunt a sinistra fuerunt omnes clerici. Dicit 
ergo : et io ch' avea il cor quasi compunto, scilicet ex tanta 
contrarietate et repugnantia hominum, dissi : o Maestro, 
or me dimostra che gente è questa, idest, que genera 
hominum sunt ista in isto circulo, que divisa per me- 
dium continuo decertant linguis inter se, et nunquam 
videntur facere pacem; et dic mihi in speciali de istis 
qui sunt ad sinistram qui (°) videntur habere extraneum 
habitum; se questi chercuti, idest (") clerici, sive habentes 


(!*) 116, irremissione. (*) 116, contrudentes. 

(*) S. alium. ( E. et etiam in. 

(*) S. sint isti duo, in spetie, si illi. — E. qui sint isti; secundo, in specie. 

(*) E. et videntur. 

(") 116 e E. idest si isti clericati vel habentes clericam. — S. idest clericati 
fuerunt omnes sacerdotes. Et. 





256 COMENTUM INFERNI 


excedit avariciam caterorum ; ideo bene Zeno episco- 
pus veronensis dicit in suo libro de avaricia, quod ava- 
ricia a mundo pro crimine non habetur, quia non in- 
venit ( a quo reprehendatur. Et hic nota lector quod 
autor loquitur hic tam aperte ex indignatione, quia in 
istis nulla videtur causa avaricie: primo quia ut plu- 
rimum sine magno labore perveniunt ad ista beneficia 
et bona temporalia, et nos videmus quod qui succedunt 
in alienis diviciis sine labore suo communiter solent esse 
prodigi; secundo, quia isti non habent uxores vel filios 
pro quibus accumulent, et si habent, non audent dicere 
quod sint sui; et quamvis autor videatur fuisse nimis 
audax, tamen multi alii habuerunt hanc libertatem, sicut 
Bernardus qui dicit: Vos autem sacerdotes fecistis Deum 
fabulam mundi. Sed certe nescio videre causam avaricie 
in prelatis, nisi forte quia prohibitio auget concupiscen- 
tiam. Nota etiam quod autor loquitur solummodo de 
viciosis ?) et omnino laborantibus isto morbo. — Et io. Hic 
autor ostendit se avidum ex predictis faciendi men- 
tionem de aliquo famoso inter istos, unde dicit: ef io, 
supple dixi: o Maestro, io dovre' ben reconoscere alcuni, 
de quibus possem facere memoriam (); che fuoro im- 
mondi di cotesti mali, idest qui fuerunt maculati istis 
viciis, (ra questi cotali, idest inter istos prodigos et ava- 
ros. Et subdit responsionem Virgilii, qui primo tangit 
diffamationem vitae dicens : ef elli a me, scilicet Virgilius 
respondit : vano pensiero aduni, idest frustra cogitas dare 
famam istis, quia fuerunt tam (5 miseri quod nullam 
morentur famam, unde dicit : /a sconoscente vita che fee 
sozzi, idest qua ita denigravit eos infamia, quia scilicet 
in vita nesciverunt uti temporalibus (°) vilibus quibus 


(!) E. non reperit. (*) E. de avaris. 
(*) E. mentionem. (*) 116, ita miseri. 
(*) E. uti temporalibus, quibus. 





258 COMENTUM INFERNI 


lar qual el'a sia, scilicet in particulari vel amplius, quia 
nimis dictum est de ista materia. Or puoi. Hic ultimo 
autor ostensa aternitate pene istorum, nunc ponit ir- 
remediabilitatem pone, quia totum aes mundi non pos- 
set prestare ' istis modicam ^ quietem nedum veram 
felicitatem. quam ista fortuna promittere videtur. Dicit 
ergo: o figliuol or puoi veder, scilicet. ex praemissis, 
la corta buffa, idest brevem vanitatem, de’ ben che som 
commessi a la fortuna, scilicet de temporalibus, per 
cui, idest propter .* qua bona fortune, F umana gente 
si rabuffa, idest altercatur * et rixatur ad invicem, ut 
patet, che tutto Poro ch ee sotto la luna. quod est di- 
cere in tota terra, sive orbe terrarum, e che gid fu 
di queste anime s(anche, quia sunt in continuo discursu 
et labore, non potrebbe far riposar una. Et,^ hic nota 
quod istud est totum verum in isto mundo. quia si ava- 
rus haberet quicquid auri, aris, gemmarum et divicia- 
rum est apud omnes homines mundi, nou quietaretur 
eius animus cupidus, imo magis cupiditas invalesceret ; 
et ita prodigus totum abiiceret et nihil sufficeret ad quie- 
tandum animum eius. Exemplum avari in Mida, exem- 
plum prodigi in Nerone. 

Maestro mio. Ista est quarta pars generalis in qua 
autor digressorie tractat de fortuna: quia enim Virgilius 
in responsione sua fecerat mentionem de fortuna ,5', ideo 
autor petit incidenter quid est fortuna, que habet tam 
amplam potestatem super bona temporalia, unde dicit : 
diss' io, idest, ego Dantes petivi, o maestro mio, or me 
di anche, idest ultra praedicta dic mihi adhuc, che &e que- 


f!) E. procurare istis. 

() 116, ipsis modicam quietem. — S. modicum quietis. 

(3) S, per qua. (*) 116, alteratur. 

‘3) S. Et nota quod totum istud est verum. — E. Et hic notandum quod 
istud est totum verum in hoc mundo. 

^) 116, de fortuna, que habet tam amplam. 


CANTUS SEPTIMUS. 259 


sta fortuna, di che tu mi tocchi, quasi dicat: aliquid ma- 
gnum videtur esse licet ignotum, che ha i ben del mondo, 
idest ista (') transmutabilia si tra le branche, idest omnino 
in sua bailia. Et subdit responsionem Virgilii (?) qui tra- 
ctaturus de fortuna primo increpat ignorantiam morta- 
lium qui multa et falsa et vana dixerunt de fortuna ; unde 
-dicit : e quello a me: scilicet Virgilius respondit : o crea- 
lure sciocche, idest o homines rudes et ignari, quanta 
ignoranzia è quella che v'offende, quasi dicat magna, et 
dicit in speciali (^? auctori: or vo’ che tu imbocche mia 
sentenzia, idest quod (*) capias (* meam opinionem, et sen- 
tentiam tamquam veram. — Colui. Hic incipit declarare 
quid est fortuna et (°) quod eius officium, et incipit mo- 
dicum a longe, dicens: Colui il cui saper (utto trascende, 
idest Deus cuius sapientia est infinita, fece li cieli, de nu- 
mero et ordine coelorum dicetur alibi sepe et praecipue 
primo et secundo capitulo Paradisi, e die lor chi li con- 
duce, quasi dicat dedit orbibus motores suos qui appel- 
lantur () intelligenti& sive angeli, qui movent ccelos et 
regunt et gubernant omnia inferiora ; unde dicit: si c' ogni 
parte ad ogni parte splende, quod declarat : distribuendo 
egualmente la luce, scilicet secundum debitam aquitatem 
et proportionem; ideo dedit varios motus in coelo quibus 
lux variatur diversimode, proportionabiliter () secundum 
qualitatem materie receptabilis (?). — Similemente. Hic re- 
stringit dictum suum ad fortunam; et breviter vult dicere 
quod sicut Deus omnia coelestia regit et gubernat per 
angelos moventes, ita per influentiam coelorum ('°) regit 


(*) E. ista transibilia. (*) S. Virgilii dicens quod tractaturus. 

(*) 116, speciali autor. (*) E. quod accipias meam etc. 

(*) S. quod capias et intelligas meam sententiam et opinionem tamquam veram. 
' (*) 116, et quot eius effectus et incipit. 

() S. vocantur. (*) 116 e E. et proportionaliter. 

(*) 116 e E. receptibilis. 

(!* E. celorum movet et mutat omnia inferiora. Ideo. 


260 COMENTUM INFERNI 


et gubernat ista temporalia, ita quod sicut motores mo- 
vent et volvunt coelos, ita influentia celorum movet et 
mutat omnia inferiora. Ideo bene dicit : similemente, ille 
Deus cum summa sapientia sua, ordinò general ministra 
e duce, et ista est generalis influentia cceli, quia omnes 
celi operantur circa ista fortuita dando, auferendo, mu- 
tando. Unde Martianus libro de Nuptiis dicit quod for- 
tune perveniunt ab omnibus planetis, agli splendor mun- 
dani, idest temporalibus bonis quae sunt quaedam organa 
ad felicitatem, ut dicit philosophus in ') suo libello de 
bona fortuna, et dicit: che permutasse a tempo li ben 
vani, idest ista mundana qua non sunt vera bona, sed 
habent imaginem boni, quia scilicet nunc recedunt ab 
illo, nunc accedunt ad illum. Unde ccelum facit more Za- 
batarii (*) qui aufert hinc et confert illuc. Ergo non «ab 
una spera sed ab omnibus fortuna causari videtur; se- 
cundum (?) enim diversos aspectus et coniunctiones (*) pla- 
netarum: diverse sunt fortune nascentium ; di gente in 
gente e d' uno in altro sangue. Lege historicos, lege poe- 
tas et videbis fortunam semper variatam apud omnes: 
imo, quid oportet (?) legere scripta antiqua cum continuo 
videas mirabiles vices et mutationes (9 fortunarum de 
quibus * possent fieri magna volumina si haberemus ali- 
qua ingenia, et dicit : olfra la diffension di senni humani, 
sicut videmus de facto quod consilia hominum non pos- 
sunt impedire mutationem fortuitorum de quibus * 7) non 
habetur certa scientia; quod declarat per effectum, dicens: 
perch’ una gente impera e l altra langue. Ubi sunt im- 
peria (£) mundi, Assyriorum, Medorum, Persarum, Gra- 


(!) S. in libello. 

(*) E. cabatataris quia aufert hinc et confert illinc. 

(*) S. secundum diversos. (*) 116, commutationes. 
(*) E. quid opus legere. (*) S. conditiones. 


(*) Manca nel Codice Fstense quanto è racchiuso fra i due asterischi. 
(3) S. imperia Assyriorum. 


CANTUS SEPTIMUS. 261 


corum, Romanorum? imo quotidie videmus de facto 
mutationes regnorum. Nonne (*) diebus nostris Rex Fran- 
cie potentissimus Regum christianorum, victus et ca- 
ptus a Rege Anglie; et Rex Hispanie superatus et 
interfectus a fratre naturali! ut dimittam alia dominia 
particularia; et statim reddit causam quia (*) non possit 
provideri, dicens : seguendo lo giudicio di costei (9) che v' ée 
occulto. Et hic nota quod autor ex hoc ostendit quid 
proprie sit fortuna ; est enim effectus particularis non co- 
gnitus ab humana scientia. Illud enim appellamus (*) for- 
tuitum cuius causam ignoramus, cum tamen causa sit 
in se, sed occulta; et dabo exemplum grossum ad decla- 
rationem huius. Quidam pauper (5) lentus et negligens 
habitabat sub vili tugurio in riperia () Janue cum uxore 
et filiis parvulis; qui dum sspe increparetur ab uxore 
quod (") non laboraret, ex quo caderet a paupertate in 
miseriam cito, semper respondebat per istud unum (S) 
dictum vulgare: A chi Dio vuol bene dormendo gli vene. 
Et hoc rei probavit eventus. Nam uxor eius, ipso ster- 
tente de mane in lecto, invenit magnum cumulum aureo- 
rum in stipite eiecto ad litus per tempestatem, et sic 
factus est dives dormiendo. Hunc ergo casum appellamus 
fortuitum, quia nescimus causam quare iste tristis in- 
venerit?) aurum, qui debuisset potius invenisse stercus; 
unde Philosophus in ('°) suo libello de bona fortuna dicit : 
quod si quis interroget fortunatum ('') quare sic agat, re- 
spondebit se nescire. Unde ibidem dicit Aristoteles, quod 
fortuna est sine ratione natura, idest impetus naturalis 


(' E. Num ne. (*) E. quare. 


(*) 116, costei, scilicet fortuna, che. 

(*) S. appellatur. (*) 116, pauper piger, lentus et. 
(*) 116, ripa ianue iuxta mare cum uxore. 

(*) S. quia. (*) S. unum commune vulgare. 
(*) E. habuit. ('*) S. in libello. 


(') S., 116 e E. quis interroget fortunam. 


262 COMENTUM INFERNI 


adveniens homini sine ratione. Sic ergo patet quod igno- 
rantia humana," imposuit istud nomen fortuna, nam 
unum et idem appellatur fortuitum ab uno, quod non 
appellatur fortuitum ab alio, sicut patet .?) in casu quem 
ponit philosophus II ** physicorum, et Boetius in V. Si 
cultor conductus pratio a Domino agri dum foderet 
agrum reperit thesaurum, modo ista inventio auri (* vi- 
detur fortuita apud ignorantes causam : tamen unus ma- 
gnus astrologus qui cognoscat nativitatem illius rustici 
et videat causam quare ;°) ille invenerit aurum, non re- 
putabit hoc fortuitum: et declarat occultationem fortune 
per simile |) dicens: come in erba P angue, idest serpens; 
anguis enim qui latet in herba prius mordet hominem 
quam perpendat: et ita fortuna praevenit hominem et 
prosternit antequam cogitet, dum est in flore prosperi- 
tatis et reputat se magis securum. Et subdit: Vostro 
saver non ha contrasto a lei, propter iam dicta, quia for- 
tuna est ignorata, et liberum arbitrium non est ubi non 
est electio, et electio non est in ignoratis. Fortuna enim 
est prater propositum, et per accidens; unde Augusti- 
nus IV de Civitate Dci: eas causas, qua fortuita dicuntur, 
non esse dicimus nullas sed occultas. Et Thomas de Aqui- 
no: ea que per accidens hic aguntur sive in rebus natu- 
ralibus sive humanis, reducuntur in aliquam causam praor- 
dinantem, qua est (^) providentia divina. Et hic nota (9) 
lector quod non solum theologi christiani, sed et multi 
philosophi et poetae pagani negant fortunam ; unde Macro- 
bius Libro Saturnalium V, dicit: Homerus maluit nescire 
fortunam, et soli Deo omnia regenda committit. Virgilius au- 
tem attribuit ei omnipotentiam, quam et philosophi qui 


(') E. hominum. (*) 116, apparet. 
3) E. primo Physicorum. &) 116, thesauri. 
(*) S. quare invenerit, non reputabit hoc. (*) S. similitudinem. 


() S. est ipsa providentia. €) S. nota quod non solum. 





264 COMENTUM INFERNI 


tator eius et Albumasar ." zmulus eius. — Ze sue. Hic 
autor tangit continuam mutationem fortune dicens : Le 
sue permutalion non hanno tregue, idest quietem vel pau- 
sam, quia continuo ut videmus vices fortune mutantur, 
unde subdit ,P : necessita la fa esser veloce. Et hic nota (*) 
lector quod circa literam istam ," est toto animo insi- 
stendum, quia istud dictum non videtur bene sanum; 
ideo multi multa dixerunt, alii pro autore, alii contra 
autorem, sicut Cechus de ^ Esculo qui satis improvide 
damnat dictum autoris exclamans : In ciò fallasti fioren- 
lin poeta. Sed parcat mihi reverentia sua, si fuisset tam 
bonus poeta ut,5: astrologus erat, non invexisset (’) ita 
temere contra autorem. Debebat enim imaginari quod 
autor non contradixisset expresse sibi ipsi, qui dicit Pur- 
gatorii cap. XVI: E! cielo i vostri movimenti inifia, Non 
dico lutti, ma posto ch’ io 'l dica, Dato v' ée lume a bene 
et a malitia. Est ergo notandum quod istam ,^ literam 
per autorem ,? aliqui exponunt sic : si fortuna est, de ne- 
cessitate est mutabilis, quia ut dicit Boetius: Si manere 
incipit, sors (1°) esse desistit. Unde est hic necessitas con- 
sequentia, sicut verbi gratia, si dico necesse est futura 
contingentia ad utrumlibet se habere; aut si dicam ne- 
cesse est hominem esse rationalem ,!", vel necesse est 
me habere liberum arbitrium ; verumtamen quidquid 
dicatur potest exponi breviter et clare, quod necessitas 
sit ex parte hominis (!^, quia semper et subito unus oc- 
cupat fortunam alterius, quod indicat litera sequens : Si 
losto ven che vicenda consegue. Nam ut videmus ;'*) con- 


0 — ———++-»»»»—»—»—P-—_Fy  — -n2nlRK1«a|A€—€€———_—m_—_+—+———_—_—_—__+m6& 








(') S. Almansor. (3) S. dicit. (*) S. nota quod. 
(*) S. istam totis viribus insistendum est, quia. (3) S. de Esculis. 
(*) S. poeta quam bonus erat astrologus. (*) E. invehisset. 


(*) 8. hanc literam. — 116, quod aliqui per autorem exponunt istam literam 
sic : si fortuna, de necessitate est. 

(*) E. pro auctore. (!**) S. fortuna. (15) E. rationabilem. 

(5 116, hominis utentis, ut semper. ('5) E. videtur. 





266 COMENTUM INFERNI 


dicit quod fortuna non curat |" sibi de lamentationibus (?) 
hominum. Unde dicit: ma ella s' ce beata e ciò non ode, 
idest non videtur audire vel curare, quia non potest 
recipere lesionem; ipsa dico : con P altre prime creature 
lieta, idest cum intelligentiis, quia Angeli fuerunt creati 
simul cum coelis ?), qua habent movere et gubernare, 
et ita influentia cceli qua habet movere (* omnia infe- 
riora: ergo fortuna fuit simul creata cum coelis et mo- 
toribus coelorum. Folge sua spera, idest rotam que at- 
tribuitur fortuna (9), e beata si gode, quasi dicat, facit 
officium suum et permittit homines clamare (9 et latrare 
in vanum. Unde nota quod fortuna merito figuratur cum 
rota; si enim applices candelam rotze que continuo mo- 
veatur (^), nunc prastabit lumen huic parti, nunc illi, et 
ita facit influentia coeli. 

Or discendiamo. Ista est quinta et ultima pars genera- 
lis, in qua autor agit et tractat breviter et succincte (5) de 
poena iracundorum et accidiosorum qui puniuntur in 
quinto circulo: et primo Virgilius invitat autorem ad istam 
materiam pertractandam dicens: Or discendiamo omai 
a maggior piela, idest transeamus inferius ad maiorem 
poenam, ubi puniuntur maiora vicia quam sint avaritia et 
prodigalitas; et probat quod non est amplius immorandum 
circa dictam materiam propter temporis brevitatem, quia 
scilicet iam steterunt in Inferno per medietatem noctis ; 
unde dicit: gid ogni stella cade che saliva quand' io mi 
mossi, vult dicere in effectu quod iam transiverat prima 
medietas noctis, quia stelle qua ascendebant in principio 
noctis quando intravit Infernum nunc cadunt, idest va- 
dunt versus occasum, quia iam transiverunt (?) medium 








(!) S. curat de lamentationibus. (3) 116, de maledictionibus. 
(3) E. caelis, qua habent movere omnia inferiora ; ergo fortuna. 

(*) S. movere et gubernare omnia. (5) E. ipsi fortuna. 

(*) 116, clamare in vanum. (*) E. movetur. () E. summarie. 
(°) E. transiverant ipse stelle medium. 


CANTUS SEPTIMUS. 261 


coli, ideo bene dicit: el troppo star si vieta, idest prohi- 
betur nobis (') quia non habent stare nisi per tres dies (?), 
ideo non poterant amplius stare in dicto circulo si vole- 
bant visitare (?) czetera loca Inferni, in quibus puniuntur 
tot alia vicia. Noi. Hic autor describit introitum ad quin- 
tum circulum dicens: Noi ricedemmo, idest transversa- 
vimus, el cerchio, idest predictum circulum quartum, 
a l'altra riva, que scilicet est media inter quartum et 
quintum circulum. Sed hic notandum antequam ulterius 
procedam, quod autor hucusque tractavit de quatuor 
peccatis corporalibus et laevioribus, scilicet luxuria, gula, 
avaricia et prodigalitate: nunc compendiose tractaturus 
est de quatuor spiritualibus et gravioribus (5, scilicet acci- 
dia, ira, invidia et superbia. Ad propositum ergo autor 
tractaturus 5) novam materiam ostendit quod (5) primo 
invenerit introitum istius quinti circuli, et primo fingit se 
invenisse unum fontem ebullientem et effundentem aquam 
que facit unum rivum decurrentem per unum fossa- 
tum, qui rivus (^) stagnat et facit unam paludem quam 
vocat stygem. Ad quod ulterius est notandum quod per 
hoc autor figurat quod ista quatuor vicia, de quibus 
modo intendit tractare, sunt quasi fraterna et habent 
eamdem originem et tendunt ad tristitiam. Ideo autor 
punit ipsa in stygia palude que interpetratur tristitia. 
Alii tamen dicunt quod iste fons figurative est creatio 
ire, ideo autor dicit : sopra una fonte che bolle e riversa. 
Nam ira est accensio sanguinis circa cor; ideo in fonte 
nullus punitur, quia non est in culpa nec moretur poe- 
nam, quia (5) irascimini et nolite peccare. Rivus manans 


——————— —@ 


(') E. nobis et merite, quia non habebant illic stare. 

(*) 116, dies in Inferno, ideo. (*) S. videre. 

(*) E. gravioribus peccatis, scilicet. (5) 116, intraturus novam. 
(*) 116 e E. quid primo invenerit in introitu istius. 

() S. rivus factus stagnat unam paludem. 

(*) E. quia per Prophetam dicitur in psalmo : trascimini. 


268 COMENTUM INFERNI 


a fonte est ira cito transiens, ideo bene figuratur in 
fluxu cum dicit: per un fossato che da lei diriva: nam 
teste Horatio: Ira furor brevis est etc., et in rivo etiam 
nullus punitur; nam ira aliquando laudabilis est quando (*) 
homo irascitur ubi, quando, et quomodo oportet, ut vult 
philosophus libro Ethicorum; sed ira inveterata et in- 
durata punitur in styge quia effectus talis ire est tri- 
stitia.— L' aqua. Hic autor describit (*) qualitatem aquse 
quie oritur ex fonte predicto dicens: / aqua era buia, 
idest bura (?) more lombardo, assai più che. persa, idest (*) 
plusquam sit color persus qui non est in totum niger, 
et bene fingitur obscura, quia ira et tristitia obfuscat (5) 
animum cuiusque. Et(* ostendit quomodo intraverunt 
viam suam sequentes cursum istius aqua nigra dicens : 
e noi intramo giù per una via diversa, scilicet a prima, 
in compagnia de l' onde bige, idest aquarum fuscarum 
qualis est pannus qui dicitur bisus (); unde bige, idest 
brune, et subdit locum in quem tendit ista aqua dicens : 
questo tristo ruscel, idest rivulus qui tendit ad tristitiam (5), 
ra in la palude ck' à nome Stige, vel secundum aliam li- 
teram, fa una palude ch’ à nome stige, et videtur melior 
litera, quando ee disceso appie de le maligne piagge grige, 
idest postquam pervenit ad (? plagias grisas qua habent 
colorem subnigrum, qualis est vestis nigra monacalis, 
ila quod locus conformatur aqua, quia scilicet aqua erat 
«risa, et ripa per quam decurrchat in vallem erat grisa. 
Et io. Nunc autor describit poenam iracundorum dicens : 
Et io che mi stava inteso, idest attento, di mirar, idest 
speculari novam poenam, vidi gente fangose in quel pan- 


LL Á£ _—+————-FF_FFF_——————————_———————+—————-—_—+y--——__— 


(') E. quando scilicet. (3) S. scribit. 

(*) E. idest obscura. * S. idest quam sil. 
(*) E. obfuscant. :*) 116, et dicit. 

0) 116, biscius. — S. bissus. 


i*) S. tristitiam, nam rivulus qui tendit ad tristitiam, va. 
(*) S. ad plagas. 





270 COMENTUM INFERNI 


or vedi, idest videre potes per talia signa: l anime di 
color cui Pira vinse: quia enim nesciverunt vincere iram, 
ideo male victi sunt ab ea. Et vide quam breviter (*) et 
pulcre autor perstrinxit istam materiam et sequentem, 
de qua tamen ^ diffusius et curiosius tractabit in Pur- 
vatorio. — Et anco. Hic autor detegit poenam accidiosorum 
quos fingit occulte puniri sub iracundis, et dat eis penam 
verissimam quia portant intra se poenam occultam, sci- 
licet tristitiam suam. Dicit ergo: El anco vo’ che tu per 
certo credi. Hoc dicit quia non videbatur bene credibile 
quod sub aqua punirentur aliqui graviter, et tamen sic 
est de accidioso, che gente ee sotto È aqua che sospira, 
quia non videtur manifeste planctus eorym, qui fit sepul- 
tus sub aqua, et non apparet nisi per quaedam parva (5) 
signa exteriora; ideo dicit: e che fan pullular quest aqua 
al sommo, quia superficialiter aqua ibi faciebat bullas ex 
murmure quod faciebant isti sub aqua, come l occhio te 
dice, idest sicut visus (^ intellectualis indicat tibi, o che 
s' agira, idest ubicumque circumspiciat, quia ubicumque 
est magna copia istorum accidiosorum. — Filti. Hic au- 
tor explicat qui sunt isti, ponendo orationem eorum ; 
unde dicit quod isti accidiosi, /i/fi nel limo, idest fixi 
et submersi in palude, dicon: tristi fommo ne l'aire 
dolce, idest in vita temporali dulci ad differentiam istius 
infernalis amara; che dal sol s' alegra, quia in Inferno 
non lucet sol neque sensibilis, neque divinus, et vult 
dicere: nos merito tristamur in ista vita poenali quia 
fuimus tristes in vita temporali ubi debebamus leetari (3) 
in claritate solis. Et specificat nominatim vicium ipsorum, 
cum (°) dicit : portando dentro, idest intra animum clau- 
sum, accidioso fumo, idest tristitiam accidie quam vocat 


(') E. leviter. (?) 116, tam diffusius. 
() S. aperta signa. — E. quadam signa. (*) E. oculus. 
.3) S. delectari. (5 S, unde dicit. 


CANTUS SEPTIMUS. 271 


fumum, quia ita obscurat hominem quod(') nihil preclari 
facit, imo marcet turpi ocio. Et quia sic (?) tristati sumus 
in luce serena, ideo bene nunc tristamur in tenebra 
obscura. Ideo dicit: Or ci atristam nella belletta negra, 
idest in ista palude nebulosa. Belletta enim est proprie 
illud liquidum lubricum quod remanet in superficie terrae 
quando modicum pluvit (*), sive quod flumen reliquit (5 
extra alveum, et est vulgare florentinum, et alibi in 
Tuscia dicitur melma et melmetta, quasi dicat: semper 
fuimus tristes in vita et semper sumus (5) post mortem. 
Et subdit autor modum pronunciationis istorum, quia 
imperfecte loquuntur, dicens : questo inno si gurguglian, 
idest gurguliando dicunt: nella strozza, idest intra gu- 
lam. Et hic nota quod hymnus est laus Deo debita, quz 
cantatur in ecclesiis; et ideo autor bene dat hymnum 
istis, quia sacerdotes, quorum est cantare hymnos, maxime 
laborant vicio accidia et asinitatis, unde tales accidiosi 
sepe dum canunt divinum officium vix possunt labra (5) 
movere, et dum dicunt pigriter ") et tacito murmure: 
Domine labia mea aperies, ponunt se ad sedendum, ideo 
bene addit ?) causam talis gurguliationis dicens: che dir 
nol posson, scilicet praedictum hymnum con parola ín- 
tegra, quia siepe non exprimunt verba (°) psalmorum in- 
tegre, imo diglutiunt.— Cosi. Hic autor ultimo concludit 
imponens finem dicta materie, et aperiens viam ad ('°) 
futura. Unde dicit : così girammo, idest, ita, sicut dictum 
est, circuivimus, grande arco, idest magnum circulum 
vel girum, de la lorda pozza, idest paludis turpis ex 
luto et foetore, (ra Za ripa secca e '| mezzo, idest inter 





— — — - .-.- — —.. — — 








(*) 116, qui nihil. (3) 116, sicut tristati. 

(*) 116 e E. pluit. (*) 116, relinquit. 

(*) 116, fuimus post mortem, et semper Deus faciat nos tristes; et subdit. 
($) 116 e E. labia. (*) S. pigre. 

(*) S. dicit. (*) S. verba integra sed deglutiunt. 


) 
('*) 116, ad futuram. 


272 COMENTUM INFERNI 
ripam ,'! extremam qua sicca est, et medium, quod est 
ipsa palus; et in extremo circuitu Stygis erat una turris 
de qua statim dicetur in sequenti capitulo, unde dicit : 
venimmo a pie, idest juxta, d' una torre al da sezzo, idest 
ad extremum. 


(!; S. ripam siccam extremam et medium. 


273 


CANTUS OCTAVUS, in quo tractatur de iracundia is entibus 
in palude a Stygis, et sicut Phlegias demon transivit eos in 
nave sua sub titulo multorum t$stius viti, ct maxime Phi- 
lippi Argenti de Florentia; et in fine appropinquaverunt 
civitatem Inferni, ci non fuerunt. dimissi intrare. 


I: o pico seguitando. Postquam in precedenti capitulo 
circa finem autor noster tractavit de poena iracundorum 
et accidiosorum qui puniuntur in quinto circulo infer- 
nali ('), nunc consequenter in isto VIII capitulo preesenti 
agit et tractat de vicio et supplicio superborum qui pu- 
niuntur in eodem circulo predicto (*) quem facit Stigia 
palus; et totum istud capitulum potest dividi in quatuor 
partes generales, in quarum prima describit custodiam 
qui (5) fit in fine istius circuli, et nautam qui transpor- 
tat animas (5 per aquam ad civitatem infernalem, quam (5) 
autor vocat civitatem Ditis. In secunda tractat de uno 
spiritu particulari (5) superbissimo qui hic punitur, ibi: 
Mentre noi. In tertia tractat de signis que a longe in- 
dicant infelicitatem huius civitatis, ibi: Qui 4 lassamo. 
In quarta et ultima autor describit resistenciam magnam 
quam habuerunt volentes intrare dictam terram, ibi: 
Io vidi più di mille. Ad primum dico quod autor tractat 
de custodia quz fit(") in turri in fine istius circuli, et 
continuans dicta dicendis, dicit: Io dico seguitando. Sed 
antequam descendam ad expositionem liters, ad claram 
intelligentiam istius continuationis est preesciendum, quod 


(*) 116, Inferni. (*) E. circulo predictorum. 
(*) 116, que fit in turri in fine. (* S. animas ad civitatem. 
(*) S. quam vocant. (*) E. in particulari. 


() E. fit in circuitu et in fine huius circuli. 
I. 18 


274 COMENTUM INFERNI 


Dantes quando expulsus est de patria, sicut plene iam 
patuit supra capitulo VI, fecerat de opere suo sollum- 
modo VII capitula pracedentia. Cum autem ipse (') 
more exulum incertus sue fortune pluribus annis va- 
gus moraretur cum diversis dominis, noluit divina pro- 
videntia quod tam egregium opus perderetur. Accidit 
ergo quod cum quidam rimaretur (?) inter caeteras (3) 
scripturas Dantis in quibusdam cofinis portatis ad loca 
sacra, quando ignita (* turba magis avida preda, quam 
iuste vindicta, cucurrerat ad domum eius, reperit dicta 
VII capitula; quibus cum admiratione lectis et inspectis, 
subtraxit sagaciter de loco ubi erant, et portavit ad quem- 
dam civem nomine Dinum eo tempore famosum elo- 
quentem in Florentia; et breviter (^ cognita perfectione 
operis imperfecti miserunt ista capitula Marchioni Mar- 
cello Malespine cum quo tunc Dantes erat. Que ille 
salis intelligens dominus bene notata ostendit (5) fide- 
liter Danti rogans, ut non dimitteret sine fine opus cui 
fecerat tam altum principium. Dantes opere viso fertur 
dixisse: redditus est mihi maximus labor cum honore 
perpetuo. Ergo fato volente et Marchione instante, non 
sine magno labore conatus est resumere altam fanta- 
siam quam omiserat, et incoepit de novo procedere et 
continuare materiam inchoatam dicens: Jo dico segui- 
(ando, idest prosequendo materiam intermissam propter 
exilium; sed antequam ulterius procedam (^), lector, volo 
te notare quod istud capitulum, quod quibusdam (9) vi- 
detur facile et( de materia communi, est valde diffi- 
cile et pulcrum, in quo autor facit novas et artificiosas 
fictiones. Primo ergo fingit quod in ista turri fiat specula- 











— — 











(') E. Cum autem more exulum. — (*) 116, rimaret. 

(*) S. e E. certas. (*) S., E. e 116, ingrata turba. 
(* E. breviter perfectione. ( E. ostendit eidem Danti. 

:*) S. procedam, volo te scire. (*) E. in quibusdam. 


.") E. facile de materia. 





276 COMENTUM INFERNI 


stro (') quod aliquis stans in turri ad custodiam fortis 
passus, videns novam gentem vel hostilem appropinquare, 
facit certum signum civitati et statim recipit simile si- 
gnum. Dicit ergo: ef un’ altra, dicunt aliqui scilicet fla- 
mellam, sed hoc est falsum, imo aliam turrim civitatis(*, 
render cenno, idest simile signum duarum flammarum, 
da longi, quia magnum spatium erat inter turrim et tur- 
rim, ideo dicit: (anto ch’a pena il potea l'occhio torre, 
idest accipere vel comprehendere propter nimiam di- 
stantiam. Et hic nota quod ista litera potest simpliciter 
intelligi sicut expositum est, tamen moraliter potest ex- 
poni quod turris figurat ipsam superbiam que est alta, 
et ignis similiter qui (*) semper tendit in altum, quem (*) 
autor fingit se vidisse a longe (), imo interdum per to- 
tum mundum sicut patuit in °) Alexandro magno, Ca- 
sare et (7) multis. Et ponit autor duas turres et in utraque 
duas flammas; *prima turris est superbia extrinseca et 
apparens et ideo prima offertur visui, idest speculationi 
autoris, et habet duas species qua figurantur per duas 
flammas (9)* scilicet superbiam in |?) benefactis et super- 
biam in malefactis; nam istud vitium non solum habet 
locum inter mala, sed etiam inter bona; puta quando 
quis superbit de scientia, de virtute, de sanctitate, de 
bonitate dando gloriam sibi et non Deo; de ('°) malefactis 
habet locum superbia, quando quis arroganter ascribit 
sibi illud bonum quod vere non est in eo. Secunda turris 
est superbia intrinseca qua detegitur et manifestatur per 





(' E. mundo, quod. 

(*) E. civitatis. Ideo dicit: tanto che a pena. 

(*) 116, quia semper tendit ad altum. 

1) 116 e E. que autor. 

(*) 116, a longe, et ad ostendendum quod superbia facit se sentiri a longe, imo. 
(*) E. de Alexandro. (*) S. e E. et aliis multis. 

(*) Mancano nell' Estense le parole chiuse fra i due asterischi. 

(*) 116, E. e S. in bonis faetis et superbiam in malis factis. 

('*) S. in malefactis. — 116, et in malefactis. 





278 COMENTUM INFERNI 


splendidas super mensas paratas regaliter nec possunt 
illis vesci, quia una maxima furia infernalis non permittit 
porrigere manum in mensam |"; habent et saxum pen- 
dulum supra caput quod continuo cadere videtur ad (?) 
domandum eorum superbam (? cervicem (). Nunc ad 
propositum Phlegias iste fuit superbissimus in mundo, qui 
interfecit filiam suam et incendit templum Apollinis ; ideo 
autor inducit eum hic ut per ipsum reprasentet nobis 
vicium (?) pessimum superbiz in generali, et dat sibi offi- 
cium transportandi animas ad civitatem infernalem intra 
quam punitur violentia et fraudulentia, quia superbia est 
recta via quae ducit homines ($ ad omnia magna mala 
et peccata, unde Salomon : Initium |") omnis mali est su- 
perbia. Ad literam ergo veniendo autor volens describere 
velocitatem istius naute venientis (?, praemittit compara- 
tionem pulcram et propriam de sagitta quae cum summa 
festinantia emittitur ab arcu vel balista. Sicut enim sa- 
gitta velocissime scindit aerem, ita navicula aquam; et 
sicut sagitta laevis, acuta penetrat et ferit pestifere, ita ista 
navicula superbie"; ideo bene dicit: Corda non pinse 

(') E. in mensas. (*; 116, ad domandam. 

(5) E. eorum superbiam. Nunc ad propositum. 

(*; Il Cod. 116 qui aggiunge: Exemplo Dionysii Siragusani de quo refert Tul- 
lius V Tusculanarum quastionum quod cum quidam ex adulatoribus eius no- 
mine.... memoraret in sermone abundantiam divitiarum, maiestatem, potentiam, 
magnificentiam domorum regalium et diceret nullum fuisse unquam beatiorem 
eo, ut dixit Dionysius, vis tu gustare o Damocle quomodo hec vita te delectet et 
experiri foriunam meam? illo respondente quod sic, iussit illum collocari in loco 
aureo, picto et parato pulcerrime et plures mensas parari cum vasis ex argento 
et auro et pulcros pueros assistere et omnia ministrare ad cius voluntatem et 
apponere epulas splendidissimas et in hoc medio apparatu mandavit suspendi 
gladium lucentem ad trabem cum seta equina super caput illius beati. Itaque 
Damocles non aspiciebat pueros illos administratores, nec argentum artificiose 
laboratum, nec manum porrigebat in mensam, et breviter rogavit tirannum ut 
posset recedere, quia nolebat amplius esse beatus, et concludit Tullius quod sane 
videtur declarasse Dionysius nihil esse beatum quod semper habeat in se ali- 
quid terroris, et dicit quod Dionysius in iuventute commiserat ea propter quae 
salvus esse non poterat si cepisset esse sapiens de centauris: de Dionysio dice- 
tur plene cap. XII. Nunc etc. 


(*) S. vitam pessimam. — E. vitium superbia. (*) 116, hominem. 
(*) E. Initium mali. (*) 116, pervenientis. (* E. superbit. 





280 COMENTUM INFERNI 


quia iste non venit ut damnatus, imo ut preiudicet iuri 
tuo, ut scilicet retrahat homines ab Inferno docens vi- 
tare superbiam, et parum stabit hic, unde dicit : più non 
ci avrai a questa volta, che sol passando il loto, idest coe- 
num (*) istius paludis, quasi dicat: non faciemus (*) mo- 
ram tecum, nec habebis nos in potestate tua, nisi in quan- 
tum velociter transcurremus istam paludem. Hoc dicit 
quia autor breviter percurrit (?) istam materiam superbise 
ut de se patet, quam tamen dilfuse pertractabit (* in pur- 
gatorio. — Quale. Hic ponit confusionem Phlegiae per unam 
comparationem claram qui (5) conquerebatur amare, unde 
dicit: Flegias si fece, supple talis, ne / ira accolta, idest 
concepta mente et facie, quale colui, supple fit, che ascolta 
grande inganno che li sia falto, poi se ne rammarca, idest 
conqueritur et dolet. Phlegias enim solitus portare animas 
defuntorum damnatorum (5) sperabat nunc fecisse lucrum 
et reperit magnum damnum, quia cogebatur portare 
hominem vivum et positum in gratia Dei licet aliquando 
fuisset superbus. Lo duca. Hic autor ostendit quomodo 
intraverit ^) barcam Phlegia dicens: Lo duca mio, scilicet 
Virgilius, discese nella barca, quia (8) ratio semper pra- 
cedit, e poi mi fece intrar appresso lui, quia ipse bonus 
dux alias (°) fecerat istud iter, et dicit: et illa barca, 
parve carca, idest onusta, sol, idest solummodo, quando 
io fui dentro. Hoc ideo fingit quia ista barca erat solita 
portare animas separatas qua sunt sine pondere; ipse 
vero erat vivus cum pondere corporis vel moraliter lo- 
quendo, quia vir sapiens prudentia sua aliquando fir- 


Lol ————-.-.----»-»>-r-——rrrr_rr—r_r*-+———.————_ ——112à211———=————————————1—n 


(') E. terram. (*) E. non facimus. 

(*) 116, transcurrit. (*) E. tractabit. 

(*) E. qua comparatur breviter ad mare: unde dicit: Flegias si fece, supple 
talis, nell'íra accolta, idest confecta mente et facie, quale. 

(*) E. damnatorum superbas non fecit lucrum, sed reperit. 

(*) E. intravit. 

€) S. quia Virgilius qui est ratio hic semper. 

(*) 116, aliquando. 





282 COMENTUM INFERNI 


tune, ridiculum populi et fabula vulgi; nam post lapsum 
venit in odium et contemptum omnium et suorum(') et 
amicorum ; modo ad literam dicit autor: Dinanci a me 
si fece un pien di fango, idest occurrit oculis meis men- 
talibus, mentre noi passavam la morta gora, idest interim 
dum transiremus per illam vallem stvgiam, cuius aqua 
erat mortua, idest immota; gora enim est vulgare flo- 
rentinum, et est aqua qua currit per duciam ad molen- 
dinum. Sed ne procedam ulterius obscure ad cognitionem 
istius hominis est sciendum ,*,, quod iste erat quidam mi- 
les florentinus nomine Philippus Argenti de Adimaris, vir 
quidem superbissimus, iracundissimus, sine virtute vel ci- 
vilitate, displicentissimus, quia erat de stirpe numerosa 
valde, et pulcer et fortis corpore et dives valde, quae 
omnia sibi materiam arrogantie ministrabant, habebat 
summe odio populum florentinum, habebat unum equum 
quem vocabat equum populi Florentie, quem promit- 
tebat omnibus (5) petentibus eum mutuo; de mane equus 
erat paratus tempestive et dabatur primo venienti; po- 
stea aliis supervenientibus |*) dicebatur: tarde (5), tu fuisti 
preventus, et sic eludebat i$) spes multorum, et de hoc 
habebat solacium et risum. Vide ergo quomodo autor (7) 
bene solvit sibi de vectura si aliquando fuit delusus (°) ab 
eo. Hunc equum fecit aliquando ferrari argento, ideo co- 
gnominatus est Philippus Argenti. Autor ergo ponit pe- 
titionem Philippi (?) ad se dicens: e disse: chi sie tu che 
vieni anzi ora, idest qui venis ad Infernum ante tempus 
mortis? Et subdit autor responsionem suam ad illum di- 
cens: et io a lui, supple respondi de modo mei adventus 








(!) S., E. e 116, etiam suorum. (*) 116, notandum. 
(*) E. omnibus cum mutuo. De mane equus erat. — 116, equus erat. 
(*) E. supervenientibus, tarde, dicebatur, tu fuisti preventus. 

(*) S. tarde venisti, et sic eludebatur spes. 

(*) 116, illudebat spem. — E. cludebat spem. 

(*) E. Autor solvit. (*) E. elusus ab eo. (*) E. Philippi dicens. 





284 COMENTUM INFERNI 


voluit submergere navim. Et in hoc autor tangit morem 
superbi insani, qui constitutus in infimo statu miseriae, 
non potest pati contumeliam verborum ; et subdit defen- 
sionem "Virgilii dicens: perche 'l maestro accorto, idest 
Virgilius providus circa salutem autoris, /o sospinse, idest 
repulit ('Y a navi, et transivit ultra, dicendo: via costà 
con gli altri cani, idest vade cum aliis superbis qui ira- 

scuntur ad omne verbum, sicut canis ad omnem mu- . 
scam, et per hoc notat (*) prudentiam sapientis qui cito 
cedit furori, et dimittit talem dicens: vade, morde te 
rabie ?) canis rabide. Sed ut appareat clare qualiter iste 
canis rabidus non potuerit (* pati aliquam contumeliam 
verborum etiam iocosam, volo te scire novum ioco- 
. sum per quod evidenter appareat eius natura (°) clara 
displicenter. Est ergo breviter sciendum, quod tempore 
istius Philippi, paulo ante expulsionem autoris, fuit in 
civitate Florentie Ciachus maximus gulosus, de quo di- 
ctum est supra capitulo VI, et quidam alius ioculator 
leccator, nomine Blondellus, homo parvulus de persona, 
sed multum politus et ornatus ,), cum cesarie capillo- 
rum flava, non habens pilum tortum in capite. Hic Blon- 
dellus una die, tempore quadragesima, profectus ad pi- 
scariam, volebat emere duas lampredas pro domino 
Verio de Circulis, qui tunc erat princeps partis Albe. 
Quod Ciachus videns accessit ad Blondellum, et petit 
quid esset. Blondellus subito finxit quod. heri de sero tres 
pulcriores lamprede () cum uno magno sturione prz- 
sentata fuerant Domino Cursio de Donatis, qui erat prin- 
ceps (5) alterius partis Nigre; et dixit, quod ideo facie- 


() E. repulit illum a navi. (*) S. notat sapientiam prudentis qui. 
(!) S. rabie canis rabidi. — E. te, rabide canis, rabie. 
^) E. potuit. (5) S., E. e 116, natura elata. 


(9) S. ornatus, cesarie. 
(*) E. pulcriores lampreds presentate fuerant. 
(*) S. princeps partis nigre. 





286 COMENTUM INFERNI 


quare ' Biondellus ivit versus loziam Adimarorum, et 
Ciachus sequutus est eum. expectans videre eventum rei. 
Sed dominus Philippus. qui non potuerat contingere ba- 
ratarium *. stabat totus turbatus et rodebat se ipsum 
in animo ?, quia extimabat. quod Blondellus ad " po- 
stam alicuius fecisset sibi unam ^ truffam. Et ecce in- 
terim Blondellum: cui statim dominus Philippus venit 
in occursum. Et quum Blondellus ignarus fraudis factae 
contra eum, salutaret illum. Philippus, qui erat corpore 
magnus, nervosus, fortis. iracundus. indignans dedit sibi 
cum pugno magnum ictum in faciem. Et Blondello cla- 
mante: Heu mihi! quid est hoc. Domine mi ? Philippus 
apprehendens eum per crines, abiecto caputio, fulmina- 
bat super eum manu, et lingua clamabat : Proditor ' bene 
videbis, quid est hoc. Quale rubinare mittis tu ad me? 
Bene rubinabo te. Videor ne tibi puer irridendus *'? Et 
sic dicendo cum pugnis suis, qui videbantur sibi ferrei, 
fregit sibi totum visum, et totum caput depilavit, volu- 
tando ipsum per lutum; et cum tanto studio ^ repetebat 
verbera, quod numquam Blondellus potuit dicere unum 
verbum ad veram excusationem sui. Demum quum mul- 
lasset eum multis bussis, et mulli concurrentes cum 
maximo labore eruissent * illum de manibus suis .®, di- 
cebant Blondello, quod ipse fatue egerat mittendo Phi- 
lippo ‘!° ribaldum cum flasco et truffis, quia ,'^ bene de- 
bebat scire, quod dominus Philippus non erat homo 
mottezandus. Blondellus autem plorans, excusabat se, 
quod nunquam miserat ad eum pro vino; et statim co- 
gitavit, hoc factum fuisse opera Ciachi, qui '% solici- 





'; E. quare ipse Blondellus, ? E. baratterium. 

*) E. animo existimans. ‘) S. ad postulationem. 

?*) E. hanc truffam. ($) S. ridendus. 

(1) E. tanto furore. (*) 116, eripuissent. — E. extraxerunt. 
5) E. et dicebant. (!*) E. domino Philippo. 


UD 116, et quod bene. 14*) E. quia. 





288 COMENTUM INFERM 


se incendit amore tuo '. qua sic incensa venit ad me 
Virgilium ut ducerem te per istum Infernum. ubi videres 
iustam vindictam superborum, et disceres sic spernere 
eus, ut patuit II capitulo: sed prima litera videtur mibi 
magis propria. ubi secunda videtur magis * violentata. 
Et ut ostendat Virgilius praedictum spiritum fore dignum 
tali vituperatione. dicit: quei. quem tu vidisti ita frustra 
insanientem. fu al mondo persona urgogliosa. idest arro- 
gans, de se temere presumens cum tamen nihil boni in 
se haberet, unde dicit: bon(a non ce che sua memoria 
fregi, idest nulla virtus est que ornet memoriam suam ,3, 
et ideo: cosi se F ombra sua qui furiosa. tunc enim su- 
perbus cadens * efficitur rabiosus quando non habet in 
se virtutem qua possit se redimere. — Quanti. Hic Virgilius 
ad arguendam vanitatem superborum. dat unum nota- 
bile, dicens: quanti se tengon or lassù. scilicet in mundo 
viventium, gran regi, idest magnos principes 3 , nam rex (9 
primum antiquitus nomen est dignitatis, ut dicit Justi- 
nus in prohemio suo: et nota quod dicit notanter, fengon, 
quia istud vicium arrozantie falso de se extimat; nam 
ille est vere rex, qui primo scit regere se ipsum, che 
qui staranno come porci in brago. idest volutabro, quasi 
dicat stabunt in ceno istius fetida paludis sicut porci in 
luto. Et hic nota quod istud accidit «epe de facto in isto 
mundo. Quot reges illustres tabuerunt in carceribus Ro- 
manorum sicut Svphax, Jugurta, Perses ", et quot Ro- 
mani principes? Nonne " Vitellius imperator Romano- 
rum ductus est per urbem in," furore populi cunctis 
iacientibus in faciem et os cius lutum. urinam et fecem ? 


—— — — — —— — Á——— ——— — ———M—ÓÁ— A 





'!, E. tuo, et qua. — 116, suo, qua. 

'5j S. satis violenta. — 116 e E. magis violenta. 

‘8, E. memoriam eius. ^, E. ardens. 

‘*, 116, principes et dominos. ‘9 E. nam rex antiquitus. 
7j E. Xerses. (* E. Num ne. 


^ &$, in furorem. 


CANTUS OCTAVUS. 289 


Valerianus autem imperator (') consenuit in carcere regis 
Persarum cum hac ignominiosa perpetua servitute, quod 
semper regem ascensurum equum sublevabat tergo suo, 
sicut scribit /Elius spartianus, licet non oporteat ire per 
exempla veterum, quia quotidie habemus exempla pre (?) 
oculos, et ideo bene dicit: di se lassando orribili dispregi, 
quia redduntur contemptibiles apud omnes. — El io. Hic 
autor ostendit quod (?) non contentus tali exprobratione 
verborum optaverit sibi videre facta peiora, unde dicit : 
el io, supple dixi Virgilio: o Maestro, molto saria vago 
di vederlo atuffar, idest submergi, in questa broda, idest 
paludem pinguem unctam ad modum brodi, prima che 
noi uscissimo del lago, scilicet de Styge ista marcida 
lacuna, vel (* sequitur autor humanum appetitum quasi 
dicat: sicut (9) delectabatur distraciare et ludificari alios, 
ita vellem antequam recedam hinc fieri destracium et 
ludibrium de eo. Et subdit responsionem Virgilii qui dicit 
quod autor videbit quod optat antequam perveniat ad 
finem circuli, unde dicit: ef egli a me: supple Virgilius 
respondit : fu serai sazio di tal disio e conven che (i goda, 
quasi dicat, eris satur et lzetus tali vindicta quam appetis 
tam avide, avanti che la proda, idest antequam extre- 
mitas ripe, (i si lassi vedere, quasi dicat : antequam ap- 
plices ad ripam civitatis ubi exibis de navi; et sic vide 
quod adhuc erant tam (5) a longe quod non poterant vi- 
dere ultimam ripam. Et hic nota quod istud quod autor 
hic fingit, aliquando accidit de facto in mundo isto, quia 
dicit aliquando vir sapiens videns rabiosam bizariam unius 
superbi: iste ducet adhuc miseram vitam; dicet () alius 
ego vellem videre cito ; respondet (5) sapiens : istud forte 


(') 116, imperator romanus. (*) 116 e E. pre oculis. 
(*) E. quod ad contemptum tali exprobratione verborum oportuit sibi videre. 
(*) 116 e E. lacuna. Et sequitur. (*) 116, sicut ille spiritus. 


(*) S. e E. tam longe. 
(*) 116, dicit alius. — E. dicet aliquis. (*) 116, respondit. 


I. 19 


290 COMENTUM INFERNI 


accidet priusquam optes vel credas, et sic accidit: sic (') 
dicebat Boetius exul, et hoc verificatum est in utroque. 
Nam si Boetius non fuisset relegatus per superbum re- 
gem Gothorum, non fecisset opus tam nobile et utile, 
quod fuit multis causa consolationis in tribulatione et 
desperatione; nec Dantes nisi similiter passus esset per- 
secutionem superborum fecisset opus tam mirabile, quod 
fuit causa correctionis sibi et aliis. Unde si uterque fuis- 
set interrogatus: velles tu numquam fuisse expulsus (*, 
non dubito quod respondisset (^ : nullo modo. — Dipo ciò. 
Hic autor ponit effectum sua optationis, dicens clare : Jo 
vidi dipo ció, idest paulo post ista verba facta inter me 
et Virgilium, far quello strazio, idest tam magnum et 
vituperosum, di costui, scilicet Philippi, a le fangose genti, 
idest illis superbis in eodem luto * positis, unde per hoc 
autor innuit quod superbus punitur et destruitur ?) manu 
superborum, sicut iam dictum est, unde (5) dicit : che ancor 
ne lodo e ringrazio Dio, et sic vide quod vir sapiens sine 
lesione conscientia ,") sepe optat ruinam pravi ad uti- 
litatem aliorum, quando ille est obstinatus et insanabilis 
sicut erat (?) nunc iste. Et statim subdit triste spectacu- 
lum factum de isto exprimens eius nomen, patriam et 
vicium, dicens: lutti gridavano ah Filippo Argenti, ita quod 
factis et. verbis insultabant ci; ille autem, quia non po- 
terat volvere (°) se contra illos, convertebat rabiem suam 
in se. Ideo dicit : el fiorentino spirito bizarro, idest (!°) stic- 
ciosus, se volgea coi denti in se medesimo, sicut facit homo 
superbus quando non potest facere vindictam de iniuria 
qui fit sibi a potentiore. 


(!) S. sic dicebat Boelius exul philosophiae, et ita nunc autor noster simili- 
ter exul, et hoc. — 116, sic dicebat exul philosophis, ita autor noster similiter 


exul, et hoc. (*) E. exulem. 
(*) 116, respondissent. (*) E. loco. 
( E. distratiatur (9) 116, ideo dicit. 
(" E. conscientie gaudet ruina pravi. (*) S. erat iste. 


() E. vulnere ulcisci contra illos. (!*) E. idest furiosus, sí volgea. 


CANTUS OCTAVUS. 291 


Quivi el lassamo. Ista est tertia pars in qua autor, 
terminata materia superbia, nunc tendit versus tractatum 
nove materia, scilicet civitatis infernalis. Ideo prius de- 
scribit signa indicantia a longe ipsam civitatem, et con- 
tinuans dicta dicendis dicit: quivi el lassammo, idest di- 
misimus istum Philippum ita destraciatum in isto luto, 
che più non ne narro, quia non intendo plura dicere de 
eo, quia pro ( nunc satis dictum erat de materia su- 
perborum in isto uno superbo prasertim, quia occurre- 
bat alia materia pertractanda, scilicet poenarum que sunt 
intra (?) civitatem ; unde dicit : ma un duolo, idest magnus 
dolor, me percosse ne l'orecchie. Hic dolor non proce- 
debat ex valle, imo proveniebat a civitate; ideo direxit 
oculum versus partem a qua venire videbatur. Unde di- 
cit: perch' io sbarro l'occhio intento davanti, quasi dicat 
promovi vel aperui oculum intellectualem ulterius ante 
me, quia ubi primo tenebam oculum solum (?) ad cee- 
num, ubi ita male tractabatur superbus ( cum magno 
clamore (9) omnium, levavi oculum ubi audiebam maio- 
rem clamorem et dolorem a longe provenientem a maiori 
poena (5). — Lo bon. Hic autor ostendit quomodo Virgilius 
providus preevenerit eum, non expectata petitione expli- 
cans sibi, unde proveniat tam intensus dolor, quia sci- 
licet a civitate ad quam incipiebant appropinquare, unde 
dicit: Lo bon maestro, scilicet Virgilius, disse : o figliuolo 
la città che ha nome Dite omai s' appressa. Ad quod nota 
quod ista civitas fingitur (^) esse civitas regalis et deno- 
minatur civitas Ditis a Dite rege infernali, quia in ea 
sunt absconditi magni thesauri inferorum, idest magni 
peccatores clausi, sicut magni heretici, tiranni, raptores, 


(') 116, pro tunc. (*) E. intra hanc civitatem. 
(*) E. solummodo. (*) E. superbus ille, 

(* E. clamore levavi oculos ubi audiebam clamorem et. 

(*) E. pena quam ista. (*) 116, fingitur regalis. 


292 COMENTUM INFERNI 


desperati, blasphemi, sodomit®, usurarii, fraudulenti, fal- 
sarii, proditores. Ideo bene dicit : coi grari cittadini, idest 
sceleratis qui graviter peccaverunt, ita quod pondus pec- 
catorum demersit eos in profundum, col gran stuolo, idest 
exercitu, quia hic est multitudo numerosa per varias 
acies ordinata. Est enim ista civitas populosa (') et plena 
gentibus totius mundi qua: habitant in diversis vicis, ut 
patebit in processu. — E/ io. Hic autor ponit responsionem 
suam ad Virgilium, in qua profitetur se iam videre si- 
gna praetendentia ipsam. Unde dicit : E! io, idest ego Dan- 
tes dixi: Maestro, idest, o Virgili, magister mi 2), vere 
videris mihi dicere verum 3), già certo, idest certe sine 
dubio, cerno, idest discerno et comprehendo, /e sue me- 
schite (^. Et hic nota quod istae Ecclesie sunt sepulcra 
hereticorum qui puniuntur iuxta moenia murorum intra 
civitatem. Sicut enim accidit in mundo isto, quod acce- 
dentes ad aliquam terram primo solent videre a longe 
templa qua communiter sunt alta et apparentia, ita nunc 
isti accedentes ad istam civitatem infernalem primo vi- 
dent templa, idest sepulcra haereticorum, qua ad modum 
templorum apparebant in acre, quia eorum coopertoria 
sunt suspensa in alto, et videntur in forma quasi tecta 
Ecclesiarum acuta in medio. Nota etiam quod autor uti- 
tur vocabulo saracenico ?; nam Ecclesie hereticorum 
non possunt dici Ecclesia. Ponit etiam ipsa sepulcra here- 
ticorum iuxta extrema seposita a toto corpore civitatis, 
quia conventicula hereticorum sunt tales, quod (^ vitant 
consortia aliorum. Et tangit formam paene istorum a 
qua procedebat ille dolor, quia scilicet puniuntur in igne, 
unde dicit : vermiglie come fosser uscite di fuoco, sicut a 
simili videmus hic quando faber ignit bene unum fer- 
(*) S. populata. (*) S. mi, videris. 


(*) 116, verum, quia, già certo. (*) 116, meschite, idest ecclesias. Et. 
(*) E. saraceno. (9) E. quia vitant. 


CANTUS OCTAVUS. 293 


rum quod totum videtur igneum. Et subdit responsionem 
Virgilii confirmantis et declarantis dictum eius, unde 
dicit: el ei mi disse: idest et ille Virgilius dixit mihi: el 
fuoco eterno, quia semper duraturus, ch’ entro T affoca, 
idest incendit illas meschitas interius, le demostra rosse, 
come tu vedi, in questo basso inferno. — Noi. Hic ultimo 
autor ostendit quomodo pervenerint ad istam civitatem, 
quam describit a mirabili fortitudine eius, dicens: noi 
pur giugnemo, idest nos (') tandem pervenimus et appu- 
limus finaliter navigando cum Phlegia, dentro a l'aite fosse, 
idest profundas, che vallan quella terra sconsolata, idest 
cingunt et claudunt illam civitatem infelicem, quia Infer- 
nus est locus inconsolabilis, ut dicit Aristotiles in sua 
poetria. Et hic nota quod autor fingit istam civitatem fore 
fortem et inexpugnabilem cum magnis fossis profun- 
dis et muris altis et fortibus, ut locus conveniat damna- 
tis. Videmus enim in mundo nostro quod qui gravius 
deliquerunt coercentur () duriori carcere, et subiiciuntur 
gravioribus poenis; et ita qui lzevius peccaverunt (?) lar- 
gius detinentur et levius puniuntur: ita in proposito, 
isti qui sunt inclusi intra civitatem, enormius peccave- 
runt; ilii vero qui sunt positi extra in loco ampliore et 
liberiore, levius peccaverunt. Nota etiam quod per pro- 
funditatem fossarum, et fortitudinem murorum, autor 
figurat profunditatem et difficultatem materie, quam nunc 
parabat intrare, sicut statim dicetur ; unde dicit : le mura 
mi parea che ferro fosse, idest essent de materia ferrea, 
ut bene videbis infra. Ideo autor bene fingit quod non 
potuerunt (*) pervenire ad introitum nisi f) per longam 
circuitionem, unde dicit: venimmo in parte, scilicet ad 


(') 116, idest nos tamen pervenimus et applicuimus. — E. idest nos tamen 
pervenimus et appulimus. 

(*) S. coarctantur. (*) E. peccaverunt e contrario: ita in. 

(*) 116, potuerint. (*) 116, nisi post. 


294 COMENTUM INFERNI 


terram ante portam civitatis, ubi erat portus illius na- 
vigii, dove’! nocchier forte, scilicet Phlegias superbus: 
gridò: uscitice, idest exite de navi, quia : qui ee l'entrata, 
et bene dicit quod clamavit, quia cum magna indigna- 
tione et ira deposuit eos ad terram. Sciebat enim quod 
erant facturi magnum damnum civitati, et dicit: non 
senza far pria grande agirata, quia non sine longo di- 
scursu rationis et magno labore speculationis potuit per- 
venire ad istam materiam. Et hic ultimo nota lector, 
quod potes mirari et dubitare, nonne autor noster de- 
scripsit supra civitatem infernalem, ubi tertio capitulo 
dixit: Per me si va nella città dolente! similiter descripsit 
Charonem nautam qui transportat omnes animas pra- 
vorum in Infernum per fluvium Acherontis; quare ergo 
nunc describit aliam civitatem et alium nautam, scilicet 
Phlegiam qui transfert animas de valle ad istam civi- 
tatem ? Dico" breviter quod autor non est hic super- 
fluus, imo subtiliter facit pulcerrimam fictionem; fingit 
enim quod ista magna et antiqua civitas habeat tria et 
diversa fortilitia, sicut gratia exempli habet civitas anti- 
qua Padua in Italia. Modo in primo fortilitio È) maiore, 
ubi non fit magna custodia, habitant illi qui peccaverunt 
per incontinentiam. In secundo strictiore ubi fit magna (3) 
custodia habitant illi qui peccaverunt per violentiam. 
In (5) tertio fortilitio strictissimo habitant illi qui pecca- 
verunt per fraudulentiam (5), ubi invenitur tertius por- 
titor (9) animarum peior et horribilior cateris, scilicet 
Gerion ; et ultimo in centro civitatis est carcer obscuris- 
simus, scilicet puteus in quo puniuntur proditores. 

Io vidi più di mille. Ista est quarta et ultima pars 
generalis, in qua autor ostendit maximam resistentiam 


-——— ———-+& —— 











(!) S. Dico quod autor. (*) E. fortilitio, ubi. 
(*) S. e 116, maior. (*) E. Sed in tertio. 
(*) E. fraudem. (*) 116, portator. 


CANTUS OCTAVUS. 295 


quam habuerunt ad intrandum istam civitatem. Sed an- 
tequam descendam ad literam exponendam volo te pre- 
scire ('), quod tota ista pars est fortis et comuniter male 
intellecta; sed ne perdam tempus dicam breviter et sum- 
matim, quod autor noster ideo fingit se hic invenisse 
maximam resistentiam, ut per illam det intelligi maxi- 
mam luctam menlis quam secum habuit. Si enim supra 
autor invenit in singulis circulis unum singularem cu- 
stodem qui voluit sibi denegare ingressum ne videret 
communia vicia et supplicia incontinentium, qua sunt 
quasi per se nota ; quanto fortius debet hic invenisse ma- 
gnam multitudinem custodum volentium impedire ne (?) 
intret civitatem, et videat vicia magis occulta? Fingit 
ergo subtiliter quod daemones in magna multitudine cum 
magno furore concurrerint ad turrim magistram, ut bene 
custodirent passum ne isti possent intrare. Ergo per dz- 
mones autor repraesentat nobis malitias, fraudes et falsi- 
tates quas parabat describere, quas non Homerus, non 
Virgilius numquam (5) descripserat; ideo non mireris si (*) 
habuerit hic magnam resistentiam, quia sine magna dif- 
ficultate non poterat intrare () fortem materiam. Nunc 
ad literam dicit autor: Jo vidi più di mille dal ciel pio- 
vuti, idest Daemoniorum (5) qui propter superbiam ceci- 
derunt de celesti civitate in istam infernalem, et ponit 
numerum pro numero, ita poterat dicere () centum 
milia vel mille milia, quia infinita et innumerabilia sunt 
genera malitiarum et fraudium, et dicit: în su le porte, 
in plurali propter versum, vel ad magnificandam forti- 
tudinem illius porte, cum tamen non esset nisi una porta, 
ut patebit postea. Et primo ponit verba demonum, di- 
cens: che dicean slizzosamente, idest indignanter et cum 


(') 116, notare. (*) 116, ne intraret civitatem et videret. | 
(*) S. e E. unquam descripserant (*) 116 e E. si habuit. 
(*) E. intrare tam fortem. (*) S. demonum. (*) 116, dici. 


296 COMENTUM INFERNI 


ira: chi ee costui, scilicet tam audax, tam valens, che 
senza morte, idest qui antequam sit mortuus, va per lo 
regno della morta gente, idest per Infernum qui est locus 
vere mortuorum; et vide quod autor noster non erat 
mortuus cum istis, quia non fuerat usus in vita malitiis 
et fraudibus, nisi parum ad fallendas mulieres in juven- 
tute sua, ut dicetur alibi. — E/ savio. Hic autor ostendit 
quomodo Virgilius tentaverit primo per se intrare, quia 
audiebat quod illi solummodo conquerebantur de ipso 
qui (') vivens erat. Unde dicit: e! savio Duca mio, sci- 
licet Virgilius sapiens poeta, fece cenno di voler parlar 
a lor secretamente, ut minus indignarentur si solus iret, 
quia ?) erat mortuus, et (*) placaret eos, et sic impetra- 
ret accessum pro autore. Per hoc autem figurat quod 
Virgilius voluit tentare si per se poterat inducere ( au- 
torem ad istam materiam, sed non potuit. Et tangit 
effectum dicens quod modicum visi sunt placari(°), unde 
dicit: alor, idest tunc illi daemones, chiusero un poco el 
gran desdegno, idest indignationem quam primo conce- 
perant viso autore vivo, e disser: vien tu solo, quia alias 
hic fuisti, et quia non es exiturus de Inferno, sicut iste 
qui venit ut referat ad vivos() de summa infelicitate 
peccatorum, et sic revocet homines ab ista patria nostra, 
quam semper petimus ct optamus magnificare et augere; 
unde dicit: che si ardito intró per questo regno, quasi 
dicat: nimis fuit audax in intrando Infernum et audacter 
venit hucusque, sed non poterit procedere ulterius; et 
ideo non est nisi unum consilium quod ( desistat ab 
itinere incoepto, scilicet ab ista descriptione (5) Inferni, 
unde dicit: so/ se ritorni per la folle strada, idest per 


(!) 116, qui vivus erat. (*) 116, qui erat. (*) E. ut placaret. 
(*) S. inducere istum autorem ‘in istam. (5) E. placati. 

(f) S., E. e 116, vivos nova de summa. 

(*) E. scilicet quod. (*) E. descriptione infima Inferni. 


CANTUS OCTAVUS. 297 


viam, idest per materiam quam temere intravit, provi 
se sa che lu qui rimarrai, quasi dicat faciat totum 
conatum suum quod (') non poterit perficere (*) quod cee- 
pit, nec tu poteris iuvare eum quamvis feceris sibi viam - 
hucusque; ideo dicit: che gli hai scorta si buia contrada, 
quasi dicat: tu scortasti et duxisti eum per vallem tam 
nebulosam et obscuram. — Pensa. Hic autor volens osten- 
dere terrorem suum, qui inducebat sibi desperationem, 
apostrophat ad lectorem, ut reddat eum attentum ad con- 
siderandum difficultatem magnam ; unde dicit : o lector : 
pensa s'io mi sconfortai, quasi dicat: bene potes cogi- 
tare quomodo territus sum, ai suon di le parole male- 
delte, quae dixerant illi daemones in &ternum maledicti; 
et certe ita pavefactus sum, ch’ 1o non credetti ritornarci 
mai. Et nota quod non vult aliud dicere nisi quod con- 
ferendo cum ratione et faciendo comparationes (?) de se 
ad Virgilium, desperavit posse procedere ulterius; ideo 
timuit remanere ibi, scilicet faciendo finem operi, et 
crede (*) quod aliquando fuit (5) in actu lacerandi quid- 
quid fecerat quando veniebat ad tales passus arduos. — O 
caro. Hic autor implorat auxilium Virgilii, vel captat be- 
nivolentiam ab ante factis, dicens : o caro duca mio, idest, 
o Virgili, che m' ha' renduta sicurta, ubi timebam, et hai 
me tratto da l'alto periglio, idest, et qui eruisti me (5) a 
magno periculo, cA' incontra mi stelle, idest quod occurrit 
mihi in isto itinere periculoso, et dicit : più di sette volte, 
quia scilicet liberavit eum a tribus feris primo impe- 
dientibus eum a timore intrandi primo Infernum ; a Mi- 
noe (^), a Phlegia, a Philippo Argenti; et ita de multis. 
Et ecce petitionem : non mi lasciar diss' io cosi disfatto, 


(*) 116, quia. (*) E. facere. 
(*) 116 e E. comparationem. (*) 116, et credo. 
(*) 116, fuerit. (9) 116, me de magno. 


(7) 116, a Minoe, a Cerbero, a Plutone, a Phlegia et a Philippo. 


298 COMENTUM INFERM 


idest ita delusum infecto ' opere isto. quasi dicat juvi- 
sti * re semper in omnibus dubiis: nunc autem si non 
potes plus. dimittamus, unde subdit : ritroriam l'orme no- 
stre insieme ratto, idest revertamur simul cito per eam- 
dem viam per quam venimus. ubi fecimus vestigia no- 
stra. et ® hoc dicto. se / passar più oltre c é negato, 
idest «i non possumus ulterius procedere in ista via. Et 
subdit responsionem Virrilii exhortantis ipsum, ne timeat, 
quia datum est desuper quod perficiat residuum itineris, 
sicut iam fecerunt partem. unde dicit: e quel Signor, 
idest Virgilius qui erat mihi dominus et magister, che 
h né avea menato, quia conduxerat me salvum usque ad 
illum passum fortem. me disse: non (emer ch'alcun non 
ce po' tor lo nostro passo, idest transitum ad civitatem, 
da tal n’ è dato, quia scilicet a Deo concessum, cui po- 
tentia daemonum non potest contradicere: et promittit 
sibi bonam spem, dicens : ma qui m' attendi, idest expecta 
me, e conforta e ciba lo spirito lasso, idest pasce animum 
vacuum omni spe, di speranzia bona, scilicet feliciter in- 
trandi et perficiendi, ch’ io non te lassarò nel mondo basso, 
idest quia ego non deseram te in isto Inferno opere im- 
perfecto, imo ducam te per altum Purgatorium, unde 
postea cum alio duce ascendes altissimum caelum. Ergo 
bene traham te de Inferno, et non dimittam te in eo. — 
Cosi. Mic autor posita exhortatione Virgilii, ponit ^ exces- 
sum eius dicens: Cosi sen va, scilicet solus, sine me, e 
quici i abandona, ad certam horam, /o dolce padre, et (5) 
recessus eius erat mihi amarus, unde dicit : el io rimango 
in forse, idest (9) remaneo in dubio, et ecce dubium, che 
st e no nel capo me tenciona, quia in phantasia mea di- 
cebam : ita intrabit non intrabit, ita redibit non redibit. 





(*) E. imperfecto. (!) S., E. e 116, iuvasti me. 
(5) S. e E. et hoc dico. (*) 116, ponit accessum eius, 
(*) 116, ideo recessus. — F. idest et recessus. (*) S. idest in dubio. 


CANTUS OCTAVYUS. 299 


Et subdit quod non potuit audire verba Virgilii ad illos 
custodes, dicens: non pofei, idest ego Dantes non potui, 
udir quello ch' a lor porse, quia nimis eram a longe, sed 
cito vidi repulsam sibi datam, unde dicit : ma ei, scilicet 
ille Virgilius, non stelle la con essi, scilicet daemonibus, 
guari, idest quasi vult dicere, quod Virgilius stetit quasi 
nihil cum illis in verbis, che ciascun se ricorse dentro a 
prova, idest certatim reintraverunt (') civitatem, quia non 
placuit eis petitio Virgilii, ideo excluserunt (*) eum, unde 
dicit: quei nostri aversari, scilicet daemones, chiuser le 
porte nel petto al mio Signore, quasi dicat statim, che fuor 
rimase, male consolatus; et ecce quod (?) fecit, e rivol- 
sesi a me con passi rari, quia coepit redire lente versus 
autorem totus cogitabundus. Et hic nota quod autor fin- 
git hoc totum, quia non poterat cum Virgilio solo in- 
trare istam civitatem nisi mediante auxilio alterius, ut 
statim patebit ; et etiam quia de rei veritate Virgilius non 
descripserat (*) ad plenum istam materiam ; unde (5) autor, 
sicut patebit in processu, describit (*) quasi omnia genera 
fraudium et poenarum mirabiliter, que nunquam fue- 
runt per Virgilium vel alium somniata quod ego sciam ; 
et describit confusionem Virgilii per signa pudoris et do- 
loris dicens (^: et Virgilius, avea gli occhi a la terra, 
scilicet deiectos in terram pro verecundia, et habebat le 
ciglia rase d' ogni baldancia, idest faciem privatam omni 
alacritate, ita quod vultus eius erat moerore confusus, 
et dolebat intra se, unde dicit: e dicea nei sospiri, que 
suspiria sunt signa doloris, chi m' ha negate le dolenti 
case? quasi dicat: quis negavit () introitum istius civi- 
tatis, in qua omnes domus sunt plene dolore, nisi isti 


(*) E. recucurrerunt. (*) S. concluserunt. 

(*) S. e E. quid fecit. (*) E. descripsit. 

(* S. nunc autor. (9) E. descripsit. 

(*) E. dicens quod Virgilius. (*) 116, negavit mihi introitum. 


300 COMENTUM INFERNI 


maledicti diaboli qui noluerunt admittere me ? Unde ipse 
Virgilius fingit VI Eneydos quod Sybilla dicat Enea: 
Nulli fas casto sceleratum insistere limen.— Et a me. Hic 
ostendit quomodo Virgilius quamvis iratus exhortatus 
fuerit ipsum ne perderet spem bonam ; unde dicit: Ef a 
me disse: tu non sbigottire, idest non terrearis('), non 
turberis, perch’ io m' adiri, ch’ io. vinceró la pugna, quia 
scilicet intrabo omnino, qual ch'a la diffension dentro 
s agiri, idest quicumque volvat (?) se ad resistentiam in- 
tra terram circa muros, quasi dicat: faciant quam peius 
possunt quod ego intrabo in despectum eorum; et pro- 
bat a maiori, quod non sit mirandum si daemones (?) isti 
presumpserunt denegare hominibus intrare per istam 
portam, quia presumpserant(* olim denegare Christo 
intrare portam primam Inferni, qui (9) veniebat ad facien- 
dum eis damnum, unde dicit : questa lor tracotancia, idest 
straniantia non ee nova, imo antiqua, quod statim pro- 
bat; che già l'usaro a men stretta porta, idest ad primam 
portam Inferni, quae est magis patens quam ista, quia est 
sine ulla custodia, /a quale ancor se (rova senza serra- 
me (5, quia Christus fregit seras ct claustra Inferni iuxta 
illud () : Attollite portas principes vestras È). Et specificat 
illam portam per titulum nigrum qui reperitur in sum- 
mitate istius porta, ut patuit in principio tertii capituli, 
unde dicit: (u vedesti la scritta morla, idest scripturam, 
que est vox mortua, ubi dicitur : iustizia mosse il mio 
alto Fattore. Sed certe sicut non potuerunt resistere (9) 
Christo ibi ; ita hic non poterunt resistere ('°) uni Deo qui 


(') E. non terrearis, perché. (? E. volvat se intus ad. 
(*) E. si daemones ita praesumpserunt. 
(*) S. e E. presumpserunt. (*) E. quia veniebat. 


(*) E. serrame, quia Salvator ipse Dominus noster Jesus Christus fregit. 

() E. illud in psalmo. 

(*) E. vestras, et elevamini porte eternales et introibit rex glorie. Et specificat. 

(*) E. resistere Salvatori nostro Domino Jesu Christo ibidem; ita et hic non 
poterunt. (!) 116, resistere nunc uni Deo. 


CANTUS OCTAVUS. 301 


jam venit in succursum nostrum. Et vult breviter dicere 
Virgilius ad excusationem suam : isti daemones presum- 
pserunt impedire (*) Christum ne intraret infernum per (?) 
liberationem Patrum, quanto fortius possunt presumere 
impedire nos! sed sicut nihil profecerunt tunc, ita nec 
nunc, quia intrabimus virtute divina. Et sic vide (?) ex 
dictis cessat obiectio quam solent quidam facere, quare 
daemones non recipiebant Dantem libenter ut lucraren- 
tur illam animam ? quia autor venerat vivus ad libe- 
randum se et alios ab isto Inferno, moraliter loquendo. 
Et nota quod appellamus Infernum moralem statum vi- 
tiorum, quia homines moraliter loquendo sunt mortui 
in eo, sicut a simili dicimus bellum civile, quia de civibus 
fuit et inter cives gestum, tamen re vera fuit potius 
incivile. — E gid. Hic ultimo Virgilius ad exhortationem 
autoris dicit, quod iam appropinquabat ille qui est in- 
troducturus eos in civitatem ; unde dicit: E (al, idest unus 
talis tam potens, che per lui ne fia la terra aperta, quia 
scilicet aperiet nobis portam manu sua, già discende l' erta, 
quasi dicat: iam venit per Infernum continuo descen- 
dendo, di quà da lei, idest ab illa porta citra, passando 
per li cerchi senza scorta, quia scilicet venit solus et non 
indiget scorta, sicut tu. Et hic erat Mercurius, ut clare 
ostendetur in sequenti capitulo. 


(!) E. impedire Dominum Jesum Christum. (* E. pro liberatione. 
(*) E. vide quod ex dictis. 


302 COMENTUM INFERNI 


CANTUS NONUS, in quo Virgilius declarat Danti questionem, 
sicut alia vice fuit in civitate Inferni tuens eum de itinere, 
ac etiam de tribus furiis cinctis serpentibus; et in fine, sicut 
propter nuntii cali securitatem, ingressi sunt. portam. 


Q... color che villà di for mi pinse. Postquam in 
superiori capitulo proxime precedenti poeta (') Dantes 
ostendit quomodo Virgilius fuerit turpiter exclusus a 
porta civitatis infernalis, nunc consequenter in isto nono 
capitulo intendit ostendere quomodo et cuius auxilio 
intraverit (^ istam civitatem. Et praesens capitulum potest 
breviter dividi in quatuor partes generales; in quarum 
prima describit deliberationem et consilium Virgilii circa 
istum introitum. In secunda describit monstra infernalia 
que apparuerunt sibi in ista turri, ibi : e£ altro disse. In 
tertia describit illum qui introduxit eos in istam terram, 
ibi: E gid venia. In quarta et ultima describit (?) primam 
poenam quz reperitur (5) intra civitatem, scilicet poenam 
hereticorum, ibi: dentro v'intramo. Ad primam dico 
quod autor describit deliberationem "Virgilii, et primo 
praemittit continuationem. Ad intelligentiam cuius volo 
te (9 scire, quod istud capitulum est valde forte, et habet 
multos passus difficiles sicut aliquis textus Virgilii vel 
alterius poeta. Pro evidentia ergo istius primi rithimi, 
dico quod autor vult dicere sententialiter in effectu, 
quod Virgilius erat iratus propter turpem repulsam sibi 
datam a damonibus, et sic per consequens rubefactus 
ira inflammante; et ex hoc Dantes erat valde terrefactus 


(') 116, poeta noster ostendit. (*) 116, intraverunt. 
(*) S. describit poenam. (^) E. recipitur. 
(*) 116, te preescire. 


CANTUS NONUS. 303 


et pallefactus timore infrigidante. Modo ad propositum 
Virgilius videns quod persuasio (') et exhortatio quam 
fecerat non revigorabat Dantem, quia non deponebat 
timorem, tamquam (?) sapiens temperavit se et mitigavit 
iram suam, ut Dantes deponeret timorem suum. Hoc 
autem ostendit per mutationem coloris, quia Virgilius 
videns Dantem stare pallidum et non mutare colorem, 
retraxit suum ruborem ad intra, ut (?) sic dissimularet 
iram suam. Nunc ordina sic literam : Quel color, idest 
pallor, che me pinse de fuor, idest (*) representavit, et ma- 
nifestavit mihi in facie, viltd, idest timiditatem, quia pallor 
est signum pusillanimitatis et vilitatis, veggendo, idest mihi 
videnti, el duca mio, scilicet Virgilium, tornar in volta, 
idest reverti retrorsum; et in hoc tangit causam sui ti- 
moris, quia viderat Virgilium redire turbatum, restrinse 
dentro, idest retraxit introrsum in animum, et occulta- 
vit, el suo novo, idest colorem rubeum Virgilii acciden- 
talem, quem noviter contraxerat propter iram. Virgilius 
enim non erat naturaliter rubeus, quia fuit complexione 
melancholicus, sicut et Dantes ipse, licet omnis sangui- 
neus et rubeus contrahat novum ruborem quando in- 
flammatur ira. Quod autem Virgilius fuerit nunc iratus, 
patet per id quod dixit supra, fu perch io m' adiri, et 
dicit signanter, più tosto, supple, quam si non vidisset me 
pallidum, quasi dicat, erat ita (’) accensus, quod non cito 
reposuisset (5) iram, nisi fecisset gratia mei quem videbat 
ita timoratum. — Attento. Hic autor tangit attentionem 
Virgilii, per quam ostendit quod expectabat succursum de 
quo dixerat. Et ad intelligendam (^) istam dispositionem 


— 


(!) S. persuasio quam fecerat. — E. quam fecerat auctori non revigorat 
eum, quia. 


(*) E. ipse tamquam. (*) 116, et sic dissimulavit iram suam. 
(*) S. idest manifestavit mihi. 
(*) E. erat taliter accensus. (*) S., E. e 116, deposuisset. 


(*) E. intelligentiam dispositus Virgilii. 


304 COMENTUM INFERNI 

Virgilii imaginare ," quod Virgilius facit hic sicut ille qui 
reperit se in sylva, vel in valle palustri de nocte vel de 
die quando est nebula spissa, qui tunc non potest videre 
aliquid ?) prope vel- longe, ideo stat auribus attentis (^ 
si posset audire vocem vel strepitum alicuius venientis, 
ita quod notat si audit tantum frondes arborum quati. 
Dicit ergo: et ille Virgilius, si fermò attento com’ uom 
ch’ ascolta, et ecce quare, che P occhio nol potea menar 
a lunga, quia non poterat videre a longe, per ? air nera, 
idest obscuram illius vallis stygialis, e per la nebbia folta, 
idest nebulam, que surgebat ex illa valle foetida (^ sicut 
naturale est. — Pur. Hic autor describit locutionem Vir- 
gilii, et quia ista litera est difficillima et intricatissima 
volo ad eius declarationem te considerare unum casum 
talem. Est unus qui habet causam cum aliquibus adver- 
sariis, post longam contentionem videns adversarios for- 
tiores, iratus exclamat: per Deum! oportet quod vincam 
istam pugnam, si deberem facere nescio quid; demum (9), 
hoc dicto, dicit, et si non; et stat modicum et dicit : 
dabo me tali $9 qui bene me iuvabit; modo ita a simili 
nunc Virgilius dicit: si non potero intrare per me, bene 
cognosco talem qui ) bene me introducet. Nunc ordina 
literam sic: pur a me conven vincer la pugna, idest istam 
probam, et debet legi voce alta ad modum irati, se non, 
debet legi voce submissa, et debet suppleri: et si non 
poterimus vincere pugnam, (al ne s'offerse, idest talis 
obtulit se nobis ad succursum, quod eius auxilio bene 
intrabimus, et dimittit verbum suspensum, sicut est de 
more loquentium cum ira, qui non perficiunt oratio- 


(') S. debes imaginare. — 116, imaginavit. 
(*) 116, aliud. (*) 116, attentus. 
(*) E. funda. (5) E. deinde. 


(*) 116, tali, et non dicit plus quam velit dicere, si non potero vincere pu- 
gnam, dabo me tali qui bene. 
() S. qui me introducet. Nunc. — 116 e E. qui bene introducet nos. Nunc. 





306 COMENTUM INFERNI 


ecce causam timoris, perch io traeva la parola trunca, 
idest dictum truncatum et suspensum, forse a peggior 
sentencia ch'e non (enne, quia scilicet timui ne unquam 
alius poeta intrasset per se, et tamen non sic (') erat, quia 
Virgilius alias (* fuit hic, ut statim dicetur. — In questo. 
Hic Dantes ad declarandum se de dubio quod concepe- 
rat(?) ex verbis suspensivis Virgilii, statim movet sibi 
quasstionem circa hoc, et breviter petit: si unquam ali- 
quis (*) poetarum qui sunt in limbo cum eo, intravit 
unquam dictam terram? et vult dicere: si aliquis poeta 
paganus descripsit unquam infernum, sicut ipse christia- 
nus?) facere intendebat. Dicit ergo: alcun del primo 
grado, idest an aliquis poeta gentilis antiquus de numero 
illorum qui sunt ($) positi in primo circulo Inferni inter 
illustres sine paena sensibili; unde dicit: che, idest qui 
primus gradus, (ronca la speranza sol, idest solummodo, 
per pena, idest loco pena; quasi dicat, quod (") iste cir- 
culus primus non dat aliam poenam istis illustribus nisi 
quia (8) nunquam sperant videre Deum, sicut clare expo- 
situm est supra capitulo IV; et sic vide quam subtili- 
ter autor dicit unam rem grossam, et declarat se fecisse 
petitionem dubitativam, cum postea addit: questa que- 
sion fec' io, nam quaestio est dubitabilis propositio. Ad 
quam quiestionem dicit respondere Virgilium in uno 
verbo, quod raro; unde dicit: e quei, scilicet Virgilius, 
me rispose, et dixit: di rado incontra, idest de raro con- 
tingit, ch alcun di noi, scilicet ex nobis poetis, faccia el 
camin per lo qual io vado, idest (?) describit istam ma- 
teriam vel viam inferorum per quam nos vadimus, 





(!) E. et tamen sic erat. (*) 116, alias fuerat. (*) E. acceperat. 

(*) E. aliquis alius poeta qui sit in limbo. 

(*) E. auctor christianus facere intendit. 

(*) E. qui fuerunt positi. 

(") 116, quia. (*) E. quod. 

(*) E. hoc est, describat hanc materiam. — 116, hoc est, describat istam. 





308 COMENTUM INFERNI 


quando Ericto compulit .eum sua arte magica intrare 
puteum inferni ad suscitandam umbram unius prodito- 
ris de profundo inferni. Dicit ergo: /u carne era nuda 
di me, idest nudata et privata mea figura humana, quia 
cito post mortem caro resolvitur in elementa sua, et 
amittit pristinam figuram, di poco, idest de modico tem- 
pore eram mortuus, ch'ella me fee intrar dentro a quel 
muro, scilicet istius civitatis; stabat enim Virgilius ante 
portam quando dicebat ista", et ecce quare: per trarne 
un spirto del cerchio di Giuda, idest de ultimo circulo 
infernali, in cuius centro ponitur Judas, ut patet ultimo 
capitulo inferni. Et (*) hic nota bene quod iste passus vi- 
detur nimis fortis multis, unde dubitant et petunt quando 
fuit (*) hoc, et dicunt: quando Ericto suscitavit mortuum 
ad petitionem Sexti, de quo dictum est. Sed hoc est 
omnino (* impossibile, quia Virgilius erat tunc iuvenis, 
vel f) mortuus est tempore Augusti, ut iam dictum est 
capitulo I. Alii dicunt quod ista Ericto suscitavit alium 
mortuum in Thesalia ad petitionem Bruti et Cassii, qui 
fecerunt ibi bellum civile cum Augusto et Antonio; sed 
hoc etiam est falsum, quia paulo post istud bellum 
Virgilius (9) primo venit Romam*spoliatus bonis suis. 
Sed certe non oportet ire per ista somnia vana, quia 
ista est simpliciter fictio nova, quia autor fingit quod 
Virgilius hoc finxerit ad(’) exhortandum ipsum, sicut 
facit aliquando vir sapiens ut prestet (*) materiam bene 
sperandi (°) alteri, dicit: bene sum expertus in hoc, ideo 
ne dubites tibi de aliquo. Unde statim assignat causam, 


(!) E. e 116, ista verba. 

(*) S. Et nota bene quod iste passus bene videtur. — E. Et hic notandum. 
(* E. fuerit hoc. — 116, fuit hoc; et dicunt aliqui quando Hericon. 

() E. omnino falsum, quia. 

(*) S. et mortuus est. — E. et mortuus tempore. 

(*) 116, Virgilius venit Romam. (*) S. ad hortationem ipsius. 

(*) E. preferat. (*) 116, sperandi, dicit: bene. 





310 COMENTUM INFERNI 


omnium malorum, ideo occurrunt homini volenti vin- 
cere vitia, sicut modo Dantes. Ad cuius intelligentiam 
est breviter sciendum, quod iste furie infernales fingun- 
tur ab omnibus poetis esse tres, quia omne malum per- 
petratur ," mente, lingua, manu, unde vocantur Alecto, 
Thesiphone, Megera. Prima, moraliter loquendo, est prava 
cogitatio, et Alecto interpretatur impausabilis, quia non 
permittit quiescere mentem. Secunda est prava locutio, 
unde Thesiphone interpretatur vox supposita, nam vox 
servit locutioni. Tertia est prava operatio, unde Megera 
interpretatur longa lis. Istze ^ tres merito appellantur 
furia infernales, quia incitant ^ hominem ad furiam et 
furorem omnium scelerum; et vere sunt arma et instru- 
menta, quibus daemones expugnant homines et ducunt 
ad inferna. Nunc ad literam autor volens describere fu- 
rias (* primo continuat dicta dicendis, dicens: ef altro 
disse; scilicet ille Virgilius ad exhortationem meam, ma 
non l'ho a mente, idest sum oblitus, quasi dicat alias ra- 
tiones et persuasiones fecit mihi, quas referre non pos- 
sum, quia omnino eram intentus ad principalem materiam 
describendam; unde |" dicit: però che l'occhio, idest spe- 
culatio intellectualis, m' avea tutto tratto, idest omnino 
abstraxerat me, ver [alta torre a la cima rovente, idest 
ardentem, rubentem (5 igne qui erat in ea. Ista |") enim 
est illa turris secunda, que reddidit signum prime cum 
duabus facibus, ut patuit in principio precedentis capi- 
tuli; et facta continuatione describit furias in generali, 
quantum ad actum, et quantum ad habitum dicens: dove, 
idest in qua turre, (re furie infernal fuor dritte ratto, idest 
cito, à» un punto, idest in instanti, quia homo subito in- 





(!) E. causatur. (]) E. et ista tres. 
(*) S. vocant. (*) E. furias istas. 
(*) 116, ideo. (*) E. et rubentem. 


() E. Ista est turris secunda qua reddit. 





312 COMENTUM INFERNI 
tentiones animi, lingue et manus: et nominat eas ordine (') 
debito, dicens: quest ee Megera dal sinistro canto, quia est 
peior quantum ad scandalum in foro civili, non in foro 
conscientiz ; quella che piange dal destro ee Aletto, quia ab 
ista emanat omnis causa planctus; TAesiphone ce nel mezzo, 
quia locutio est orzanum medium quo animus opera- 
tur ad extra; nam homo primo committit peccatum in 
mente elizendo malum *. deinde manifestat lingua con- 
ceptum, et tertio prorumpit in operationem; ideo bene 
ponit Thesiphone mediam; deinde tangit actus; ipsa- 
rum, dicens: con Funghie se fendea ciascuna el petto, idest 
acutis stimulis * lacerant sibi corda qua stant in pecto- 
ribus, et hoc est proprie officium prime, scilicet pravae 
cogitationis, baltean le palme, hoc est proprie officium 
tertize, scilicet pravae operationis, e gridavan si alto, et 
hoc est proprie officium secunde, scilicet prave locu- 
tionis, ex (°° quo territus sum, unde dicit: ch'io me strinsi 
al poeía per sospelto, timens ne iste plus obstarent quam 
daemones. — Vegna. Nunc autor declarat clamorem furia- 
rum, quia omnes alta voce clamabant Medusam in fa- 
vorem suum ad terrendum et expellendum hominem 
vivum ab ingressu istius civitatis, quia nullum monstrum 
infernale videbatur potentius et efficacius ad impedimen- 
tum et obstaculum istius. Habebat enim crines serpen- 
tinos sicut et ipse furia, et solo aspectu omnes videntes (5) 
se saxificabat. Sed qua erat ista Medusa? Certe multi 
multa dixerunt hic de‘ Medusa. Aliqui enim dicunt 
quod autor per Medusam dat intelligi figuraliter in ge- 
nerali libidinem sive mulierem libidinosam ; quod arguunt 
quia Medusa fuit olim pulcerrima, et aspectus talis red- 

(*) E. malum dictum; et lingua manifestat conceptum, et manus prorumpit. 

(*) 116, actum. ^J 116, strumentis. 


(*) E. ex quibus territus. (9) 116, videntes saxificabat. 
(", S. de ea. Aliqui. 





314 COMENTUM INFERNI 


dusa figurat ," terrorem in generali, et ista espositio est 
optima et verissima; nam terror maxime impediebat au- 
torem, sicut iam patuit in fine capituli proxime prece- 
dentis. Si enim terror revocabat autorem ab ingressu 
generali et facili inferni, sicut ostensum est clare II ca- 
pitulo huius libri, quanto fortius ab ingressu arduis- 
simo istius fortissime civitatis, qua est murata ferro, 
et (*: habet tot milia daemoniorum, et tot terribilia mon- 
stra ad custodiam sui! Ergo ad propositum, dimissis cee- 
teris opinionibus praedictis tamquam superfluis, volunt 
dicere iste furie: non possumus uti fortioribus armis 
ad arcendum istum retro ,*, quam terrore, quia terror 
facit hominem stupidum, saxeum; ergo sola Medusa fortis 
armatura sufficit ad expugnandum et fugandum istum 
fortem bellatorem ne triumphet gloriose de nobis. Nunc 
ad literam dicit autor: fue, idest omnes furia, grida- 
van riguardando in giuso, scilicet supra Dantem ad incu- 
tiendum (^ sibi timorem, vegna Medusa, cuius est tanta 
potentia, quod hominem adhuc viventem facit videri mor- 
tuum, unde dicit: si"! farem di smalto, idest durum, la- 
pideum velut smaltum, quasi dicat, faciemus eum oblivio- 
sum, insensibilem. Et arguit quod nunc sit obstandum 
isti, quia si olim obstitissent Theseo quando ivit ad In- 
fernum, iste *) non attentaret nunc venire, unde dicit : 
mal non vengiamo in Teseo Pl assalto. Et hic nota quod 
istud est vulgare tuscum non lombardum, unde vidi 
multos deceptos hic exponentes: mal non vengiamo, idest 
* bene vindicavimus: imo debet exponi per oppositum 
sic: mal non vengiamo, idest * (*) male fecimus quod non 
vindicavimus in Theseo insultum quem fecit contra nos, 


(*) S. significat. (*) 116, et qua habet tot millia demonum. 

(* E. retro ire quam. (*) E. ad immittendum sibi terrorem. 

(*) 116, iste nunc non attentaret venire. 

(*) Le parole fra i due asterischi sono state supplite dagli altri tre Codici. 





316 COMENTUM INFERNI 


stesso mi volse, idest removit me ab aspectu eius, e non 
se lenne a le mie mani, idest non confidit quod ego ap- 
ponerem | manus super oculos meos, che ancor nor 
me chiudesse, idest. clauderet mihi visum, con le sue, sci- 
licet manibus, quia nifimur in celifum, et ubi maius 
periculum, ibi cautius > est agendum. — O roi. Hic au- 
tor quia fecerat subtilem et artificiosam fictionem, cer- 
tus quod vulgares rudes non intelligerent eam, invitat 
sapientes et intelligentes ad |? considerationem sententize 
hic latentis; unde apostrophans ad tales dicit: O voi ch'avete 
gl intelletti sani, idest eruditos circa figmenta poetica, mi- 
rate, quia propter admirari |^ cceperunt homines philo- 
sophari, Za dottrina, scilicel poeticam moralem alego- 
rizando, che s' asconde, idest qua latet sub duro cortice 
litere, unde dicit: sotfo'1 velame de li versi strani, quia 
de rei veritate isti versus rithimici }) videntur multum 
extranei hic. Et hic nota, lector, quod ego sepe rideo 
de multis qui dicunt: talis bene intelligit (9) literam, et 
ita de omni autore; sed hoc est falsum, quia intelligere 
est intus latentia legere, sicut autor hic manifeste testa- 
tur in litera, quia bene sciebat quod ista litera aliene 
deponeretur (’) a multis. 

E gid venia. Ista est tertia pars generalis, in qua au- 
tor describit adventum Mercurii cuius ope et opera in- 
traverunt civitatem Ditis. Sed antequam descendam ad 
literam est utiliter praenotandum, quod sicut scribunt 
omnes poeta, et potissime Martianus Capella in libro de 
nuptiis Mercurii, Mercurius qui est secundus planeta su- 
pra lunam, est Deus eloquentia et sagacitatis: facit enim 


(*) S. ponerem. 2) S. cautius attendendum. 
(*) 116, ad considerandum sententias hic latentes. 
(* E. admirationem. — 116, admirare. (*) E. rithimati. 


(*) E. e 116, intelligit Dantem, quia bene intelligit literam; et ita etc.—S. in- 
telligit Dantem, et ita de omni autore, quod est falsum. 
(*) S. e E. exponeretur. 





318 COMENTUM INFERNI 


placavit eloquentia sua, quod omnes reduxerunt gla- 
dios in vaginam; sed alius superveniens qui non au- 
diverat eum obtruncavit ipsum. Et declarat impetum 
Mercurii per comparationem pulcram et propriam venti, 
quia talis est Mercurius, idest eloquens contra adversa- 
rios, qualis est ventus contra ignem adversum; unde di- 
cit: non altrementi fatto, scilicet ille sonus, quasi dicat, 
imo similis, che d' un vento, idest (') quam sonus unius 
venti, scilicet (*) talis qualis sonus unius venti, impetuoso 
per li avversi ardori, idest ardores adversarios, qui ex 
adverso comburunt aliquam sylvam; unde dicit: che fier 
la selva, scilicet ardentem, quia eloquens ferit populum 
iratum, e fa fuggir le fiere e li pastori, idest ipsos subdi- 
tos et dominos (*): quam sepe Tullius fecit hoc multis 
orationibus suis! Et vide quantum comparatio sit pro- 
pria, quia recte eloquentia assimilatur vento impetuoso, 
sylva populo, ira igni: ideo bene dicit: sencia alcun re- 
(ento, idest sine aliquo retinaculo vel obstaculo, quia 
nihil potest obsistere * huic Deo Mercurio. Sicut enim 
ventus fortis ignem obvium repellit et transportat alio, 
ita eloquens iram populi repellit et retorquet in loca 
proxima in damnum vicinorum; unde bene dicit: Dinanci 
polveroso va superbo, cum victoria, quia nihil sibi curat 
de aliquo, ideo emittit ante se pulverem cum magno 
impetu; ideo bene dixit: Li rami schianta, abbatte e porta 
fuori, quia annichilat, evacuat 5) omnia argumenta obvian- 
tia sibi. — Gli occhi. Nunc autor ostendit quod (S) ostenso 
adventu Mercurii per auditum, Virgilius specificat ipsum 
per visum: et breviter vult dicere, quod Virgilius qui 
clauserat oculos sibi ne videret Medusam, nunc aperuit 


(*) S. idest talis qualis sonus unius venti, impetuoso etc. 

(*) 116, scilicet qualis sonus. (*) E. dominos, et quam sspe. 

(*) E. resistere. () S. e E. et evacuat. 

(*) 116, quod Virgilius, ostenso adventu Mercurii per auditum, specificat. 





320 COMENTUM INFERNI 


animarum; vel dicas et melius quod hoc dicit, quia Mer- 
curius fingitur habere alas ad pedes, quia nihil volatilius, 
nihil velocius eloquentia sermonis, così come le rane si 
deleguan tulle, ex timore mortis, dinanti a la nemica bi- 
scia, que naturaliter inimicatur ranis, fin ch'a la terra 
ciascuna s abica, idest applicatur terre et absconditur 
ibi. Et nota quantum ista comparatio proprissime facit 
ad propositum: sicut enim rane stant in palude, ita et 
anima iste in stygia palude; sicut rana non potest di- 
velli de palude, ita nec anime istorum; sicut ranze sunt 
semper garrule, ita anima iste semper querula; sicut 
rane sunt turpes, nigrae, infect, ita animae reorum et 
peccatorum turpes (*) infames: sicut rana sunt fugaces (5), 
timida, ita anima reorum; sicut rana non possunt eva- 
dere a facie serpentis nisi fugiendo et latendo, ita nec rei 
a facie eloquentis nisi per fugam. Et subdit quomodo 
Mercurius dissipabat nebulam illius vallis, * dicens: et 
ille Mercurius rimovea dal volto quel aire grasso, idest 
repellebat a se illum fumum tenebrosum illius vallis * (9) 
pinguis, menando la sinistra innanci spesso, quia in dextra 
portabat virgam, qua aperturus erat portam. Per hoc 
figurat quod eloquentia detegit occulta, nudat secreta, 
et removet omnia velamenta verborum; et sic tandem 
devenit ad aperiendam portam fraudibus inclusis, et (^ 
dicit: e sol di quella angoscia parea lasso, idest quod 
solummodo ex illo magno labore fugandi fumum vide- 
batur fessus, quia maxime laboriosum est (5) adducere 
veritatem in lucem. Et dicit notanter: parea, quia in 
rei veritate non erat, sed sic videbatur, quia pro certo 
magnus (°) labor eloquentis est removere falsitatem et 


(') E. turpes et infames; et sicut. 

(*) E. fugaces et timide, ita et anima reorum. Et sicut. 

(*) Le parole racchiuse fra i due asterischi sono dei Codici Est. e Strozz. 
(*) 116, unde dicit. (*) E. erat. (*) 116, maximus labor. 


CANTUS NONUS. 321 


aperire veritatem, qua sspe latet in profundo et multis 
laqueis ligata non dissolvitur nisi ingenio (*) sagacis iudi- 
cis. — Ben m'accorsi. Nunc autor ostendit quomodo de- 
venerit in cognitionem generalem istius potentis dicens : 
ben m' accors' io. ch' el era dal ciel messo, scilicet per tam 
mirabiles (*) effectus, quia opera eius erant magis divina 
quam humana, quia transibat solus per aquam sicco pede, 
et aerem serenabat, et omnes ante se fugabat; et bene 
fingit ipsum missum a coelo, quia, ut dictum est, Mer- 
curius est secundus planeta, est filius Iovis, est deus elo- 
quentia; ergo bene (?) a coelo historice, poetice, alegorice 
loquendo, et vere eloquentia est coeleste donum. Et hic 
lector volo quod notes necessario, quod multi decepti 
sunt hic dicentes, quod iste fuit unus angelus, quod ta- 
men alienum est a mente autoris, unde non intelligunt 
motivum eius: nam Mercurius poetice loquendo est nun- 
cius et interpres Deorum, qui mittitur a superis ad in- 
feros ad executionem omnis divine voluntatis, sicut patet 
apud Homerum, Virgilium, Statium, Martianum, et alios 
multos. Nec oportet quod autor fingat divinam gratiam 
sibi missam, quia iam sepe ostendit se facere istam de- 
scriptionem per divinam gratiam. Preterea autor intro- 
ducit apparitionem angelorum in purgatorio non in in- 
ferno; unde Virgilius dicit sibi purgatorii capitulo Il: 
Omai vedrai de si fatti officiali, scilicet de angelis, quia 
non erat solitus videre angelos per totum tempus quo 
stetit in inferno; et ideo stupefactus, volsime al maestro, 
quasi volens dicere: quis est iste tam mirabilis? e quet 
fece cenno ch'io slesse cheto e inchinasse ad esso, vult di- 
cere quod Virgilius cum conniventia oculorum monuit 
eum, quod preestaret sibi omnimodam reverentiam tacite 


(*) S. multo ingenio. 
(*) E. mirabilem effectum. 
(* 116 e E. bene venit a colo. 


I. 21 


322 COMENTUM INFERNI 


expectando quid facturus esset; quasi (') dicat: tace et 
expecta, quia statim videbis quod iste est ille tantum 
expectatus et desideratus a nobis; et nota quod bene 
Virgilius iubet istum (?) honorare Mercurium, quia Deus 
est, et quia eloquentia summe honoravit autorem; ideo 
bene debet honorare eam. — A4/. Hic autor describit ape- 
ritionem porta, et incipit ab exclamatione dicens cum 
admiratione: AA quanto mi parea pien di disdegno, idest 
ille Mercurius contra illos daemones contradicentes; ergo 
cum summa indignatione et ira venne a la porta, que 
erat ita firmata et custodita, e laperse, faciliter et cito, 
che non ebbe alcun ritegno, idest resistentiam, con una 
verghetta. Et hic nota bene quod virga est signum po- 
testatis; ideo per virgam intellige potentiam et efficaciam 
eloquentiz, quz frangit omnia fortia claustra; imo(?), quod 
est mirabile credere, virgula, idest parva lingua eloquentis 
vincit mortem qua: est ultimum terribilium, sicut nar- 
rat Valerius de Egesia philosopho, qui ita efficaciter per- 
suadebat hominibus contemptum mortis, quod aliqui in- 
venti sunt qui sponte privaverunt se vita volentes effugere 
miserias istius mundi. Non ergo mirum si Mercurius cum 
virga sua intravit istam civitatem fortem. Nonne (5 Pe- 
ricles cum lingua sua acquisivit sibi dominium nobilis- 
simae civitatis Athenarum ? Nonne (°) Gaius Graccus po- 
pulum Romanum excitabat ^ in furorem? Sed quid vado 
per exempla antiqua? nonne diebus nostris Jacobus Bus- 
solarius frater heremita armabat et exarmabat, ducebat 
et versabat populum magnum el potentem antiquissimae 
civitatis Papiae in Lombardia? et tamen non habebat di- 
vitias, non potentiam, non amicitias, sed solum mirabilem 


(') E. quasi dicat tacite: expecta. — 116, quasi diceret: tace et expecta. 
(°) 116, ipsum. (3) E. imo, est. 
&) E. Num ne. (*) E. Num nc. 


:5) E. excitavit in furorem? Num ne diebus nostris. 


CANTUS NONUS. 323 


eloquentiam! — O cacciati. Hic autor posita operatione 
Mercurii, ponit eius improperationem contra demones; 
qui breviter dicit: cur contradicitis divine voluntati omni- 
potentis cui nihil potest resistere? Dicit ergo: egli comin- 
ciò, idest ille Mercurius coepit loqui, et dicere: sull orribile 
soglia, idest in introitu dictae porta, o gente sospetta cac- 
ciali del ciel, scilicet per superbiam vestram, ond" esta 
tracotancia, idest unde vel a quo ista tam temeraria so- 
cordia, in voi s'allet(a, idest vocatur in vos, perché rical- 
citrale a quella voglia, idest contra illud velle Dei, quasi 
dicat: durum (') est contra stimulum calcitrare; a cui non 
puote mai el fin esser mozzo, idest cuius voluntatis di- 
vine finis, nunquam potest esse intercisus, sed oportet 
quod eius mandatum semper mandetur executioni, et 
hoc cedit vobis ad cumulum maioris doloris; unde dicit : 
e che più volle v'ha cresciuto doglia, quia alias (*) animas 
liberavit ab inferis, unde subdit: che giova nelle fata dar 
di cozzo, quasi dicat: nihil prodest incutere et inniti con- 
tra fata, quia iste ex influentia coeli et divina providentia 
habet percurrere totum infernum, sicut iam percurrit 
unam partem, quod probat per exemplum antiquum; nam 
Hercules isto modo ivit ad infernum, et traxit inde Cer- 
berum quem male mulctavit, ut patuit iam supra. Dicit 
ergo bene: Cerbero vostro, qui est vester canis inferna- 
lis, st ben vi ricorda, idest bene meminisse potestis, ne 
porta ancor pelato el mento e'l gozzo, signum servitutis, 
quia catene iniectee sunt ad gultur et collum eius, nec 
potuistis impedire Herculem, aut vindictam facere de 
Theseo, qui fecerat tam durum insultum. Ideo bene di- 
cebant furia supra : mal non vengiamo in Teseo [' assalto, 
quasi dicat iste: si Hercules, Theseus, Ulixes iverunt ad 
Infernum secundum fictionem poetarum, quanto melius 


(') E. durum est vobis contra. (*) E. alias liberavit animas. 


324 COMENTUM INFERNI 


iste magnus poeta Christianus potest ire et redire cum 
victoria: — Poi. Hic autor ultimo describit recessum Mer- 
curii, dicens: poi, ille Mercurius, se rirolse, idest redivit 
retro, per la lorda strada, idest per turpem viam palu- 
dosam per quam venerat tacite. Unde dicit: e non fee 
molto a noi, idest non fecit verbum nobis, quia nobis 
serviverat opere, ma fee sembiante, idest signum, com" uom 
cui altra cura stringa e morda, quasi dicat videbatur 
habere alium cogitatum quam nostrum; unde dicit: che 
quella di colui che gli ee davante. Per istum actum au- 
tor figurat tacite quod eloquentia non habet servire uni 
tantum, sed habet expedire simul diversas vices; nam 
quamvis iuvaret nunc Dantem, ita poterat iuvare alium 
poetam, vel oratorem in alio opere, vel mercatorem in 
negotio suo, imo " predicantem, disputantem, sermoci- 
nantem. Unde Mercurius habet fere locum in omnibus 
actibus humanis, ideo bene dicit Seneca ^: magna qui- 
dem res el varia est eloquen(ia, nec sic se alicui indul- 
sit ut lola contingere( ; salis felix est qui in aliquam eius 
partem receplus est. Et tangit eorum introitum in civi- 
tatem dolentem, dicens: e noi movemmo i pie sicuri, ubi 
prius eramus timidi et suspecti, inrer la lerra, cuius 
porta erat patefacta super nobis, apresso le parole sante, 
idest post verba qua sancte fecerat ille Mercurius incre- 
pando vanam insaniam damonum, qui conabantur re- 
sistere divina voluntati. 

Dentro v' intramo. Ista est quarta pars generalis in 
qua autor(?) breviter describit primam poenam quz re- 
peritur intra terram istam, scilicet poenam hereticorum; 
et primo tangit suam dispositionem circa istam materiam, 
et continuans dicta dicendis dicit: dentro tv'entramo senza 





(!) E. imo etiam predicantem. 
(*) 116, Seneca in libro declamationum. 
(*) 116 c E. autor describit. 


CANTUS NONUS. 325 


alcuna guerra, quia scilicet omnes qui concurrerant ad 
custodiam et preparaverant se ad defensionem cesserunt 
nobis statim confusi ex verbis Mercurii; ef io ch' avea 
disio di veder la condizion che (al forlezza serra, idest 
qui affectabam cognoscere conditionem eorum (') quos 
tam fortis civitas in se claudit et continet, invio l'occhio 
intorno, idest dirigo visum circa moenia civitatis, idest 
speculationem intellectualem, com'io fui dentro, idest sta- 
tim, sine mora, e veggio grande campagna, idest magna 
collegia hereticorum, ad ogni man, idest hinc inde a 
dextris et (?) sinistris, piena de duolo e de tormento rio, 
quia scilicet heeretici magna poena afficiuntur, et per 
consequens dolore, ut statim dicetur. — Sì come. Hic au- 
tor describit poenam hereticorum; sed antequam veniam 
ad literam est pravidendum (?) quod heretici stant (*) 
mortui in sepulcris apertis, de quibus exalat (?) magnus 
foetor, et ardent igne. Hoc autem figurat moraliter, quod 
haeretici sunt mortui quantum ad fidem, et viventes se- 
pulti, quia eorum vitium occultant nec audent propalare, 
tamen sepulcra sunt aperta, quia eis non est clausa via 
redeundi ad unitatem Ecclesie, et copercula pendent in 
aere super eos, quia eorum finalis sententia pendet usque- 
quo sunt in vita, et possunt resurgere de sepulcris per 
peenitentiam (5), ideo cremantur igne, quia de facto inci- 
nerantur in mundo quando sunt pertinaces in non re- 
vocando, vel quia eorum mens sive conscientia ardet et 
sestuat interius; et sunt positi iuxta moenia civitatis quia 
vitant consortia hominum, et stant communiter separati 
a comunione civium (”), sicut videmus hodie de facto 





(') S. illorum. (*) S. e E. et a sinistris. 

(*) 116, prenotandum. (*) E. sunt. 

(5) 116, exibat. 

(*) 116, penitentiam: fzetor autem qui exit de sepulcris est opinio et cre- 
dulitas falsa qua inficit aerem idest gentem vicinam, ideo. 

(*) S. hominum. 


326 COMENTUM INFERNI 


quod tales stant in vallibus fortissimis inter altissimos 
montes, unde non possunt (') divelli aliqua via. Nunc 
ergo ad propositum dico quod autor volens describere 
situm et formam sepulcrorum in quibus puniuntur ha- 
retici, praemittit duas comparationes, et breviter dicit, 
quod tanta erat multitudo et varietas sepulcrorum (?) 
ibi, quanta est apud civitatem Arelata in provincia Nar- 
bonensi et apud civitatem Pole in Histria: modo ordina 
literam sic: i. sepulcri facevan cosi lutto il luoco varo, idest 
varium diversimode; sicut varia est diversitas colorum, 
quivi, scilicet intra et prope murum istius civitatis, si 
come, supple faciunt, ad Arli. Ista civitas est in pro- 
vincia Narbonensi, qua literaliter dicitur Arelatze sita su- 
per Rhodano longe ab Avinione forte per tres leucas, 
iuxta quam est maxima multitudo arcarum diversarum 
formarum, de quibus dicitur communiter, quod olim tem- 
pore Caroli magni facto ibi magno conflictu inter Chri- 
stianos et Saracenos, multis utrinque prostratis, volentes 
Christiani superstites ex pielate sepelire corpora suorum, 
rogaverunt Deum ut ostenderet eis Christianos qui in 
tanta comuni strage non discernebantur ab infidelibus; 
et continuo super quolibet Christiano apparuit cedula 
indicans quis ille esset, et sic fecerunt sepulturas parvas 
et magnas secundum exigentiam cuiusque (?). Sed quid- 
quid dicatur credo quod hoc sit vanum et fabulosum; 
et credo quod erat ex consuetudine patriae sepelire mor- 
tuos, sicut vidi apud alias multas terras in partibus illis 
licet non in tanta multitudine. Sed forte hoc erat quia 
Arelate est antiquissima civitas, et fuit aliquando caput 
regni, sicut vidi tempore Urbani quinti, quod (* Carolus 
modernus imperator accessit ad istam civitatem et fecit 
se coronari regem Arelatensem iuxta Rhodanum. ldeo 


(') E. non possint. (3) E. sepulcrorum quanta. 
(*) E. cuiuscumque. (*) E. quum Carolus. 


CANTUS NONUS. 327 


dicit: dove Rodano stagna, idest inundat: et ecce aliam 
comparationem ; st come a Pola: iuxta Polam civitatem 
est etiam magna multitudo arcarum; audio quod sunt 
quasi septingentae numero, et fertur quod olim porta- 
bantur corpora de Sclavonia in Histria (*) sepelienda ibi 
iuxta maritimam, et dicit: apresso del Carnaro. Est enim 
Carnarium quidam gulphus in mari Adriaco (?) in finibus 
Italie continens xl. miliaria, et est locus periculosus 
valde, ideo dicit: che, idest quod Carnarium Italia chiude, 
ex illa parte, e î suoi termini bagna, idest confinia; et 
restringit autor comparationem factam cum dicit: salvo 
che'l modo v'era più amaro, quia scilicet in sepulcris (9) 
qua sunt apud Arelate vel Polam sunt ossa sine sensu 
et poena, in istis vero est magna poena ignis; et est com- 
paratio abusiva, quia in arcis dictarum civitatum nulla 
est amaritudo poena, sed in istis est amarissima poena. 
Arce etiam qua sunt apud Arelate et Polam sunt extra 
civitatem ; iste vero sunt intra, licet circa (5 extrema a 
corpore civitatis sequestrata. Et ecce quomodo modus erat 
amarior ex qualitate poene: che fiamme erano sparte tra 
li avelli, idest erant sparsim disperdite inter sepulturas, 
per le quali eran si del tutto accesi, ardentes interius, che 
veruna arte, idest aliqua ars mundana qus operetur 
igne sicut vitri, vel ferri, vel auri, non richiede ferro 
più inceso, et dicit: tutti li lor coperchi eran sospesi, idest 
pendentia in aere usque ad ultimum diem: huius ratio 
est superius assignata; e fuor n’uscia si duri lamenti, 
propter duram poenam, che ben parean da miseria of- 
fesi, quasi dicat: bene videbantur misere cruciari (5), sicut 
aliquando videmus (*) eos clamare quando comburun- 
tur in mundo. — E io. Hic ultimo autor ne procedat 


(' E. e S. et Histria. (*) E. Adriatico. (*) E. sepulturis. 
(^) E. arca extrema a corpore civitatis sequestrata sit. 
(*) E. cruciati. (*) 116, audimus. 


328 COMENTUM INFERNI 

per ignota petit certiorari a Virgilio, qui sunt isti quì tam 
amare conqueruntur ita inclusi, quod non apparent (*); 
unde dicit: ef io, maestro. idest et ego Dantes petivi, 
magister mi Virgili, qual sun queste genti, quasi dicat : 
quod genus hominum sive peccatorum: che seppelite den- 
(ro da queste arche, non apparentes manifeste extra, se 
fan sentir con li sospir dolenti, quia a longe audiuntur 
eorum clamores. Et ponit responsionem "Virgilii dicens : 
e quelli a me, scilicet Virgilius respondit: /i heresiarche, 
idest principes haereticorum ab archos quod est princeps, 
et Aeresis; son qui, scilicet ex ista parte sinistra. Et ad 
intelligendam pulcram fictionem autoris est. sciendum, 
quod multa fuerunt sect:e h:ereticorum diversimode er- 
rantium in fide, que omnes denominantur a principali- 
bus autoribus et inventoribus earum; unde Augustinus 
facit unum librum de ista materia. Modo autor fingit 
quod quilibet harresiarca habet hic arcam ," magnam, 
in qua sunt simul secum in poena omnes sequaces eius 
qui pertinaciter tenuerunt, defenderunt. et seminaverunt 
opinionem eius,? erroneam, sicut Nestorius, Arrius, Fau- 
stus, et Fotinus cum suis: ideo dicit: coi lor sequaci, ita 
quod sequaces stant in eadem arca quasi in una Ecclesia 
clausi, d' ogne secte. Et ideo dicit quod omnis arca con- 
tinet multitudinem copiosam, unde dicit: e /e tombe, 
idest et sepulturae ," istorum son carche, idest. plene 
animabus haereticorum, molto più che non credi. Hoc 
dicit quia non videbatur bene verisimile quod una arca 
contineret omnes animas unius secte, qua videntur ali- 
quando innumerabiles, sicut secta Epicureorum, qua est 
magna nimis, de quibus dicetur in sequenti capitulo, et 
lamen sic est quia anima separata non occupat locum, 
ila quod parva arca posset continere animas omnium 


— ——  — —- 





—— —ÓMM —  —M 








(') E. apparent: et io: maestro. (^) S. unam arcam. 
f) S. e E. eorum. (* E. idest sepulcra. 


CANTUS NONUS. 329 


heereticorum, imo omnium damnatorum; tamen au- 
tor distinguit arcas in magnas et parvas ad denotan- 
dum magnitudinem et parvitatem (') culpe, pone et 
numeri, ita quod de una secta sunt plures et magis et 
minus puniti; et ecce autor statim se glosat et declarat, 
dicens: simile ee sepolto con simile qui, scilicet in istis 
arcis, quia Ariani (*) sunt cum Ario, et ita de cseteris, 
quia sect: sunt multa quas non intendo hic numerare, 
sicut aliqui fecerunt, ut viderentur dicere multa, et prz- 
termiserunt ignoranter utilia et necessaria, e à monimenti 
son più e men caldi, idest ardentia igne secundum quod (°) 
qui plus et minus deliquerunt (*). — Poscia. Hic ultimo 
autor claudit capitulum et dicit: inlramo tra i martiri 
e gli alli spaldi, idest inter tormenta hereticorum, et 
altos muros civitatis, ita quod intraverunt per unam 
viam angustam que comuniter invenitur in civitatibus 
inter muros et domos; et dicit: poscia che si fu volto a 
la man destra, licet hinc inde respexerit, ut dictum est 
supra, et ita in fine capituli sequentis dicit quod redit 
ad sinistram. 


(') S. parvitudinem. (*) E. Ariani sepulti sunt. 
(*) E. e S. quod plus et. (*) E. peccaverunt. 


330 CUMENTILM INFERNI 


CANTUS DECIMUS. in qui tractat de hereticis entibus in tum- 
lus, et sieut Dantes eicatus fuit a domino Farinata de Ubertis, 
qui multa declararit. sibi ventura. ac etiam de partibus Flo- 
rentinorum, et de eorum expulsione, et de aliis multis. 


O.. sen ca per un secrelo calle. Postquam in supe- 
riori capitulo proxime praecedenti in parte finali autor 
noster tractavit et determinavit de vicio et supplicio haere- 
ticorum in generali, nunc consequenter in isto presenti 
capitulo X prosequitur eamdem materiam hereticorum, 
et in speciali de una damnabili specie haeresis. Et istud 
capitulum potest breviter dividi in quatuor partes gene- 
rales; in prima quarum autor tractare volens de specie 
pessima hereticorum, introducit unum spiritum moder- 
num " infamatum tali heresi. cum quo loquitur de sua 
patria et suis civibus. In secunda, introducit alium spi- 
ritum modernum de eadem secta hereticorum, cum quo 
loquitur de filio eius, ibi: .i/or sorse. In tertia reverti- 
tur ad loquendum cum primo spiritu ad," finiendam 
materiam inchoatam secum, sed nondum finitam, et mo- 
vet illi unam questionem incidenter, ibi : Ma quell'altro. 
In quarta et ultima petit a dicto spiritu de aliis damna- 
üs sua secta, et confert cum Virgilio de suo exilio sibi 
prenuntiato a dicto spiritu, ibi: E gia il maestro. Ad 
primam dico quod autor tractaturus de singulari spe- 
cie haereticorum praemittit continuationem suam; quia 
enim in fine pracedentis capituli autor noster dixerat : 
Intramo tra i martiri et alli spaldi, ideo nunc specificat 
iter quod fecerunt (^, dicens: /o mio maestro, scilicet 


(') 116, modernum de eadem secta haereticorum, cum quo. 
(*) S. ad difiniendam. (3) E. quod fecerat. 


CANTUS DECIMUS. 331 
Virgilius, ora sen ra per un secreto calle, scilicet ambu- 
latorium pradictum, distinctum vel" separatum, non 
frequentatum ab adeuntibus,", tral muro de la terra e 
li marüri, idest inter muros altos et fortes civitatis Ditis, 
et poenas amaras haereticorum, et io dipo le spalle, sup- 
ple, vado sequens vestigia ? eius. — O vertà. Hic autor 
facit suam orationem ad Virgilium, in qua mirabiliter 
captat benivolentiam eius, dicens: o vertù somma: et hic 
attende quod autor prima facie videtur invocare virtu- 
tem divinam, et tamen non est sic; ideo ( debes restrin- 
gere dictum sic: o verfù somma, idest, o Virgili summe 
poeta, qui summam virtutem (?) tuam ostendisti in de- 
scriptione Inferni, sicut patet VI Eneidos, ubi Virgilius 
facit (°) ultimum de potentia, ideo dicit: che mi volvi per 
li ampi giri, idest qui circumducis me per circulos in- 
fernales, qui sunt ampli et capaces magna multitudinis, 
licet continuo restringantur versus centrum; unde infra (7) 
dicit autor, quod una vallis vicina 5) centro volvit xxu mi- 
liaria, vel secundum aliam literam: empii; cum enim 
omnes circuli infernales sint impii, precipue isti circuli 
secuturi sunt impii; parlame e sodisfame a $ me’ disiri 
‘ Come a (e piace, quasi dicat: scis quid expediat mihi, 
ideo secundum tuum placitum responde mihi ad ea 
que desidero scire circa istam materiam. Vellem enim 
libenter videre aliquos de aliqua secta particulari haere- 
ticorum, quia non dixisti mihi nisi parum in generali; 
ideo petit: /a gente, scilicet hiereticorum, che giace per 
li sepolcri, ita quod non videntur, potrebbesi vedere? et 
statim confirmat, quod possint (*) videri duplici signo: 
primo, quia omnia sunt aperta; secundo, quia nullus 





(') E. et separatum. (*) 116, ab euntibus. 

(*) E. vestigia ipsius, scilicet Virgilii. O vertu. 

(*) E. immo debes. (*) E. virtutem ostendisti. 
(*) E. fecit. (^) 116, unde Igitur dicit. 


(*) 116, satis vicina (*) E. possunt. 


332 COMENTUM INFERNI 


est ibi ad custodiam ; unde dicit: gid son levati tuli i 
coperchi ; de more enim est quod quando sepulcra mor- 
tuorum sunt aperta, quilibet potest ire licenter ad vi- 
dendum qui;'; sunt intus, e nessun guardia face. Dicunt 
aliqui et male, idest ?) nullus respicit nos; ideo tu dic: 
nullus facit custodiam, quasi dicat |?) non videtur hic 
esse aliquis custos impediens nos, sicut |^ invenimus 
semper supra in ingressu circulorum et istius civitalis 
potissime. Et subdit responsionem "Virgilii, qui primo 
respondet ad id quod autor tetigit |) de apertura se- 
pulcrorum, et tangit tempus quo | sic stabunt; unde 
dicit: e quelli a me, scilicet Virgilius respondit : tuffi se- 
ran serrati, sicut nunc sunt aperta, quando torneranno 
di Josaphat, idest a die iudicii, qui, idest (7) huc ad istud 
supplicium, lata sententia, quia tunc post iudicium non 
erit amplius poenitentiae locus, coi corpi che la sù lassati 
hanno, et sic duplicabitur paena. — Suo. Hic Virgilius facta 
continuatione, nunc (*) describit unam principalem sectam 
hereticorum, de qua hic intendit; unde nota quod autor 
utitur hic magna arte. Consideravit enim quod multe 
et diversa fuerant ,?) species hereticorum, et quod aliqui 
habuerunt multos sequaces sicut Arius tempore Ambrosii; 
et ideo si voluisset de omnibus vel de pluribus tractare, 
poterat facere magnum librum ; ideo ex omnibus elegit 
unam ('* sectam, quie videtur habere plures sequaces 
quam aliqua alia, et!) qua destruit fundamentum (!*) 
fidei et omne bonum humane vita. Epicurei enim ne- 


— —— — —  ——r—— — — — 


44} S. quod est intus. (*) 116, idest et nullus. 

(jj E. dicat: non hic est aliquem custodem impedientem nos, sicut inve- 
nimus. (4) S, sicut alibi vidimus. Et subdit. 

(*) 116, tetigit hic de. (*) 116, quomodo sic stabant. 


7) S. idest ad hunc locum supplicii, lata sententia. 

(* E. nunc descendit ad describendum unam principalem sectam heretico- 
rum; unde notandum. 

(*) 116 e E. fuerunt. (!*) S. unam magnam sectam. 

(*) S. et ideo destruit. (!5 E. fundamenta. 


CANTUS DECIMUS. 333 


gant immortalitatem anima, et per consequens non est 
dare infernum, nec purgatorium, nec paradisum; que opi- 
nio non solum est contra sacram theologiam, sed etiam 
contra omnem (*) bonam philosophiam ; unde non solum 
ponit errorem (*) in fide, sed etiam in scientia humana. 
Non ergo dicas quare autor hic nominat Epicurum, cum 
non fuerit Christianus, quia heresis etiam (?) fit in phi- 
losophia. Nunc ordina literam sic: (utfi î sequaci, scilicet 
Epicurei, che fanno l anima morta col corpo, ita quod 
secundum eos intellectus non differt a sensu, et ex hoc 
inconvenienti epicureorum (*) incurrebant aliud, quia sci- 
licet ponebant summum bonum in voluptate, hanno suo 
cimiterio, idest suum sepulcrum in cimiterio aliorum 
hereticorum, da questa parte, ostendebat sibi locum ci- 
miterii, et vult dicere quod omnis princeps alicuius (5) 
heresis habet in illo cimiterio suam arcam magnam, in 
qua habet omnes suos sequaces secum ; sed (5) inter c:- 
teros Epicurus habet arcam maximam et magnam tur- 
bam valde sequentium eum; ideo dicit, con Epicuro. Et 
hic nota quod de isto Epicuro inveniuntur opiniones valde 
contrarie. Nam Seneca moralis multum comendat eum, 
et siepe allegat eius sententias pulcras. Hieronymus etiam 
contra Jovinianum (7) hereticum dicit, quod Epicurus fuit 
totus sobrius et temperatus, et ita alii multi. Tullius au- 
tem e contra sepe vituperat (8) eum in multis libris; 
unde III Tusculanarum damnat eius opinionem de vo- 
luptate, et multum indignatur contra illos qui dicebant: 
ipsum non intelligere dicta Epicuri; unde adducit ibi 
textum eius, ut ex eius litera evidenter appareat error 





(!) 116, omnes bonos philosophos. — E. contra bonam philosophiam. 

(*) S. errorem fidei, sed. 

(*) E. etiam sit philosophia. (*) 116, Epicurei iucurrebant in aliud. 
(*) 116, alterius. (*) S. et. 

C) 116, Jovinianum dicit, quod. (*) E. increpat. 


3354 OQMENTUM INFERNI 


eius: et Horatius tantus moralis apcellat eum ' porcum. 
wel breviter quidquid dicatur. die» quod autor merito et 
laudabiliter ponit Epicurum mortuum et sepultum. qui ,^ 
po-uit errorem maxime contrarium isti optimo operi suo; 
data enim mortalitate animarum cessant supplicia et pro 
mia * animarum. de quibus autor facit tetum opus: ideo 
bene dicit Tulliu- contra illum errorem: Jampridem Epi- 
curcorum deos. negantium omnis est. explosa — sententia. 
Et alibi: Non awlet. Epicurus. dess negare. sed dict eos 
nal agere. nihil curare. Erzo bene Epicurus numquam 
posset satis vituperari. de quo alibi dicam plura. — Però. 
Hic Virzilius ex dictis concludit autori quod satisfiet ^ 
petitioni quam fecit valle cito. et ultra hoc etiam alteri 
rei quam scire desiderat. de qua non petit. Autor enim 
petiverat supra a Virgilio. si gens jacens per sepulcra 
poterat videri: et ultra hoc desiderabat scire si aliquis 
suus florentinus, vel alius spiritus modernus erat inter 9 
istos harreticos, et de hoc non petiverat. Dicit ergo: però 
sera tosto sadisfatto a la dimanda che me faci, idest pe- 
titioni senerali de visione hereticorum: quincentro, sci- 
licet inter istas arcas. ef «ncor al disio che tu me tact, 
lle-t etiam desiderio particulari cito ^ satisfiet, de quo 
nihil mihi dicis. Et statim patebit per effectum, quia sta- 
tim perpendet quod isti possunt. videri. et cognoscet ali- 
quos in speciali, et precipue Farinatam de Ubertis, de 
quo dixit supra capitulo VI, quod multum desiderabat 
audire nova; et sic vide quomodo Virgilius ex isto modo lo- 
quendi prestitit materiam autori loquendi breviter, quia") 
praevenit autorem, et noluit expectare interrogari amplius 
ab eo, quod autor habuit valde gratum : et commendat 


*, 116, appellat Epicurum porcum. — E. appellat eum poetam. 

', E. quia posuit errorem. (^ E. premia earum. 

‘. 116, satisfaciat. * E. inter illos. 

" 116, cliam cito satisfaciet. ^ E. quia noluit expectare. 


CANTUS DECIMUS. 335 


eum de hoc, et dicit quod non ob aliam causam ipse 
tacet interdum desideria sua, nisi ut non displiceat sibi ; 
sed ipse alias didicit ab eo sepe, et modo de novo discit 
dicere pauca; unde dicit: ef io, idest ego Dantes respondi: 
0 buon duca, idest o Virgili qui bene me docuisti loqui 
modicum, io non (egno nascosto a (e mio core, idest non 
taceo conceptus (') cordis mei, se non per dicer poco, idest 
ut sim parviloquus, quia timeo esse tibi molestus (5), e tu 
m' hai disposto a ciò, scilicet (?) ad modicum loqui, non 
pur mo, quasi dicat: imo alias sepe et (*) nunc etiam. 
Unde nota quod Virgilius fuit (5) valde amator brevitatis 
in loquendo et scribendo, sicut dictum est capitulo IV, 
et saepe suadet brevitatem in libris suis; unde libro Geor- 
gicorum dicit: Optima quaque dies miseris mortalibus 
cvi Prima fugil etc. et alibi: sed fugit interea, fugit irre- 
parabile tempus. Similiter autor noster (5) summe fuit tar- 
diloquus, ita quod raro vel numquam loquebatur nisi 
interrogatus; et sepe, interrogatus de re vana, nihil re- 
spondebat, et quando respondebat de re digna, verba 
eius erant brevia et sententiosa valde; ideo bene dicit Ho- 
ratius: Quicquid precipies esto brevis etc.— O Tosco. Nunc 
autor ponit effectum promissionis Virgilii, quia introducit 
unum spiritum modernum conterraneum suum. Ad cuius 
cognitionem est sciendum, quod iste spiritus fuit quidam 
miles florentinus, nomine Farinata de Ubertis, nobilis et 
potens tempore suo, princeps partis Ghibeline in Florentia, 
vir prudens et probus, ut dicetur statim; tamen imitator 
Epicuri non credebat esse alium mundum nisi istum ; 
unde omnibus modis studebat excellere in ista vita brevi, 
quia non sperabat aliam meliorem. Ideo (7) fingit istum 


(4) E. conceptum. ( E. molestum. 
(*) S. scilicet modicum. (*) E. et vere etiam. 
(*) E. fuit summe amator. (*) E. noster fuit tardiloquus. 


(*) 116, Ideo autor fingit. 


336 COMENTUM INFERNI 


nunc surgere de arca magna Epicuri, et alloqui eum 
cum captatione (*) benivolentie sub ista forma. — O To- 
sco, iste spiritus audiverat autorem conferentem cum 
Virgilio loqui tusce et florentine; ideo factus avidus vi- 
dendi et audiendi eum, subito surrexit et vocavit eum 
tuscum, et dicit: che ten vai vivo, * scilicet cum carne, 
quantum ad fictionem, vel quantum ad moralitatem, 
vivo, *(*) idest non mortuus in aliqua specie hzeresis, non 
epicureus, non voluptuosus sicut nos; vel (*) vere autor 
noster fuit summe catholicus ultra omnes poetas ante 
eum, così parlando onesto, idest honorabiliter (*) et or- 
nate loquendo de modo loquendi breviter, quod valde 
convenit viro sapienti et honesto, per la città del foco; 
appellat civitatem Ditis, civitatem ignis, quia quamvis in 
ipsa sit maximum frigus sicut in fundo, tamen in introitu 
prima poena est ignea (5, et ita alibi; et petit dicens: piac- 
ciale di restare in questo loco, idest facere modicum mo- 
ram mecum hic, ut possim modicum loqui tecum; et 
probat quod debeat restare, quia civis suus est, unde 
dicit: Za (ua loquela, bene dicit quia nullum loqui est 
pulerius aut proprius in Italia quam florentinum, 6i fa 
manifesto, idest manifestat te esse: natio, idest nativum, 
oriundum, di quella nobil patria, idest civitate Florentis, 
qua est nobilis patria mea et tua; et dicit: a /a qual 
forsi fui troppo molesto, quantum enim iste fecerit ma- 
gna damna patrie dicetur infra; et dicit notanter: forsi, 
quia tamquam expulsus poterat excusabiliter hoc facere, 
sicut olim Marcus Coriolanus contra Romam ingratam 
patriam suam; dicit(5) etiam: troppo, quia excessit me- 
dicina modum; nam large fudit sanguinem suorum ci- 


— — o ———MMMÓ—— ———1—+ — —— ——— M — — 


.!) 116, captione. 
'" Le parole fra i due asterischi son del Codice 116. 
(9) S. e E. et vere. (*) S. honeste et ornate. 


(*) S. ignis. (*) 116, dicit ergo etiam. 





338 COMENTUM INFERNI 


idest mundum, quia magnanimus fuit et videbatur sper- 
nere alios. Et subdit quod Virgilius non contentus dixisse 
hoc verbis, impulit eum manibus; unde dicit: e le man 
animose e pronte del duca, idest manus Virgilii, qui fuit 
vere magnanimus, ut dictum est II capitulo, me pinser 
tra le sepolture a lui, quia autor libenter erat locuturus 
isti de gestis et mutationibus sua patrie, quorum iste 
fuerat magna pars; ideo ,' dicit: dicendo le parole tue 
sien conte, quasi dicat: loquere cum isto familiariter clare, 
quia iste novit ea de quibus tu vis scire et facere 
memoriam. — Com’ io. lic autor facturus sermonem lon- 
gum cum Farinata praemittit petitionem eius ad se dicens: 
ille Farinata: guardome un poco, ut videret aspectum 
autoris, com’ io fui a pie de la sua tomba, idest quam cito 
fui iuxta sepulturam suam; et quia visum fuit sibi quod 
esset notabilis liomo; poi quasi sdignoso, more superbi, 
me dimandò : chi for li magior (ui, quasi dicat: de qua 
stirpe Florentie fuisti? ^ Et continuo autor subdit suam 
responsionem, dicens: io ch’ era d' ubidir desideroso, pro- 
pter causam iam dictam, non gliel celai, quia scilicet 
eram de nobili stirpe sicut ipse, ma fullo li apersi, quia 
dixi quod fuerant Aldigherij, qui descenderant ex Heli- 
seis etc. et hoc feci ut provocarem ipsum ad dicendum 
illud quod dixit (^ : ideo dicit : unde ei, idest propter quod 
ipse Farinata, /evò le ciglia un poco in suso, quia scili- 
cet (5) aliquantulum factus est magis indignatus, poi disse : 
replicat (? contra autorem, et dicit: tui maiores tam- 
quam magni guelphi, fieramente fuoro aversi a me, idest 
acerbe fuerunt inimici et contrarii mihi tamquam magno 
ghibelino, et ai miei primi, scilicet Ubertis, et a mia 


:% S. et ideo. (*) E. novit omnia de. 
i) 116, tu fuisti? (* E. quod dicit: ideo. 
.") E. scilicet factus est magis indignans. 

i*) E. replicans contra autorem, dicit. 





340 COMENTUM INFERNI 

sionem suorum: unde dicit: Rispos io a lu: idest ego 
respondi illii Farinate: ei, scilicet mei maiores, et alii 
guelphi, (ornar d'ogni parte l'una e Pallra fiala, et 
maxime tempore Caroli veteris, qui vicit Manfredum 
filium praedicti Federici, cuius favore guelphi redierunt 
Florentiam, Farinata expulso cum suis ghibelinis: s'ei 
for cacciati, et concludit autor ad maiorem contumeliam : 
ma i vostri, scilicet Uberti et alii ghibelini non appreser 
ben quell arte, idest non bene didicerunt artem redeundi, 
sicut nostri; quia scilicet numquam reversi sunt, imo 
dispersi sunt per totum mundum. 

Alor surse a la vista scoperchiata. Ista est secunda. pars 
generalis, in qua autor introducit alium spiritum floren- 
tinum manifestum epicureum, qui inquirit de filio suo. 
Ad cuius cognitionem est sciendum, quod iste secundus 
spiritus fuit quidam miles florentinus nomine Cavalcante 
de Cavalcantibus. Iste omnino tenuit sectam epicureo- 
rum, semper credens, et suadens aliis, quod anima simul 
moreretur cum corpore; unde sepe habebat in ore istud 
dictum Salomonis: Unus est interitus hominis el iumen- 
forum, el equa utriusque conditio. Iste fuit pater Gui- 
donis Cavalcantis, qui fuit alter oculus Florentie tem- 
pore Dantis, de quo alibi dictum est, et dicetur. Ideo 
bene autor inducit hic istum militem, quia magnus epi- 
cureus fuit, ct ut faciat memoriam de isto Guidone viro 
excellente ; et fingit, quod ipse petat de filio suo; unde 
continuans dicta dicendis, dicit autor : una ombra, idest (') 
anima Cavalcantis, sorse alor, idest surrexit tunc, non 
expectans quod Farinata amplius replicaret, contra au- 
torem, « la vista scoperchiata, idest ad arcam discoper- 
tam ad videndum, /ungo questo, idest versus Farinatam 
praedictum, quia erat in eodem sepulcro secum, sicut 


(*) E. anima, scilicet Cavalcantis. 





342 COMENTUM INFERNI 


facit ipse aliquid pulcrum opus cum speculatione animi, 
sicut tu facere videris, cum sit vir alti ingenii et habeat 
bonam aptitudinem ad omnem pulcram inventionem? et 
hoc dico: se (u vai per questo carcer cieco, idest per 
Infernum, qui est carcer animarum, et maxime anime 
hereticorum possunt dici carcerata, quia sunt incluse 
intra arcas, et possunt dici coeca, quia erraverunt in fide, 
per altezza d'ingegno, quasi dicat: filius meus Guido 
fuit ('Y non minus perspicacis ingenii quam tu, et ex istis 
verhis potes perpendere, quomodo Dantes iverit ad In- 
fernum; quia scilicet per altitudinem ingenii et altam 
speculationem animi. Et subdit autor responsionem 
suam ad quesitum, et respondet breviter quod Guido 
non potest facere istam descriptionem Inferni, quia 
non est poeta sicut ipse; unde dicit : et io a lui, scilicet 
dixi: da me stesso non vegno, quia non |?) sum solus vel 
primus inventor istius materia, imo habui ?) Virgilium 
qui fecit mibi viam ; ideo dicit: colui ci attende la, idest 
Virgilius qui expectat me ibi, me mena per qui, idest per 
Infernum, et sic habui bonum ducem; et tangit curia- 
liter illum Guidonem dicens: forse cui Guido vostro ebbe 
a disdegno. Et hic nota quod iste Guido non est delecta- 
tus in poeticis, licet fuerit acutus philosophus et subtilis 
inventor, qui fecit inter alia unam cantionem de amore 
ita profunde(^ quod .Egidius romanus non erubuit fa- 
cere comentum super eam; et Dinus florentinus (°) ma- 
gnus physicus similiter glosam fecit. Modo ad propositum 
Guido, sicut et aliqui alii (^) saepe faciunt, non dignabatur 
legere poetas, quorum princeps est Virgilius; sed certe 
Dantes alium honorem et fructum consecutus est ex 





— —ÀM—MMM ———— 





(!) S. non fuit perspicacitatis ingenii. 

(*) E. non solus. .*) E. imo habuit. 

(*j S. e E. profundam. (*) E. florentinus similiter. 
(9) E. alii, non dignabatur. 





344 COMENTUM INFERNI 


sed Cavalcante timuit ne filius esset mortuus ; ideo sur- 
rexit subito totus territus, et dicit: quomodo dixisti : 
habuit? non viv' egli ancora, credebat filium vivere, et 
vivebat de rei veritate, licet modicum esset victurus, 
quia mortuus est in confinibus propter illas partialitates, 
non fere gli occhi suoi el dolce lume? quasi dicat nonne 
fruitur ipse dulci vita viventium ad differentiam illius 
vite infernalis ( amare? Et subdit autor quod ille ce- 
cidit ex dolore quando vidit ipsum tardare responsionem; 
unde dicit: et ille spiritus ricadde supin, scilicet intra 
arcam, quando s' acorse d' alcuna dimora, ch io facea. di- 
nanci a la risposta, quasi dicat : quando cognovit quod 
ego faciebam aliqualem pausam antequam responderem 
sibi, e più non parve fuora (*), quia non redivit am- 
plius cum autore, imo remansit cum dolore inter epi- 
cureos suos, ita quod addita (?) est afflictioni afflictio; sed 
Dantes non fecit istam tardationem ad istum finem, sed 
quia incurrerat unam dubitationem, de qua dicetur in 
parte sequenti. 

Ma quel altro. Ista est tertia pars generalis in qua 
autor revertitur ad finiendam materiam quam incape- 
rat cum primo spiritu Farinate; et primo continuans 
dicta dicendis, dicit: ille Cavalcante ita cecidit alteratus; 
ma quel altro inagnanimo, scilicet Farinata, de cuius ma- 
gnanimitate animi statim dicetur, a cui posta ristato 
m era, idest ad cuius requisitionem astallaveram me ibi, 
quando dixit supra: piacciali di restare in questo luoco, 
non mutò aspetto, idest non mutatus vel turbatus fuit in 
facie, licet dixissem sibi rem molestissimam, scilicet quod 
sui ghibelini fuerant (* expulsi sine reversione, né mosse 





(!) E. infernalium. 

(*) E. fuora, quasi dicat non redivit amplius ad loquendum cum autore. 
(*) 116, addita est afflictio. — E. e S. addita est afflictio afflicto. 

(*) S. fuerint. 





346 COMENTUM INFERNI 


humoris, sicut sol fons caloris: secundo, ratione sue ve- 
locitatis, quia in triginta diebus et minus percurrit totum 
zodiacum, unde faciliter mutat aerem, et facit ventos et 
pluvias, et mutat (') et movet aquam, quia luna attrahit 
humorem de longinquo, sicut magnes ferrum: tertio, quia 
est significatrix omnium planetarum superiorum; unde 
est sicut instrumentum quo vinum reponitur in vegetem, 
quia scilicet recepit (*) de supra influentiam aliorum pla- 
netarum et transfundit super nos; ideo fere in omnibus 
sequimur motum luna, sicut in navigando, in dando me- 
dicinas, et ita de aliis. — E se (u. Hic Farinata petit ab 
autore quare populus florentinus guelphus est ita obsti- 
natus contra suos ghibelinos exules; unde adiurat auto- 
rem, dicens: e se (u redi mai nel dolce mundo, idest si 
Deus det tibi tantam gratiam, quod ex isto inferno tu 
redeas ad infernum viventium, qui est dulcis respectu 
istius mundi defunctorum, dimme perche quel popolo, sci- 
licet florentinus, ee si impio, quia numquam utitur pie- 
tate vel misericordia, incontra i miei, scilicet Ubertos et (*) 
alios nobiles ghibelinos, în ciascuna sua legge, quia semper 
quando fit aliqua reformatio Florentia de exulibus re- 
banniendis excluduntur Uberti (^, Lamberti, et quidam 
alii: unde Florentini sunt magis partifices, quam alius 
populus ltali:e (5; nam quando vocant capitaneum, po- 
testatem, vel alium officialem, volunt quod omnes usque 
ad minimum sint vere guelphi. Et subdit autor respon- 
sionem (5) suam ad quaesitum; et dicit breviter, quod 
crudelis occisio facta de civibus florentinis in conflictu 
Montis-aperti, est causa qua fecit populum ita impium 
contra ghibelinos. Ad cuius cognitionem est breviter 





(!) E. et mutat in nives, quia luna trahit humorem. 

(*) E. e 116, recipit desuper influentiam. 

(*) E. et nobiles. (‘) E. Uberti et quidam alii. 
(*) 116, in Italia. () E. rationem suam. 





348 COMENTUM INFERNI 


bris. Qua de re (') guelphi territi recesserunt de Florentia 
et iverunt Lucam, et die dominica XVI septembris ghi- 
belini reversi sunt Florentiam cum comite Iordano prae- 
dicto, et fecerunt Potestatem comitem Guidonem novel- 
lum, et fecerunt populum iurare fidelitatem Manfredo. 
Deinde confoederaverunt se (*) cum Pisanis, Senensibus, 
Pistoriensibus et aliis contra guelphos et contra Lu- 
canos; sed postea anno quinto, Comes Guido Guerra cum 
gente Caroli primi expulit ghibelinos de Florentia, ut di- 
cetur alibi. Nunc ad literam veniendo dicit autor: ef io a 
lui, supple, respondi illi Farinate: /o strazio grande e 
scempio, idest fatuum et immane facinus, che fece l'Arbia 
colorata in rosso, idest quod tu et alii ghibelini fecistis de 
populo florentino apud Arbiam, qui est fluvius labiens 
ad radices Montis-aperti, ubi fecistis tantam sanguinis 
fusionem Florentinorum, quod aqua mutato colore facta 
est rubea sanguine, ita quod tu de aqua bibere non 
potuisti, sicut olim Marius non potuit bibere de aqua 
Athesis (?) infecta sanguine Theutonicorum, quorum mi- 
rabilem stragem fecerat, fa far (al oracion mel vostro 
lempio, et istud exponitur comuniter (^, idest in Floren- 
tia ; sed ista expositio videtur mihi nimis larga ; imo credo 
quod loquatur stricte de templo. Nam debes scire quod 
Florenti: apud palatium Priorum est una ecclesia, quae 
fuit olim capella Ubertorum, et ibi sepeliebantur cor- 
pora (*). Modo in ista ecclesia saepe celebrabantur (5) con- 
silia; et quando fiebat aliqua reformatio de bannitis re- 
ducendis vel simili re, semper excipiebantur Uberti et 
Lamberti. Et ideo bene dicit autor, quod crudelitas facta 


7 


apud Montem-apertum facit (^ fieri tales orationes in 


(!; E. Qua de re territi. 

(*) E. secum Pisanos, Senenses, Pistorienses et alios multos contra. 

JD) 116, Achesis. (^) E. comuniter in Florentia. 

() E. corpora sua. (*) 116 e E. celebrantur. (*) S. fecit. 





350 COMENTUM INFERNI 


et sic retraxit eos a tam indigno proposito. Nunc ad 
literam dicit autor: et ille Farinata, disse: io non fui 
solo a ciò, scilicet ad faciendum excidium (') civium, né 
certo sarei mosso con gli altri, scilicet ghibelinis, senza 
cagion, quia fueramus ita male tractati, ut iam dictum 
est; et hoc dixit: poich' ebbe sospirando mosso il capo, 
idest (*) signum doloris; et ecce factum pium, ma fw' io 
sol colui che la diffesi a viso aperto, quasi dicat: non ficte, 
non occulte, cold dove sofferto, idest in loco ubi fuit deli- 
beratum et toleratum, per ciascun, tam florentinum quam 
alium, di tor via Firenze, idest destruendi, quasi dicat 
si solus Farinata non fuissem, aut hodie Florentia non 
esset, aut non tam florens et potens. Audivi unum (?) 
dicentem quod merito Dantes puniebat Farinatam inter 
flammas, qui liberaverat (*) Florentiam a flammis, qui 
tantum incendium sepe seminavit per totam Italiam, et 
precipue tempore isto quo induxit magnam partem Ita- 
lie ad rebellationem contra Romanam Ecclesiam. Et vide 
quod Farinata per ista verba non vult aliud conclu- 
dere, nisi quod istud singulare meritum in rem publicam 
deberet frangere omnem duritiem Florentinorum contra 
suos. — Deh! Nunc autor postquam satis dixit de factis 
Florentia petit declarari de uno dubio quod retardaverat 
ipsum supra respondere Cavalcanti; et dubium est de 
praescientia ($) damnatorum, qui videntur scire |) futura, 
ut patuit supra in Ciacho, qui sibi (^ dixit discordiam 
Florentinorum (5), et expulsionem ipsius autoris, et vi- 
dentur ignorare presentia, ut patuit hic in Cavalcante, 


(') S. e E. impium excidium. Né. — 116, impium excidium civium. Né. 

(*) S. e E. in signum. (*) 116, unum qui dicebat quod. 

5) E. quia liberaverat flammam, scilicet Florentiam, a flammis, que tantum. 

(5) E. praescientia futurorum, que videntur prescire damnati, ut patuit supra 
in Ciacho. 

(*) 116, preescire futura. 

€) 116, qui przdixit sibi discordiam. (*) E. Florentie. 





352 COMENTUM INFERNI 


ditur sibi ab aliis qui ostendunt sibi rem, et dicunt: 
vide tale quid est? et ita dicunt: ipsi damnati non (') 
sciunt presentia neque futura, nisi in quantum refertur 
eis vel a demone, vel ab aliquo spiritu qui noviter (5 
descendat ad Infernum. Sed licet ista expositio videatur 
pulcra et catholica, litera tamen non patitur eam aliquo 
modo si bene inspiciunt. Alii dicunt quod damnati nihil 
preesciunt (*) futurum nisi mortem; sed ista expositio est 
quidam fuga ignorantie, et contradicit (*) litere, quia 
paulo ante Farinata predixit autori exilium suum vel 
ita de multis aliis. Sed ad veritatem huius similitudinis (?) 
est sciendum, quod eorum qui habent malam lucem (5) 
aliqui vident rem melius de longinquo, alii de propinquo, 
cuius ratio assignatur in perspectiva; nam quidam habent 
visum multum sed non clarum, et tales vident melius 
a longe (^), et tales non vident nisi a propinquo. Modo 
autor hic loquitur de illis qui vident rem a longe, sed non 
de prope; et ita damnati vident futura, sed non presen- 
tia; et hec est sententia propria litere, quam autor 
expresse tangit in textu. Vide literam; dicit autor: ille 
Farinata, disse: idest respondit mihi: Noi vegiam le cose 
che ne son lontane, scilicet futura, come quei ch’ d mala 
luce, sicut (5) illi qui habent debilem visum (9); et reddit 
causam: quia, el sommo duce, scilicet Deus, (anto ne 
splende ancora, idest adhuc praestat nobis (! tantam lu- 
cem cognitionis; et per contrarium, e nostro intelletto è 
tutto vano, quia nihil intelligimus vel scimus, quando 
s' apressano o sono, idest quando incipiunt evenire vel 





(!) 116, nesciunt. (*) E. noviter ad inferos descendat. 
(*) E. prasciunt nisi mortem. (*) S. contradicunt. 

(*) E. similationis. 

( E. Jucem, aliquam rem vident melius, aliqui de longinquo. 

(*) S. e E. a longe quia radii visuales egrediendo serenantur: alii autem habent 
visum clarum, sed non multum, et tales.  (*) 116 c E. idest sicut illi. 

(*) 116, visum; huius causa assignatur in perspexione, et reddit. 

(**) E. parat nobis veram lucem. 


CANTUS DECDAUS AM 
lam evemerunt ita quod nom sumt amplus im Reri sed 
in facto exe; unde dit: e mula sapen di vostro shelo 

umano, scihcet de presenti, s eitri non ci aperta, idest 
nisi nisi aquis noviter veniens ad," infernum referat nobis 
nova de mundo vestro viventium, sicut tu Dantes modo, 
et sicut dicetur infra capitulo XVI de Gulielmo Burserio, 
* Est autem hic bene notandum quod in damnatis est actua- 
lis noticia eorum que aliquando cognoverunt in vita, qua 
notitia est |" eis ad tristitiam; ex memoria ergo eorum 
quz viderunt, coniecturare possunt aliqua futura contiu- 
gentia, sicut videmus hic quod prudens et expertus ali- 
quando predicit aliquid futurum, sicut mutationem statua 
sue patrie, et tamen potest esse quod iguorat quando 
fit prasentialiter, quia est absens, nisi sibi referatur ah 
alio: isto modo Farinata, Ciachus et quidam (?) alii fln- 
guntur praedicere mutationem Florentia. Nota etiam quod 
litera autoris concordat cum dicto Augustini, qui dicit: 
Falendum est nescire mortuos quid agatur dum agitur; 
postea vero possunt audire ab his qui hinc ad eos moriendo 
pergunt; possunt eliam ab angelis audire aliquid * (*). Kx 
dictis (5) ipse elicit unam conclusionem, quod omnimoda 
ignorantia et nulla scientia crit in istis post diem novls- 
simum; ideo dicit : peró puoi comprendere, idest ex verbis 
meis potes cognoscere, che nostra conoscenzia, idest nostra 
cognitio vel scientia, fia (ulta morta, idest erlt omnino 
perdita, da quel punto che la porta del inferno fla chiusa, 
idest post diem iudicii, quia nullus poterit postea peccare, 
nec per consequens ire ad infernum; vel secundum aliam 
literam, del futuro, quia post sententiam. magnam nihil 
erit amplius futurum, quia omnía erunt sdimpleta, Ita 


— — ——- —— —r————--— - — — 


(') E. ad inferos, 
?) E. est quoad trivótism, 0j &, pid bite; | 
, Manca mel Codice 116 quss 4 qua enimprinn fra) due iare 


'*, E. Ex dictis sato Met, 
I » 


354 * COMENTUM INFERNI 


quod nihil ulterius expectabitur ('). — A/or. Hic ultimo 
declarata quaestione, cuius causa ipse tardaverat respon- 
dere Cavalcanti, nunc facit responsionem illam Farinate 
excusans se de dilatione quam fecerat. Dicit ergo: Alor, 
idest tunc ego Dantes, come compunto di mia colpa, quasi 
dicat, ac si fuissem in culpa cum tamen non essem, dissi, 
scilicet Farinate: or direte donque a quel caduto, scilicet 
Cavalcanti qui ceciderat pro (*) dolore quando vidit Dan- 
tem non respondere statim, quia timuit filium suum fore 
mortuum, che '1 suo nato, idest Guido filius eius, ce ancor 
congiunto coi vivi; et subdit causam excusantem eum (3), 
dicens : e fateli a saper, scilicet ex parte mea significetis 
sibi, s' io fui dianci, idest paulo ante, mufo a la risposta, 
idest non respondendo cito; che ’/ fei perché pensava già 
nel errore, idest dubio, che m' avete soluto, scilicet de 
prescientia damnatorum, qui videntur preescire (* fu- 
tura, sed non presentia. * Et hic nota quod autor bene 
committit Farinate, ut referat nova de Guidone (°) Ca- 
valcante patri eius, quia Guido fuit aliquando gener Fa- 
rinata * (9). 

E già il maestro. Ista est quarta et ultima pars (7) capi- 
tuli, in qua autor nominat alios spiritus epicureos, et 
confert cum Virgilio de exilio suo preenunciato sibi a 
Farinata. Volens ergo facere finem huic sermoni (5), fingit 
quod Virgilius non permisit eum amplius stare cum illo 
Spiritu; propter quod ipse habuit causam subito petendi 
de quibusdam aliis. Dicit ergo continuans dicta dicendis: 
e già il maestro mio mi richiamava, quia dicebat quod 
non erat amplius expendendum tempus cum illo circa 
talia, perch’ io pregai lo spirito più avaccio, idest velocius 





(!) S. peccabitur. (3) S. per dolorem. — E. pre dolore. 
(*) S. eum cum dicit. (*) E. scire. 

(*) E. de Guidone ipsi Cavalcanti patri eius. 

(*) Manca nel Codice 116 quanto é compreso fra i due asterischi. 

(*) 116, pars generalis. (*) E. huic operi seu sermoni. 





356 COMENTUM INFERNI 


remis, et omnibus instrumentis nigris, et hominibus indu- 
tis nigro, qui dicerent, quod veniebant (') de Occidente de 
Italia, et referrent cum planctu, quod imperatrix uxor 
Federici migraverat de hac vita; et cum ista arte se- 
duxit istam quam optabat (*) habere, et habuit tamquam 
legitimam coniugem, et ex ea habuit filium, qui vocatus 
est Federicus de Antiochia, qui postea fuit aliquando Vi- 
carius in Tuscia pro eo, et fuit missus a Federico Flo- 
rentiam cum Mp equitibus in subsidium ghibelinorum 
contra guelphos. Federicus itaque, ut breviter dicam (5), 
mortuus est excommunicatus, et ut aliqui dixerunt, suf- 
focatus a filio suo Manfredo; et sic male finivit cum 
tota stirpe sua, ut patebit III capitulo Purgatorii, et 
II Paradisi. Fuit tamen valentissimus et potentissimus 
dominus in mundo, ut sepe dicetur, et precipue infra ca- 
pitulo XIII. Nunc ad literam dicit ille Farinata: io se- 
condo Federico, dictus est secundus ad differentiam avi 
sui Barbarusse (*), qui vocatus est Federicus primus, de 
quo etiam alibi saepe dicetur, et precipue capitulo XVIII 
Purgatorii, ce qud entro, idest intra arcam istam, in 
qua sum; et cui non sufficiebant tot regna in mundo, 
nunc iacet inclusus isto carcere ceco. Postea nominat 
alium, scilicet cardinalem Octavianum de Ubaldinis. Iste 
claruit post Federicum II, scilicet tempore Manfredi et 
Caroli I veteris. Sed hic multi dubitant et dicunt: 
quare debeo plus intelligere de Octaviano, quam de 
alio; ex quo autor dicit (?) ita simpliciter e '/ Cardi- 
nale, neminem nominando? dico breviter (5) quod an- 
thonomasice loquitur de eo, quia fuit vir valentissimus 
tempore suo, sagax et audax, qui curiam romanam 


(') E. quod venirent. — S. quod veniebant ab. 

(* E. optaverat habere, et habuit eam. (*) 116, concludam. 

(! S. e E. Federici Darbarusss. — (5 E. dicit simpliciter. 
($) E. breviter, quia fuit vir. 


CANTUS DECIMUS. 357 


versabat (') pro velle suo, et aliquando tenuit eam in 
montibus Florenti: in terris suorum per aliquot menses; 
et sepe defendebat palam rebelles ecclesie contra Pa- 
pam et Cardinales; fuit magnus protector et fautor ghi- 
belinorum, et quasi obtinebat quidquid volebat. Ipse fecit 
primum Archiepiscopum de domo vicecomitum Mediolani, 
qui exaltavit stirpem suam ad dominium illius civitatis, 
et altam potentiam in Lombardia: erat multum hono- 
ratus et formidatus; ideo, quando dicebatur tunc: Car- 
dinalis dixit sic; Cardinalis fecit sic; intelligebatur de 
cardinali Octaviano de Ubaldinis per excellentiam. Fuit 
famen epicureus ex gestis et verbis eius; nam cum 
semel petiisset a ghibelinis Tusciae certam pecunia quan- 
titatem pro uno facto, et non obtinuisset, prorupit indi- 
gnanter et irate in hanc vocem : si anima est, ego per- 
didi ipsam millies pro ghibelinis. Et concludit Farinata : 
el degli altri mi (accio, quia nimis esset longum enar- 
rare viros magnificos de secta epicureorum, et etiam 
esset inhonestum et malum exemplum audientibus infa- 
mare homines de tali haeresi, nisi sit omnino manifesta. 
Ah quot sunt heretici, qui simulanter videntur catholici 
timore (?) vel peenz vel infamia! — Inde. Hic ultimo au- 
tor, finito sermone suo cum Farinata de materia epicu- 
reorum, nunc revertitur ad conferendum cum Virgilio 
de exilio suo, quod sibi praedixerat supra Farinata. Dicit 
ergo continuans dicta dicendis: inde s'ascose, idest ille 
Farinata deinde his dictis retraxit se intra arcam, et 
posuit (9) se ad iacendum cum aliis, ef io volsi i passi, 
idest redivi, inver P antico poeta, idest versus Virgilium 
qui erat tam ( antiquus poeta, qui floruit tempore boni 
Octaviani, ripensando a quel parlar che mi parea nimico, 





— — rA—————————_—_ + -—+ a E t 


(! E. vexabat. (*) E. timore pone vel. 
(*) 116, et reposuit. (*) 116, tunc antiquus. 





CANTUS DECIMUS. 359 


dextrorsum, e gimmo inver lo mezzo, idest versus corpus 
civitatis intra medium; vel (') tangit viam, per un sentier, 
idest per unum alium callem strictum, ch'a una valle 
fede, idest qui callis ferit et terminat ad unam vallem 
rubeam, foetidam, plenam sanguine. Unde dicit : che, idest 
que vallis, facea spiacer suo lezzo, idest suum foeto- 
rem ; * leggium, enim, appellatur foetor continuus qualis 
est foetor hirci vel carceris, ideo bene competit hic * (3) : 
infin la su, scilicet in calle ubi eramus, et descendeba- 
mus versus vallem, de qua postea dicetur. 





(*) S. e E. et tangit. 
(*) Manca nei Codici 116 ed Estense quanto è compreso fra i due asterischi. 


360 COMENTUM INFERNI 


CANTUS DECIMUS PRIMUS, in quo tractat de tribus circulis : 
in primo sunt violentes, et declarat, sicut. potest fieri vialen- 
tia Deo, et sibimet, et proximo et in suis rebus: in secundo 
vero sunt avari: în tertio vero proditores: et de modo pene 
ipsorum; et in fine canti declarat qua de causa non omnes 
puniuntur în civitate Inferni. 


I: N su l'estremità d' un' alta ripa. Postquam in su- 
periori capitulo proxime precedenti autor noster tractavit 
et determinavit de hereticis qui puniuntur in primo circulo 
civitatis, qui est sextus totius Inferni; nunc subsequenter 
in isto XI capitulo describit et distinguit residuum totius 
Inferni, ut sic clarius procedat ad materiam sequentium (') 
circulorum et poenarum. Et istud capitulum potest bre- 
viter dividi in tres partes generales; in prima quarum 
autor tangit materiam sequentem (?, et retangit przece- 
dentem. In secunda facit unam distinctionem perutilem 
et necessariam omnium circulorum istius civitatis, ibi : 
Figliuolo mio. In tertia et ultima removet duo dubia in- 
cidentia circa materiam pertractatam, ibi: Et io maestro. 
Redeundo ad primam dico, quod autor primo tangit ma- 
teriam sequentem, et retangit (?) proxime praecedentem. 
Unde considera quod hic proprie incipit civitas, quia in- 
cipiunt primo intrare corpus eius (?; ideo primo describit 
unum aggerem magnum et fortem factum ex saxis, qui 
claudit in circuitu istam terram. Dicit ergo continuans 
dicta dicendis quod ambulantes per illum callem, cito 
pervenerunt ad locum duriorem, qui continet intra se 


(') E. sequentium articulorum et penarum. — S. circulorum. Et istud. 
(*) E. sequentem. In secunda. (*; E. tangit. 
(* S. eius civitatis, ideo. — E. corpus eius; immo. 





362 Ì COMENTUM INFERNI 


generali, dicit: Ecco colei che tutto '1 mondo apuzza. Nunc 
ad literam dicit autor: quivi ci racostammo indietro, re- 
trocedendo versus arcas cum magna festinantia tenendo (') 
nobis nares, per lorribil soperchio del puzzo, idest propter 
nimium excessum et superabundantiam horribilis foeto- 
ris, che’l profundo abisso gitta; et dicit: ad un coperchio 
d' un grande avello (*). Et hic nota quod autor hic utitur 
magna arte: vult enim ostendere quod nunquam perdat 
tempus, quia dum propter foetorem reduxisset se versus 
arcas, adheesit uni alteri (^, non illi prime magna Epi- 
curi, a qua paulo ante recesserat ; sed uni alteri magni (*) 
heresiarc®, scilicet Photini, in qua erat sepultus Anasta- 
sius papa. Hoc autem fingit autor ad pleniorem perfectio- 
nem sui tractatus, quia superius tractando de hereticis 
non fecerat mentionem nisi de uno singulari errore epi- 
cureorum, et nihil dixerat de aliquo heresiarca christiano; 
ideo nunc reflectit se ad materiam quam videbatur fini- 
visse, et tangit brevissime de Photino qui habuit errorem 
Macometti, qui dicebat quod Christus erat natus secun- 
dum carnem per viam matrimonialem ex Joseph et 
Maria. Ad cuius cognitionem est sciendum, quod Photi- 
nus fuit gracus diaconus civitatis Thesalonice, ad quam 
scribit apostolus, et fuit episcopus smirnensis, unde fuit 
Homerus poeta magnus. Iste incidit in errorem pessi- 
mum (5, scilicet quod Christus fuisset conceptus ex Ma- 
ria per Joseph via nuptiali. Anasthasius vero secundus, 
natione romanus ex patre Petro fuit imperante Zenone 
Constantinopoli, et regnante Rome Theodorico rege go- 
thorum, a quo Boetius proscriptus fuit. Quo tempore multi 


(*) E. turando nobis. (*) 116, avello, idest sepulture. Et hic. 

(*) E. alteri archa, non illi magna. 

(*) 116, magne unius alterius magni heresiarce. 

(*) E. pessimum credendo et asserendo quod Christus fuisset conceptus ex 
Maria et Joseph via nuptiali. 





364 COMENTUM INFERNI 


venient intra istam terram. Hoc autem fingit autor 
magna arte, quia scilicet primo vult habere generalem 
cognitionem omnium criminum que hic puniuntur, ut 
sic postea descendat ad specialem cognitionem eorum- 
dem per singulos circulos discurrendo. Ad literam ergo 
dicit Virgilius : el nostro scender conven esser tardo, quia 
scilicet paulatim, lente et morose est procedendum in 
isto primo introitu ; et reddit causam, si che 'l senso, 
scilicet odoratus, s' ausi prima un poco al tristo fiato, 
scilicet foetori. Et hic nota quod autor loquitur na- 
turaliter et pulcre, quia repentinas mutationes odit 
natura, sicut videmus per experientiam, quod qui de novo 
intrat mare statim alteratur et provocatur ad nauseam; 
sed post modicum assuescit, et habet acutiorem appeti- 
tum quam prius; et ita autor in processu acutius et 
subtilius assuescet isti materie foetide (') amara; ideo 
dicit: e poi non fia riguardo, quasi dicat: postea non cu- 
rabimus nobis, quia non ledemur; et dicit : cosi el mae- 
stro, idest taliter (*) Virgilius locutus est mihi; et statim 
subdit quomodo ex consilio Virgilii ipse cepit causam 
faciendi distinctionem Inferni. Unde dicit: e£ io dissi a 
lui : trova alcun compenso, che 'l tempo non passi perduto, 
quasi dicat: preedicas mihi aliquid quod sit evidentiale ad 
dicenda, antequam intremus in corpus istius civitatis. Et 
ostendit continuo quod Virgilius assentit sibi, dicens: et 
elli, idest et ipse Virgilius respondit: vedi ch’ a ciò penso, 
ita ?) quod idem intendimus. Unde nota quod vere ista di- 
stinctio quam autor parat facere erat necessaria et utilis, 
quia aliter remanebat nimis confusa materia huius civitatis. 

Figliuolo mio. Ista est secunda pars generalis, in qua 
autor describit distinctionem quam fecit Virgilius ad or- 


(') E. foetida et amara. 
(*) E. taliter locutus est mihi magister, et statim. 
(*) S. itaque idem. 


CANTUS DECIMUS PRIMUS. 3608 


dinandam istam civitatem, ubi nullus est ordo; qui (') 
breviter dicit quod intra istam terram sunt tres magni 
circuli particulares (*), quorum quilibet continet intra se 
alios circulos particulares. Dicit ergo: poi cominciò a 
dire, scilicet (*) ille ipse Virgilius coepit loqui iuxta (5 
promissum, et dicere: Figliuol mio tre cerchielti, idest, 
tres circuli generales, son deníro da cotesti sassi, idost 
intra istam ripam quam faciunt saxa in circuitu, ul iam 
dictum est in principio capituli, di grado in grado, idest 
ordinate unus sub alio, come quei che lassi, quia eo or- 
dine quomodo (5) superiores, quos omnes tu iam percur- 
risti, sunt rotundi et contenti unus intra alium ; et dicit 
qui sunt habitatores istorum vicorum et circulorum, di- 
cens : lutti son pien di spirli maledetti, scilicet pravorum 
peccatorum ; et non intelligas quod non sint capaces plu- 
rium, sed est modus loquendi talis, sicut a simili dici- 
mus: tota civitas est plena vitiosis. Et invitat autorem ad 
considerandam claram distinctionem istorum circulorum, 
dicens: ma inlendi perché e come son costretti, quasi 
dicat: considera causam et qualitatem, quare et quo- 
modo isti spiritus sunt ita inclusi vel carcerati, quasi 
dicat, propter quam culpam et (°) qua porna ; et hoc volo 
quod facias, perche poi le basti pur la vista, quasi dieat: 
ut ex sola visione cognoscas ista loca vel scelera, quer 
puniuntur in eis, absque mea declaratione, quando per- 
veniemus ad ea. — D'ogmi. Nunc Virgilius ad declara- 
tonem distinctionis factae incipit modicum a longe, et 
premit unam divisionem bimembrem, qua brevitey stat 
in boc, quod omne peccatum quo homo offendit Deum, 
committitur altero duornm modorum tantam, scilicet 


(*; S. quia breviter. ^ 8, P. e 116, principeles. 
o S. scilicet igee. — R. hoe ent ipee. 

^) S, circa promiesam. 

7 $& e M. que seperiores, quos iam tn percnryíeti. 

(5 146, et cum qua pana, 


366 COMENTUM INFERNI 


vel per vim, vel per fraudem; secundum est deterius 
primo, quia fit(') ex electione. Dicit ergo: ingiuria ce d 
fine d' ogni malicia, idest omnis mali, ch’ aquista odio in 
cielo, idest quod facit hominem odiosum penes Deum, 
ita quod homo male agendo facit iniuriam vel Deo, vel 
sibi, vel proximo violenter vel (*) fraudulenter; unde di- 
cit: et ogni fin cotal, idest omnis talis iniuria maliciz, 
contrista altrui, idest infert tristitiam alteri, o con forza 
o con frode, idest per violentiam, vel fraudulentiam. Et 
subdit quae est peior ex his duabus, dicens: ma frode 
più spiace a Dio perch ee proprio male del uom, quasi (3) 
dicat, quia fraus est propria hominis, sed vis est propria 
aliorum animalium, quia fraus non fit sine ratione, quia 
fit cum deliberatione; sed vis fit sine (*) ratione, ut pa- 
tet in brutis, qua sequuntur solum impetum naturalem. 
Et concludit ex hoc : e però stan di sotto li frodulenti, sci- 
licet magis longe a Deo, versus centrum in graviori 
supplicio ; unde dicit: e più dolor li assale, idest invadit 
eos, quia cruciantur maiori poena et per consequens plus (5) 
doloris. — Di violenti. Hic autor premissa ista distinctione 
violentorum et fraudulentorum declarat primum mem- 
brum, et breviter dicit, quod primus circulus generalis 
istius civitatis continet et punit solummodo violentos; et 
est divisus in tres, secundum quod est triplex species 
violentiz, scilicet contra Deum, contra se, contra ($) proxi- 
mum. Dicit ergo: el primo cerchio ee tutto di violenti, 
quia nullus fraudulentus habet locum ibi; ma ee distinto 
e construtto in tre gironi, idest, sed (”) iste primus circu- 
lus generalis subdividitur in tres alios particulares, et 
ecce causam: perche se fa forza a tre persone, scilicet 


—— 


(*) 116, fit per electionem. (*) S. vel per fraudem. 


(*) 116, quasi dicat: fraus est. — S. quasi dicat quod fraus est. 
(*) 116, sine deliberatione. (*) 116, habent plus doloris. 
(*) S. e E. et contra. (*) 116 e S. idest iste primus. 





368 COMENTUM INFERNI 


quia est precellentissimus, perfectissimus, vel (') finis ul-. 
timus: ergo quanto maior offensio, tanto maior poena. 
Dicit ergo de prima violentia proximi, morte per forza, 
idest mors violenta, e ferute dogliose, idest et vulnera 
dolorosa, se danno nel prossimo, quantum ad personam, 
e ruine e incendi, diruendo et incendendo sibi domum, 
e tollelte dannose, sicut extorsiones violente et rapinae; . 
repete illud *) verbum: se danno nel suo avere, et hoc 
est in rebus. Et specificat qui sunt isti violenti contra 
proximum, dicens: /o giron primo tormenta tutti omicide, 
idest omnes qui occidunt(?) proximum violenter, e cia- 
scun che mal fere, idest et quicumque vulnerat proximum 
iniuste, guastator, sicut stipendiarios et sociales, qui va- 
stant bona proximi violenter, predon, sicut sicarios, per 
diverse schiere, secundum diversitatem talium violentia- 
rum, ut patebit infra suis locis. — Puote. Hic Virgilius 
declarat secundam speciem violentie, que fit contra se 
ipsum, dicens clare et breviter : homo puote avere man 
violenta, in se e ne suoi beni, et (*) in persona et in re- 
bus; et specificat qui (°) sunt isti, dicens : qualunque priva 
se del vostro mondo, scilicet interficiendo se, bíscazza e 
fonde la sua facultate, dissipando substantiam suam, e 
piange là dove de esser giocondo, quasi dicat: tristando 
vel dolendo in vita, ubi debebat letari; et sepe tollit 
sibi esse et bene esse, puta personam et divicias, conven 
che se penta, idest puniatur, nel secundo girone, idest in 
secundo circulo violentorum ; et dicit: senza pro, quia 
poenitentia est tarda in istis, quando abiecerunt bona sua 
tam in mundo isto quam in alio. — Puossi. Hic Virgilius 
declarat tertiam speciem violentiz (5), dicens : puossi far 
forza nella deitate, idest in Deum, scilicet in personam, 


(') E. et finis ultimus. (*) E. istud verbum. 
(*) 116, occiderunt. ( E. idest in persona. 
(*) S. qui sint. (*) 116, violentie que fit contra Deum, dicens. 


CANTUS DECIMUS PRIMUS. 369 


negando e biastemando quella; et similiter in rebus, spre- 
giando natura e sua bontate, idest artem qua procedit a 
bonitate nature. Et specificat qui sunt isti dicens: e però 
lo minor giron, idest tertius circulus violentorum, qui 
est minor ex tribus, sugella Sodoma, idest sodomitas, e 
Caorsa, idest usurarios. Caturgium enim est (*) civitas 
in Gallia, in qua quasi omnes sunt fcenerantes (5), ut ple- 
nius dicetur infra, e chi favella col cor sprezando Dio, 
scilicet blasphemantes (*) Deum accenso corde, et dicit : 
col segno suo, idest cum flammis igneis, que cadunt su- 
per omnes predictos, et inurunt et imprimunt signa in 
eos, ita quod remaneant cicatrices indelebiles, ut patebit 
infra, et sic bene sigillantur vel signantur (*). Et hoc de 
violentia : sequitur de fraudulentia. — La frode. Nunc Vir- 
gilius accedit ad distinguendum (5) species fraudulentiz ; 
et ad intelligentiam istius partis oportet te () prenotare, 
quod iniuria qua fit per fraudem fit generaliter duobus 
modis. Est enim una fraus generalis, que rumpit unum 
vinculum generale nature, quale est quod omnis homo 
omni homini naturaliter est amicus; unde secundum istud 
vinculum (7) nature, nullus debet facere alteri quod non 
vult sibi fieri, et debet omnibus servare fidem. Alia est 
fraus que violat aliud ligamen speciale, quod fides 
addit super generale, sicut cum quis fraudat dominum, 
parentem, propinquum, amicum, socium; ista fraus se- 
cunda est peior, ideo proditores puniuntur inferius in 
fundo; fraus vero prima est levior, et habet fieri decem 
modis: ideo secundus circulus civitatis in quo punitur ista 
fraus est distinctus in decem partes, quas autor appellat 
bulgias, et quia proditio fit quatuor modis, ideo tertius 


() 116, est in Gallia. (*) 116, S. e E. fameratorts. 

(* S. e E. blasphemando. (*) E. et signantur. Ei heec de. 
() E. ad distinguendum fraudulentiam; et ad. 

(*) S. te notare. () E. vincalwm, nullus debet. 


I. 24 


370 COMENTUM INFERNI 


circulus generalis est distinctus in quatuor partes. Et con- 
sidera, quod bene calculata ratione, novem sunt circuli 
Inferni in universali, quinque extra civitatem, unus intra 
et iuxta muros, in quo stant heretici, et alii tres, quos 
autor distinguit hic. Nunc ad literam veniendo Virgi- 
lius tangit primo secundam speciem, secundo primam 
fraudis, dicens : uomo po’ usar la frode onde ogni con- 
sciencia, scilicet committentis ipsam, ee morsa, quia non 
potest fieri sine morsu conscientie, quia fit appensate 
non per ignorantiam vel impetum, in colui ch'in lui fida, 
idest qui confidit de homine sicut contra patrem, patriam, 
amicum, consanguineos (). Ecce secundam: ef in quel 
che non imborsa fidancia, idest et contra illum qui non 
concepit (*) sibi fidem de homine aliqua speciali de causa. 
Et specificat autor istud secundum membrum tamquam 
levius dicens: questo modo diretro, idest ista secunda 
species fraudis, par ch’ ancida, idest dissolvat, pur lo vincol 
d'amor che fa natura, idest vinculum generale nature, 
sicut decipiendo extraneum, cui nihil debeo nisi ratione 
humanitatis et naturalis pietatis. Et (?) continuo declarat 
qui sunt isti et ubi positi, dicens: ipocrisia, idest hipo- 
critae, losinghe, idest adulatores, e chi affattura, idest ma- 
lefici, qui affacturant et faciunt malias et incantationes, 
falsità, idest falsatores metallorum, mercium et aliarum 
rerum, /adronegio, idest fures, e simonia, idest simoniaci, 
qui vendunt vel emunt sacra; rufiani, idest lenones qui 
seducunt mulieres, baratti, idest baractatores communis 
vel domini sui in officiis, e simi! lordura, idest omnis 
similis turpis fraus, quasi dicat, et ut breviter dicam, 
omnes alii turpes fraudulenti (5, s' anida, idest reponun- 
tur, puniuntur (°), nel cerchio secundo, idest in circulo 





(!) E. consanguineum. (3) S. concipit. 
(*) E. Et declarat. (* 116, fraudulentes. 
(*) 116 e E. et puniuntur. 


CANTUS DECIMUS PRIMUS. 11 

secundo generali distincto in decem valles, in quibus pu- 
niuntur omnes dictz fraudes ; et vide quod autor non ser- 
vavit " ordinem in numerando dictas species fraudium. 
— Per l'altro. Hic ultimo autor declarat primum modum ^ 
fraudis quae * rumpit vinculum speciale et strictius, et 
per consequens est peior quam ,^ duplex; nam violat 
vinculum generale nature, et vinculum speciale fidei. 
Dicit ergo: quel amor, scilicet generalis, * che natura fa, 
inter hominem et hominem, e quel che ce poi agiunto, 
idest amor spiritualis * ^, quem postea fides addit supra 
primum; unde dicit: di che la fede special si cria s' oblia, 
idest traditur oblivioni et deletur, per l'altro modo, idest 
per primam speciem fraudis, ut iam patuit, et continuo 
specificat qui sunt isti, et ubi stant, dicens: onde qua- 
lunque trade, idest omnis proditor peccans eternaliter 
sine emendatione, ce consunto in elerno, idest punitur 
eternaliter ; ita enim aterna mors consumit animam, 
sicut animal vorat herbam, qua continuo nascitur (9) de 
radice, nel cerchio menore, scilicet in tertio circulo ge- 
nerali, qui est nonus Inferni in forma putei (^) in centro 
terrae. Unde dicit: del universo in su che Dite sede, idest 
supra quo circulo et centro stat rex Inferni, ubi est fun- 
damentum istius civitatis Ditis. 

Et io: Maestro. Ista est tertia pars generalis in qua 
autor movet duo dubia qua oriuntur ex dictis Vir- 
gilii; et primo proponit (*) primum dubium, et petit si 
in distinctione facta per eum continetur (?)) omnis malitia 
et omnis peccator ('°). Videtur enim quod sic, quia di- 


(') 116, servat. (* E. membrum fraudis. 
(*) 116, qui. (*) E. e 116, quia duplex. 
(* Le parole fra i due asterischi sono del Codice 116. 

(*) 116, renascitur. (*) 116, prati. 

(*; S. ponit. (*) E. contineatur. 


('*) S. et omne peccatum. — E. et omnis peccator; et videtur quod non, quia 
extra istos circulos. 


372 COMENTUM INFERNI 


cit: d’ ogne malicia, et videtur quod non, quia extra istos 
circulos sunt luxuriosi, gulosi, avari, prodigi, iracundi, 
accidiosi, superbi ('): unde distinctio non videtur perfecta, 
que non comprehendit suum totum. Primo ergo autor 
commendat distinctionem factam ad captandam benivo- 
lentiam, dicens: Ef io, supple dixi: o maestro, fa tua 
ragion procede assai clara, quia scilicet bene et ratio- 
nabiliter et cum bono ordine distinxisti istam civitatem, 
vel () : assai ben distingui questo baratro, idest istam pro- 
fundam voraginem Inferni, e ’ popol che'l possede, idest 
multitudinem punitorum in eo; deinde facit suam peti- 
tionem specialem, dicens: ma dimme: ad tollendum dubium 
meum: quei de la palude pingue, idest illi qui puniuntur 
in palude stygia, que est crassa, nebulosa et caliginosa, 
ut iam supra sspe patuit; et illi, che mena el venso, 
scilicet luxuriosi, quos ventus ducit ita velociter (°) im- 
pausabiliter per aerem, e che dalle la pioggia, scilicet 
gulosi, quos gravis pluvia continuo macerat, e che s' in- 
contran con si aspre lingue, scilicet avari et prodigi, tam 
mordaciter improperantes sibi verbis ad invicem, quia 
dicunt: perche tieni, perche burli; isti omnes et similes, 
perché non son puniti dentro da la città roggia, idest intra 
istam civitatem rubeam, quae habet ignes hereticorum 
circa muros et etiam alibi; se Dio li ha in ira, idest si 
offenderunt Deum; et si non offenderunt, cur ergo variis 
suppliciis cruciantur? Unde dicit: e se non li ha, scilicet 
in ira, perché sono a (al foggia, scilicet separati ab istis 
extra civitatem in liberiori campo? — Et eiii. Hic autor 
ponit responsionem Virgilii qui primo arguit ipsum de 
ruditate sua, qui non videtur videre promptam rationem ; 
dicit ergo: el elli a me, idest ille Virgilius respondit 
mihi: /'éngegno luo, over la mente, idest memoria, perche 


() E. et superbi. (*) E. et: assai. (*) S. e E. velociter et 


CANTUS DECIMUS PRIMUS. 373 


lanto detira, idest discrepat et deviat, da quel che suole? 
quia scilicet soles inquirere subtiliter de rebus difficili 
bus; nunc vero inquiris de rebus levibus; ideo dicit: 
doce altrove mira? quia alibi ingenium tuum solet mi- 
rari causas latentes, quod pertinet ad philosophos. Et ecce 
statim assignat causame quare praedicti nom sunt positi 
intra civitatem, quia seilicet fuerunt incontinentes, et in- 
continentia minus peccat; quod probat autoritate philo- 
sophi, qui distinguit tres species fugiendas circa mores, 
srilicet incomtinentiam, malitiam, et bestialitatem. Ad 
quod notandum, quod sicut potest colligi ex verbis phi- 
losophi VII Ethicorum, boma electio non potest esse sine 
ratione vera et appetitu recto; ideo quando aliquid horum 
pervertitur contingit quod aliquid sit in moribus fugieu- 
dum. Si ergo sit perversio ex parte appetitus, et ratio 
remanet recta ('), erit incontinentia; quod contingit quando 
ratio recte iudicat, sed appetitus propter passionem trahit 
in contrarium. Si autem tantum invalescat perversitas 
appetitus ut dominetur rationi, ratio () sequitur id, in 
quod appetitus trahit sicut principium quoddam, exti- 
mans illud esse finem et optimum; et tunc electione (?) 
operabitur perversa, ex quo aliquis dicitur malus, ei 
talis dispositio dicitur malitia; aliquando autem ita per- 
vertitur appetitus et ratio, quod excedit limites humanae 
vite, et talis dispositio dicitur bestialitas (*). Incontinenti® 
opponitur continentia ; malitie, virtus moralis; bestiali- 
tati vero, virtus heroica sive divina. Ad quod sciendum 
quod anima humana est media inter angelos, cum qui- 
bus convenit per intellectum ; et bruta, cum quibus con- 
venit per potentias sensitivas. Sicut ergo pars sensitiva 
aliquando depravatur in homine usque ad similitudinem 


(') E. remanet reeta, erit continentia. (* E. ratio consequitur id. 
(*) E. electio operabitur. (*) 116, bestialis, 


374 COMENTUM INFERNI 


bestiarum, et vocatur bestialitas super humanam mali- 
tiam; ita etiam rationalis pars aliquando ita perficitur et 
roboratur in homine ultra comunem modum humane 
perfectionis, quasi in similitudinem angelorum. Vel (*) hoc 
vocatur virtus divina, secundum quam (5) antiqui poeta 
et populi dicebant quod viri excellentes convertebantur 
in Deos, sicut Hercules et Romulus. Sicut autem virtus 
divina raro reperitur in bonis, ita bestialitas raro repe- 
ritur inter homines, vel ex prava consuetudine hominum 
qui non utuntur legibus humanis, vel ex forti passione 
per quam quis incurrit alienationem mentis, vel propter 
magnum incrementum maliti:e sicut quidam factus in- 
sanus imolavit ?) matrem, et mactavit conservum suum, 
et comedit epar eius; et alius scindebat ventres mulie- 
rum pragnantium ut partus conceptos devoraret. Simile 
dicitur de hominibus silvestribus qui commorantur (5) in 
sylvis circa mare ponticum, quod hodie dicitur mare 
maius, quorum quidam comedunt carnes crudas, quidam 
vero carnes (*) humanas, et si non sufficit testimonium 
Aristotelis, certe Hyeronimus contra Jovinianum scribit, 
se vidisse barbaros comedentes nates (5) puerorum et 
papillas mulierum. Modo ad propositum, ut patet ex dictis, 
incontinentia est mala, malitia peior, bestialitas pessima. 
Ille enim dicitur () esse incontinens, qui propter perver- 
sitatem appetitus egreditur a iudicio rationis in agendis, 
et agit contra id quod scit esse faciendum. His przemis- 
sis, nunc est ad literam descendendum ; dicit (5) Virgilius 
Danti : non (i rimembra di quelle parole, quasi dicat : bene 
debes (*) recordari, con le quai la tua etica, scilicet quam 
tu bene novisti () tamquam bonus moralis, pertratta, 


(') S. et hoc. — E. e 116, et hzc. (*) 116, quod. 

(*) S. e E. violavit. (*) E. morantur. 

(*) E. carnem humanam. (*) E. nares puerorum. 
(*) S. dicitur incontinens. (*) S. Dicit ergo. 


(*) 116, deberes. (!*) E. nosti. 





376 COMENTUM INFERNI 


subtilior prima; prima tamen videtur magis necessaria, 
ut autor amplecteretur totum Infernum: ideo primo com- 
mendat solutionem quam fecit ad primam quaestionem, 
ut reddat eum benivolum ad solvendam (') sibi secun- 
dam; unde dicit: o Sol che sani ogne vista turbata, 
idest, o clarissime Virgili, qui expellis omnem tenebram 
ignorantie ab intellectu radiis sapientie tua, sicut sol 
omnem nubem obscuritatis ab (*) aere, radiis suse lucis, 
tu me contenti sì quando tu solvi che dubiar non m' agrata 
men che saver, quasi dicat: est mihi gratius habere du- 
bitationem quam scientiam de re, quia ex solutione tua, 
ego capio maiorem certitudinem, quam si simpliciter ego 
scirem ex me vel ex alio, sicut saepe contingit, quod homo 
scit veritatem unius rei in confuso, tamen quia credit 
se plene scire, non dubitat, et ideo non quaerit; sed si 
petat a viro valentissimo, acquirit claram certitudinem 
veritatis ; et hoc est quod autor vult dicere Virgilio, quod (3) 
multum habet carum dubitare propter declarari ab eo, 
quia tunc non habebit postea dubitare de eadem re. Et. 
proponit et format qus&stionem, dicens: diss io: ancora 
(e rivolvi un poco indietro, scilicet ad iam dicta in (*) pre- 
dicta distinctione tua; et ecce ad quem passum, scilicet : 
la ove di’ che usura offende la divina bontate, scilicet ubi 
supra dixisti, Caorsa, e solvi il groppo, idest istam qua- 
stionem, scilicet quomodo usurarius offendit bonitatem 
divinam, quia istud non videtur bene clarum multis. — 
Filosofia. Hic autor ponit responsionem "Virgilii ad pro- 
positam queestionem, qui primo facit pulcram rationem (5) 
naturalem, quam fundat supra unum dictum naturale. 
Ad cuius intelligentiam oportet notare quod, sicut la- 
tius dicitur I capitulo Paradisi, et in pluribus partibus 


(') S. solvendum. — E. solvendum sibi secundam quaestionem; unde. 
(*) S. sub aere. (*) E. scilicet quod. 
(* E. in distinctione tua. (^) S. quaestionem. 





378 COMENTUM INFERNI 


mili, si quis diceret; iste violavit filiam filie me®, 
ergo offendit filiam meam, *quae mater eius est; et 
si offendit filiam meam *('), ergo me patrem qui genui 
illam, et diligo purissime (*) illam. — Da queste. Hic 
Virgilius facta ratione naturali, nunc probat propositum 
per rationem moralem, confirmans dictum suum auto- 
ritate sacre scripture; et breviter vult dicere: homo 
habet esse a natura, ab arte vero habet bene esse; 
ideo bene debet satisfacere utrique, quia primum pra- 
cepit () Deus cum dicit: Crescile et multiplicamini: se- 
cundum cum dicit: In sudore vultus tui ete. Nunc expone 
sic literam que est fortis: ia gente, idest genus huma- 
num, convien prender sua vita, idest suum esse, et oportet, 
avanciar, idest lucrari ad sustentationem ipsius vite, da 
queste due, scilicet a natura et ab arte, quorum utrumque 
confirmat (*) autoritate Dei. De primo enim dicitur Ge- 
nesis primo, et de secundo (5); ideo dicit: se tu & rechi a 
mente, idest si revocas tibi ad memoriam, /o genesi, qui 
est primus liber Biblia continens generationes hominum, 
dal principio, quia (5) circa principium illius libri habentur 
ista duo precepta praedicta. — E perche. Hic Virgilius 
ex dictis concludit propositum, scilicet quod usurarius 
offendit divinam bonitatem, quia offendit naturam offen- 
dendo artem; dicit ergo: e /usuriero dispregia natura 
per la sua sequace, idest per artem que sequitur natu- 
ram, poi che in altro pon la spene, scilicet quam in 
arte, perch' el tiene altra via per se, scilicet diversam 
ab omni arte. Nam non est artificiale quod denarius fa- 
ciat denarium, sicut usurarius vult, qui ponit usum in 
re, in qua non est dare usum. Si enim przsto tibi man- 


(') Le parole fra i due asterischi sono del Codice 116. 

(3) E. piissime. () S. e E. precipit. 

() E. confirmatur. (*) E. de secundo etiam; ideo. 
( E. quia scilicet juxta principium libri. 





380 COMENTUM INFERNI 


ventur (') velociter per purum coelum sicut pisces per 
liquidam aquam, unde respexit ad naturam piscium; et 
sic nota quod hic est finis primae noctis, ita quod autar 
stetit hucusque per unam noctem in Inferno. Deinde 
describit horam per constellationem septentrionalem, di- 
cens: el carro, idest constellatio illa que appellatur 
plaustrum, scilicet ursa, giace tutto sopra 'l Coro, quasi 
dicat tendit ad occasum, quia Corus est ventus occiden- 
talis, et sie erat prope (*) dies, quia currus appropin- 
quabat occasui suo, quamvis nunquam in totum occidat, 
sed describit unum brevem circulum. Facit enim unam 
parvam revolutionem, sed nunquam recedit ab hemispe- 
rio nostro. Et ostendit locam ad quem sunt accessurt, 
dicens: el balzo, idest gradus, si dismonta, idest descen- 
ditur, id oltra via, scilicet per circulum factum ex lapi- 
dibus, de quo dictum est in principio capituli. 


(*) E. moventur per purum. (*) S. e 116, prope diens. 





382 COMENTUM INFERNI 


sum (') totum saxosum silvestrem de se, et ultra hoc in- 
venisti ibi aliquam feram, sicut ursum vel aprum qui 
faceret locum de se asperum videri asperiorem; ita in 
proposito passus iste erat asper natura sui, quia erat 
alpestris, priecipitiosus; et ex accidenti, quia ibi erat Mi- 
notaurus monstrum terribile. Nunc ordina literam sic: 
lo loco ove venimmo a scender la riva, idest descen- 
dendum de illa ripa alta inferius in vallem fluvia- 
lem, era alpestro, idest altus, asper in modum alpis (*), 
et talis quidem erat in se, sed etiam erat alpestris propter 
aliud ; unde dicit: e per quel che v' era anco, idest adhuc 
etiam erat asper propter Minotaurum, et sic erat du- 
rus (°) transitu dupliciter; ideo dicit: (ai, c' ogne vista ne 
sarebbe schiva, quasi dicat: omnis homo, quantumcumque 
audax ( et intrepidus, formidaret respicere, ne dum intrare 
per ipsum. — Quale. Hic autor describit predictum lo- 
cum per comparationem pulcram et propriissimam, et 
vult sententialiter dicere, quod illa via ruinosa per quam 
erant (5 descensuri, erat talis qualis(5) est illa qua est 
in ripa Athesis inter Tridentum et Veronam ; illa enim 
ripa, antequam fieret istud precipitium maximum, erat 
ita recta et repens in modum muri, quod (7) nullus po- 
tuisset ire a summo ripe usque ad fundum flumane 
inferioris; sed post ruinam factam posset nunc aliqualiter 
iri. Ad propositum ergo ista via solebat (9) olim esse ita 
alta et recta quod erat inadibilis ; sed ex ruina est ita 
dirupata (?), quod nec poterant ire ab alto usque deorsum. 








(!) 116, descensum silvestrem de se. 

(*) S. alpis, idest altus in se. — E. in modum montis alpis. 

(*) 116 e E. durus transitus. 

( S. foret audax et intrepidus. 

(*) 116, erant nuper descensuri. 

(9) E. qualis est ripa Athicis inter Tridentum et Veronam. 

(^) E. quia. 

(*) S. solebat esse ita alta quod erat inadibilis. 

(*) 116, dirupta quod nunquam poterant. — S. dirupta quod non poterant. 


CANTUS DECIMUS SECUNDUS. 383 


Nunc ordina sic literam : /a scesa di quel burrato, idest 
descensus illius circuli qui erat burattum ('), burum vel 
clausum, ad (*) quem non ibatur nisi per istam faucem 
praedictam, era (al qual quella ruina che percosse P Adice 
di qua da Trento, scilicet veniendo a Tridento Veronam, 
nel fianco, idest in latere ripe. Et nota quod istud prz- 
cipitium vocatur hodie slavinum ab incolis, et ibi est 
unum castellum quod vocatur Marcum; et assignat cau- 
sam verisimilem ruine, dicens: o per tremoto o per soste- 
gno manco, idest defectivum propter corrosionem (?) factam 
ex impetu aqua per multa secula. Et hic nota quod de 
ista ruina mirabili facit mentionem Albertus magnus libro 
Methaurorum, et assignat istas causas dicens: quod mon- 
tes ruunt, vel quia radices eorum abradiuntur ; et tandem 
quia fundamenta non habent ruunt, aliquando (* scin- 
duntur magno motu. Et subdit quod hoc modo cecidit 
mons magnus inter Tridentum et Veronam civitates Ita- 
lie super ripam Athesis fluminis, et oppressit villas et 
homines per multa millia. Et specificat formam istius 
ruine cum subdit: che /a roccia, idest ripa vel repen- 
tia 5) montis, ée si discoscesa, idest divisa (), da cima 
del monte, onde si mosse, idest a (^) principio ubi ruina 
ccpit, al piano, idest usque ad vallem et alveum flu- 
minis, che darebbe alcuna via a chi su fosse; scilicet ad de- 
scendendum infra ad flumen, quasi dicat: quod si quis esset 
ibi posset venire deorsum, licet non sine labore, et talis erat 
ista via Inferni. Et nota quantum dicta comparatio bene 
serviat intentioni autoris; nam sicut est via ruinosa in 
alta ripa fluminis * Athesis, ita hic in alta ripa fluminis * (5) 
Phlegetontis ; et sicut est ibi facta via per terraemotum, 


(!) E. baratrum buium et clausum. (*) S. ad quod non ibatur. 
(*) S. corrositatem. (*) E. et aliquando. 
(*) E. repentina. (*) 116, idest prescipitata. 


() S. in principio ubi. — 116, in principio unde, 
(*) Le parole fra i due asterischi sono dei Codici Estense e 116. 


384 COMENTUM INFERNI 


ita hic per terremotum maximum omnium quod(') un- 
quam fuerint: qui scilicet fuit tempore passionis Domini, 
sicut autor fingit hic, ut patebit paulo infra. — Et în sw 
la punta. Nunc autor describit custodem istius loci, sci- 
licet Minotaurum, et talis bestia tam horribilis bene con- 
formatur ipsi loco tam silvestri. Ad cuius cognitionem 
oportet prescire longam fictionem, quam tamen breviter 
attingam. Scias ergo quod sicut tradunt poete, primo 
greci, deinde (*) latini, Minos rex Creta iustissimus et 
potentissimus, de quo iam dictum est supra capitulo V, 
habuit uxorem quas nimis maculavit gloriam suam. Fuit 
enim tam (°) effroenate libidinis quod voluit concumbere 
cum tauro; et opera et ope Dedali ingeniosissimi artificis 
Atheniensis intravit vaccam ligneam indutam corio (5 
vere vacc®, et sic taurus deceptus imagine falsa cogno- 
vit eam (5. Illa concepit et genuit filium, quem vocavit 
Minotaurum, qui *) erat semivir et semitaurus. Habuit 
et Minos alium filium nomine Androgeum, qui (”) similis 
patri, puer mir indolis, missus Athenas ad studium, dum 
superaret omnes excellentia ingenii, per invidiam (5) prze- 
cipitatus fuit a comparibus. Minos (?) iustissima ira com- 
motus in forti brachio cepit civitatem Athenarum, cui 
durissimas leges imposuit, inter ('°) alias istam durissimam 
conditionem, quod singulis annis mitterentur septem iu- 
venes cives ('') in escam huic fera sevissimae Minotauro, 





(!) S. e E. qui unquam fuerit, quia scilicet fuit tempore passionis Domini 
nostri Jesu Christi, sicut auctor. (*) 116, secundo latini. 

) S. e E. tante effrenata libidinis quod voluit concubere. 

(* 116, coreo. (*) E. eam; qua concepit. 

(*) E. quia erat semivir. — 116, qui erat semi homo. 

(*) E. qui fuit similis. (!) E. per insidiam. 

(*) E. Inde Minos pater ejus, justissima commotus ira, civitatem ipsam Athe- 
narum forti accepit in brachio, cui leges durissimas imposuit, inter quas condi- 
ctionem hanc statuit durissimam, ut singulis annis mitterentur septem juvenes 
ex ipsis fere huic Minotauro sevissime devorandas; quam bestiam includi fece- 
rat in quodam opere subterraneo, scilicet in labirinto intricatissimo, ita quod 
intrans in illo nunquam valeret. 

(!*) S. et inter alias. (!*) 116, concives in escam huius. 


CANTUS DECIMUS SECUNDUS. 385 
quem fecerat includi in laberintho opere subierraneo in- 
tricatissimo, ila quod intrans numquam valet exire, nisi 
beneficio funis, quam continuo secum trahat intraedo (') 
et sequatur in redeundo. Tractu temporis sors venit /*) 
super Theseum filium Egei ducis Athenarum, et (*© missus 
est in Cretam; quo viso * Adriana filia Minois ex Pasiphe 
incensa eius amore, magna speciosmiaie, probitate. nobili- 
taie Thesei, docuit eum quomodo posset consequi vicio- 
riam feliciter de Minotauro; et inde ?, sospiler evadere 
cum paco quod acciperet ipsam Adrianam in uxorem $9) 
et daret Phordram sororem ems ^ filio suo Hipolito. 
Theseus itaque maciaio Minotauro, et receptis *' duabus 
sororibus, recessit de Creta clandesüne, et iu itinere re- 
liguit *, Adrianam dormientem in insula deserta; Phos- 
dram vero sibi accepit "" iu suam. Sed nunc ulterins est 
saGendum quod fabula narrata cuntinet im sc pro maiori 
parie lisioriam veram: €( primo mota, quod multi, sicat 
Fulrentius et alu dicunt, quod faurms fuii quidam Can- 
cellarius Minois regis, cum quo Pasiphe babuit rem opera 
Dedali qui mediaior vel leno induxit vaccam, idest Pa- 
siphem ad taurum. Sed quidquid dicatur, credo quod iste "^ 
fueril verus taurus cum quo ista oomcubuH ; nam vi- 
detur sull absurdum. quod ad pakandum unum adul- 
terium poctxr feiert adum luiurue bestialem me 
comuparatione peorem. Nec debet videri istad incredi- 

^ 116. ip intrando. 2 E evenit. * E. qui missus est. 

^ E. quo vao sb Ariadns Menos rege predict fm ex Panigihe cio: utent, 
muri ille amore. magna — 116. quo viso filia Minoi: vecata Adrim Cx 
Yaniphe. ^ 116, deinde sospiter. 


^ 1. vauren suam. €! pro fili seno Hvpolit, Phedra ipsins Ariadne so- 
Tures similior jp uxorem, et ascum ca duceret Haque Thbracus ipse, boc opere 


iL quadam; insulas deserta religuit, et Phedram in summ accepit et relicta Ariodee 
rectnsti. bed nunc sic. 
^ 116. eu» im maiorem fillia. 7" 196, accepés dub. 
^ tit. dmt Adcianam. e à accipii 
" £. este Laurus fueril verus taurus. — 116, facri vere tanras. 
i 25 


386 COMENTUM INFERNI 


bile, quia aliquando auditus est similis casus, scilicet quod 
rationalis habuerit rem cum bruto ; unde Virgilius libro 
Bucholicorum maxime detestatur istam Pasiphem, et (*) 
saepe vocat infelicem, quia commiscuit se animali al- 
terius speciei. Similiter autor noster hoc videtur sentire 
Purgatorii capitulo XXVI. Non etiam debet videri (*) du- 
rum, credere quod taurus ascenderit vaccam ligneam. 
Nonne (*) Valerius narrat de tauro qui volebat cogno- 
scere vaccam pictam ? quanto (5) fortius istam tam arti- 
ficialiter apparatam! Et posito quod (5) non intraverit 
talem vaccam, nonne (5) potest dici optime quod Pasiphe 
intraverit formam vacca, et quod facta sit vere (9) vacca 
quando submisit se tauro? Ulterius quando dicitur (5) 
quod ex Pasiphe natus est filius qui (°) parte erat homo, 
pro parte taurus; et istud totum verum ('°) est, quia 
Minotaurus quantum ad figuram humani corporis erat 
homo, et tamen quantum ad ('') vitam vel mores erat 
bestia, sicut dicetur paulo infra de centauris; sed ideo 
potius a poetis convertitur in taurum, quam in aliud 
animal, quia recte fuit taurus silvestris, fortis, et ferox 
violentus qui cornibus superbie et iracundie sue im- 
petebat ('*) omnes et delectabatur sanguine et cade; ideo 
bene dicitur quod vorabat homines, quia de rei veritate 
satiabat crudelitatem suam sanguine hominum, et illi qui 
mittebantur ab Athenis cogebantur luctari secum, quo- 
rum nullus poterat evadere crudelitatem eius; sed fina- 
liter Theseus favore Adrian: ('*) mactavit eum. Ex omni- 
bus hic notatis potes faciliter perpendere ('*) quare autor 





(!) E. et eamdem sepe. (*) S. videri mirum quod taurus. 
(*) E. Num ne. (4) E. quanto ergo fortius. 

(*) S. quod intraverit. (9) E. num ne poterit dici. 

(*) 116, vera vacca. (*j 116, dicit. 

(9) S. e E. qui pro parte. ('*) E. verum fuit. 

('') 116, ad visum et mores erat. (3) 116, impediebat homines. 


(!*) E. Ariadne mactavit eum. Ex omnibus his notatis. 
(*) S. comprehendere, quare autor. 





388 COMENTUM INFERNI 


taurus morse se ‘stesso, idest momordit se ex rabie irse 
viso autore vivo cum Virgilio, qui (') ambo moralissimi, 
clementissimi, erant inimici eius; et dicit : si come quei, cut 
Pira dentro fiacca, idest rumpit, quasi dicat: sicut homo 
accenditur ira quando parvipenditur, ita nunc Minotau- 
rus. Et subdit (*) autor qualiter Virgilius magnifice seda- 
verit iram Minotauri, dicens: lo savio mio gridò, contra 
illum improperiose (*) : tu credi forse che qui sia 'l duca 
d'Atene, scilicet Theseus, che (i porse la morte su nel 
mondo, scilicet viventium, sed non est sic; ideo dicit: 
partiti, bestia, che, idest quia, questi, scilicet Dantes, non 
viene amaestrato da la tua sorella, scilicet Adriana (9, 
sicut doctus fuit Theseus, quasi dicat: iste non venit vin- 
cere te mediante fraude mulieris, sicut Theseus, immo 
mediante virtute sua, quia venit ut discat, expensis (5) 
tuis vel aliorum violentorum, quomodo debeat vitare 
vitia violenti: in se et in aliis, ne homo fundat (9) san- 
guinem humanum, aut rapiat aes alienum; ideo dicit: 
ma vassi per veder le vostre pene, ut illas describat ad 
terrorem et exemplum aliorum. — Quale. Hic autor de- 
scribit confusionem Minotauri ex verbis Virgilii per com- 
parationem tauri propriam et manifestam ; et dicit bre- 
viter quod Minotaurus factus est furiosus ad verbum 
Virgilii, sicut taurus ad ictum mactantis (^). Dicit ergo : Vidi 
lo Minotauro fur cotale, quale quel toro, supple (5) fit, che 
si slaccia, idest dilaqueatur et dissolvitur (°), in quella, 
scilicet vice, ch’ d ricevuto il colpo mortale, scilicet securis 
in capite, e gir non sa, e qua e la saltella. Et sic vide 
quantum ('°) comparatio bene conveniat ( de tauro ad 





(') E. quia ambo moralissimi et clementissimi. 

(*) S. Et subdit qualiter. (*) E. impetuose. 

(^ E. Ariadna, sicut doctus fuit ab ea Theseus. 

(5 E. ex panis tuis et aliorum. 

($) S. effundat. (*) E. macellatoris. (3) S. supple facit. 
$; S. resolvitur. (!*) 116, qualiter. (!!) 116, convenit. 


CANTUS DECIMUS SECUNDUS. 389 


Minotaurum, qui erat recte taurus indomitus sine iugo 
legis, de quo dicit Orosius : inhumana bestia etc. Sermo (') 
Virgilii inflixit lethale vulnus Minotauro, et ipsum tetigit 
ad vivum quando vocavit ipsum bestiam, et memoravit 
sibi mortem violentam dignissimam, quia mactatus tam- 
quam taurus a Theseo, et per fraudem sororis sug, 
quod erat sibi gravius. — E quei. Hic ultimo autor osten- 
dit quomodo recesserunt a furore istius bestie, et in- 
traverunt viam que ducit deorsum ad vallem; et primo 
tangit prudentiam Virgilii in captando opportunitatem 
descendendi, dicens: e quei accorto, scilicet Virgilius, 
gridò : corri al varco, idest ad vadum (9, quia ée buon 
che tu ti cali mentre ch’ infuria, idest interim dum furit, 
quia tunc est recedendum ab homine crudeli, quando est 
in furia, antequam (?) effundat furorem in alios. Et dicit 
continuative: cosi prendemo via già per lo scarco, idest 
per descensum illum exoneratum a lapidibus qua ceci- 
derant quando facta est ibi illa via ruinosa; unde dicit : 
di quelle pietre, che spesso moveansi sollo i miei piedi per 
lo nuovo carco; hoc dicit propter onus corporis insuetum, 
quia Dantes erat ibi vivus cum carne. Potest etiam dici 
allegorice, quod autor movebat istos lapides descriptione 
sua, qui prius erant immoti; ideo bene ibat cum pedi- 
bus, idest affectione sua; et vere istud erat novum onus 
et novum iter quod autor nunc faciebat. 

Io gia pensando. Ista est secunda pars generalis, in 
qua autor ostendit quomodo Virgilius removerit (*) sibi 
dubium quod oriebatur circa dictum locum. Ad quod 
sciendum quod Dantes in mente sua cogitabat et dice- 
bat: bone Deus, qualis via est ista ? fuitne hic semper 
postquam fuit factus Infernus, an est facta casualiter ? 


(!) 116, sermo etiam Virgilii. — E. sermo enim Virgilii. (*) S. ad vallem. 
(*) E. antequam offendat et effundat. (* S. moverit. — E. removeat. 


390 COMENTUM INFERNI 


et (') quomodo fuit facta ? Virgilius autem respondet sue 
dubitationi mentali, et dicit, quod ista ruina facta est per 
terremotum terribilissimum, qui fuit tempore passionis 
Domini. Et primo autor continuans partem parti tangit 
dubium, dicens: Jo gía pensando: supple: ego iam carpe- 
bam iter cogitans circa dictam ruinam: e quei, scilicet 
Virgilius, disse : lu pensi forse a questa ruina, que videtur 
facta per violentiam non per naturam, che ee guardata da 
quell ira bestiale, idest a Minotauro, qui furit ira more 
bestie non hominis, che ora spensi, idest quam iram ego 
nunc expuli verbis, quando dixi : partiti bestia. Et sic vide 
quod Virgilius inter cogitamina autoris cognovit dubium 
quod habebat iuxta illud: AA quanto cauti, etc. Deinde 
Virgilius solvit dubium, et incipit modicum (?) a longe, 
volens ostendere ruinam esse antiquam ; unde dicit: Or 
vo’ che sappi che questa roccia, idest ripa, non era ancor 
cascata, per ruinam, imo erat integra et recta, 7" altra 
fiata ch'io discesi qua giù nel basso inferno, quasi dicat, 
alia vice, quando (?) fui coniuratus ab illa Herithoe cruda; 
quando fuit tractus ad infimum centrum, sicut ipse Vir- 
gilius pulcre finxit supra capitulo IX, ubi dixit: Ver ce 
ch' altra fiata qua giu fui, etc. Hoc premisso Virgilius tangit 
causam et tempus istius ruinae; et quia litera (*) videtur 
multis difficilis est breviter (?) enucleanda sententia. 
Certe Virgilius vult dicere in effectu, quod ista ruina 
facta est hic quando factus fuit universalis terreemotus in 
universa terra tempore quo passus est Creator omnium 
rerum; quo tempore universum visum est dissolvi et 
resolvi in unum chaos, ita quod visa est verificata (9) 
opinio Empedoclis. Empedocles namque philosophus et 

(') 116, E. e S. et quando fuit facta? (*) S. multum a longe. 

(*) 116, quando fui coniuratus ad infimum centrum. 

(*) S. litera fuit multum difficilis. — E. litera videtur multum. 


(*) 116, breviter sciendum, quod recte Virgilius vult dicere iu effectu. 
(*) S. e E. verificari opinio Empedoclis philosophi. 





392 COMENTUM INFERNI 


scerno, idest non erro ex oblivione, quia iam per tot 
saecula hoc fuit, che venisse colui, scilicet (*) Christus, che 
levò la gran preda, scilicet animas sanctorum patrum, 
a Dile, idest regi (*) infernali, del cerchio superno, idest 
de lymbo, ut iam habitum est supra capitulo IV; et bene 
dixit : poco pria, quia per duos dies ante; nam die pas- 
sionis Domini factus est terremotus, et die resurrectionis 
Christus (? eruit animas patrum de lymbo; unde dicit : 
questa vecchia roccia, idest ripa, fece tal riverso, idest talem 
ruinam, qui, idest in isto circulo violentorum, eft altrove, 
idest in circulo hypocritarum, ut habetur infra capi- 
tulo XXII, in quel punto: sed quare autor fingit istam 
ruinam factam fuisse hic? quia post Christum maxime 
cessaverunt vitia violenti: et inhumana crudelitatis: unde 
ante tempora Christi fuerunt maiora bella, effusiones san- 
guinis, et alie iniuric violentiarum et rapinarum, quam 
postea, sicut probat Augustinus in suo de Civitate Dei, 
et Orosius in Ormesta mundi scribens ad eumdem Au- 
gustinum : Ubi nunc alius Alexander Macedo ? ubi Do- 
milius Nero? Nec dicas, sicut. dixerunt multi, quod vi- 
tium heresis ruerit tunc, quia contrarium fuit: nam post 
Christum orta sunt haereses; cum enim cceperunt ces- 
sare persecutiones principum contra ecclesiam, coeperunt 
pullulare varia haereses in fide. Praeterea ista ruina non 
est extra istum circulum, imo in ripa ulteriore (^, ita 
quod non respicit hereticos qui sunt extra, imo violen- 
tos, qui puniuntur intra in valle sanguinis. — Ma ficca 
gli occhi. Nunc in ista parte tractat in generali de poena 
violentorum in proximum. Et primo Virgilius invitat au- 
torem ad considerandum istam poenam notabilem, dicens : 
satis dictum est de ista ruina et causa eius; ma ficca 





(!) E. scilicet Dominus noster Jesus Christus. (*) E. a rege infernali. 
(*) E. ipse Dominus noster Jesus Christus eruit. (*) 116, interiore. 





394 COMENTUM INFERNI 


guine buliente, et circum circa (') fossum per terram 
siccam discurrunt continuo centauri armati arcubus et 
sagittis, qui tenent istos intra sanguinem, quia sagittant 
unumquemque recedere volentem extra limites destinate 
pene. Isti (?) centauri, sicut fingunt omnes poeta prius (3) 
greci quam latini, fuerunt homines monstruosi, quia (*) 
a medio infra erant equi, a medio supra erant homines ; 
et fuit pulcerrima fictio, quia fuerunt homines bellico- 
sissimi f) vel equitandi peritissimi in Thesalia, ita quod 
videbantur esse unum corpus simul cum equis suis, et 
ex eodem utero nature nati cum illis, qui primo fece- 
runt violentias et rapinas in Graecia. Isti ergo centauri 
ad propositum figuraliter sunt stipendiarii, et viri mili- 
tares predatores, qui bene (5) dicuntur esse homines pro 
parte, et pro parte bestie, quia licet quantum ad formam 
corporis retineant adhuc humanam figuram et videantur 
homines; tamen quantum ad eorum vitam et mores 
animi sunt bestie, et bestialius currunt et seviunt in 
genus hominum (’), quam aliquod genus animalium, sed 
imo potius convertuntur in equum, quam in aliud ani- 
mal; quia ut patet de se equus est animal bellicosum, 
quo isti utuntur tamquam organo et instrumento suo 
ad violentias et praedas; equus etiam est animal velocis- 
simum, et talis recte (5) est stipendiarius, qui est semper 
in discursu et motu; et ad mandatum alterius currit 
velocissime ad mortem dandam et recipiendam; est enim 
sicut equus servus alterius, et infeliciter ducit (9) con- 
tinuo vitam inquietam, imo recte stipendiarius est si- 


(!) E. circa perfossum. (?) E. Isti autem centauri. 
(*) S. tam greci. — 116, et primo graci quam latini. 
(*) 116, qui a medio. (*) S. bellicosi et. — E. bellicosissimi et. 


(9) E. bene homines videntur esse pro parte. 

C) S. humanum. — 116, humanum, quam aliud genus. — E. hominum, quam 
in aliud animal; quia ut patet. 

(*) E. proprie. (*) S. currit et ducit continue. 


CANTUS DECIMUS SECUNDUS. 395 


milis equo suo. Equus enim licet habeat ferrum ad pe- 
des, ad os, ad ilia ('), ad tergum sxpe recalcitrat domino 
suo, et mordet et fugit ab eo, maxime quando videt se 
in campo libero (*) non in stabulo; ita stipendiarius sepe 
fit rebellis, contumax, inobediens domino suo, et recedit 
ab eo potissime quando videt se liberum in campo, non in 
civitate vel fortilitio. Nunc ad propositum : quia isti ti- 
ranni pessimi qui hic puniuntur, effunderunt crudeliter 
sanguinem humanum, et rapuerunt bona hominum cum 
istis stipendiariis et sicariis; ideo (?) cruciantur in valle 
sanguinis bulientis, et coercentis (* ab istis, quia (5) sicut 
videmus de facto et statim dicetur, isti committunt sa- 
lutem suam manibus (5) istorum, et timent eos ut timean- 
tur a subditis; imo isti violenti, ut plurimum, committunt 
violentiam inter se ipsos, frater in fratrem, consangui- 
neus (7) in consanguineum: et ut breviter concludam, hec 
est generalis poena violentorum, quod (°) quasi semper 
omnes violenter moriuntur, sicut dici solet: unus barbe- 
rius (?) radit alium, et unus diabolus fugat alium. Nunc ad 
literam veniendo dicit autor: Io vidi un’ ampia fossa torta 
in arco, idest primum circulum violentorum, come quella 
che abraccia tutto’! piano, quasi dicat : bene est amplus iste 
circulus, quia continet intra se ceteros, secondo ch’ avia 
dello la mia scorta, idest secundum quod "Virgilius ('°) 
predixerat mihi in distinctione facta in capitulo pre- 
cedenti, e centauri armati di saette; de centaurorum ori- 
gine et violentia dicetur adhuc Purgatorii capitulo XIV, 


(') E. ilia, et ad tergum. (*) E. liberum. 

(*) E. ideo puniuntur et crucíantur. (* 116, coercentur. 

(*) S. qui, sicut videmus. — 116, sicut sepe videmus. 

(*) E. in manibus istorum, et tenent eos. 

(*) 116, sanguineus in sanguineum. 

(*) E. et quasi semper omnes tales violenter. — 116, omnes moriuntur morte 
violenta. (9) S. barbarius. 

(*; S, Virgilius dizerat mibi in descriptione. — E. Virgilius dux meus ín di- 
stinclione. 


396 COMENTUM INFERNI 


correan (ra 'l pie de la ripa el essa, scilicet fossam, quasi 
dicat, per illud spatium arene sicce quod est inter ri- 
pam et fossam, idest vallem fluminis, et dicit: come so- 
lean al mondo andar a caccia, scilicet canium vel ho- 
minum, sic ibant in predam cum sagittis, que sunt 
arma habiliora ad predam, quia de longe feriunt et fugant 
fugiendo, sicut (') recte faciunt hodie Hungari in Italia. 

Veggendoci. Ista est tertia pars generalis, in qua autor 
ostendit quomodo fuerint receptati *) ab istis ministris 
poene, et quomodo per scortam transportati per istud (%) 
flumen. Et primo describit actum istorum in generali, 
deinde locutionem unius in speciali; litera est clara. 
Dicit ergo autor: ciascun ristetle, idest unusquisque fir- 
mavit se ubi primo ibant currendo ad custodiam fossi (5) 
violentorum, veggendoci calar, scilicet descendere per rui- 
nam illam ab alto ad planum; ita (È) recte faciunt sti- 
pendiarii in mundo, quando vident aliquos venientes a 
longe, ut capiant et predentur eos. Et tangit quod (5) fe- 
cerunt, quia pramiserunt tres precursores ad explo- 
randum ad quid isti venirent; unde dicit: e (re si dipar- 
tiro de la schiera, electi ex aliis, et ") erant duo furiosi, et 
unus tertius temperatus ad refroenandam iram eorum (5; 
et dicit: con archi ef asticciole prima elette, ut possent 
cito uti levi (*) armatura si expediret: unde debes scire 
quod centauri videntes istos venire a longe, putaverunt 
ipsos esse aliquos de genere violentorum, qui venirent 
ad istam paenam, sicut ('°) est naturale vitium hominum, 
quod quando quis habet in se unum vitium credit omnes 
pari ('') vitio maculatos, sicut patuit superius in Phlegia ; 


(1) E. sicut faciunt. (*) 116 e E. recepti. 

(*) 116, illud. (!) E. fosse. 

(*) E. et ita. (*) E. e S. quid fecerunt. 

(*) E. qui erant. (*) S. istorum. — 116, corum; unde dicit. 


(*) E. levi armatura: videntes istos venire. 
(!*) S. et sicut. ('') S. pariter maculatos. 





398 COMENTUM INFERNI 


est breviter sciendum quod, sicut scribit ( Ovidius valde 
diffuse in nono maioris, Hercules fortissimus, hominum 
omnium victor pugnavit singulari certamine cum Achelao 
pro habenda Dejanira virgine pulcerrima filia OEnei re- 
gis Calidonie in Grecia, qua Dejanira fuit soror Me- 
leagri et fortissimi Thidei ; et cum obtenta victoria re- 
verteretur lzetus in patriam cum virgine, invenit in viam (*) 
novam pugnam. Nam cum pervenisset ad fluvium |?) no- 
mine Ebenum, qui factus erat (*) violentior solito ex al- 
luvione aquarum (5, non audebat committere se aque, 
non quia timeret sibi, sed uxori sue. Et ecce subito 
Nessus centaurus (°) persuasit sibi ut nataret fluvium et 
ipse portaret Dejaniram sospitem super equo (^. Hercu- 
les ergo tradidit puellam pavidam Nesso, et ipse natans 
fortiter contra impetum fluminis pervenit ad alteram ri- 
pam; et continuo audivit vocem Dejanire clamantis, quia 
Nessus parabat facere violentiam sibi. Ideo capto arcu 
et sagittis clamavit (9) : o violente, non evades quamvis 
confidas velocitate equi, quia sagitta mea violentior (* 
erit; et continuo cum sagitta emissa transfixit tergum 
eius, ita quod ante et retro fluebat sanguis. Tunc Nessus 
dixit secum: non moriar sine vindicta ; et continuo de- 
dit Dejanire camisiam tinctam sanguine suo ('%, tam- 
quam pignus amoris, dicens: quod si numquam ('') Her- 
cules dimitteret eam ob amorem alterius mulieris, cum 
tali dono posset ipsum revocare ad amorem suum. Post 
longum temporis tractum Hercules cepit civitatem, que 
est dicta OEtalia, ubi captus est amore Jola filie regis; 

(!) 116, describit. (*) E. in via. 

(8) 116, fluvium Hebetium, qui. ( S. fuerat. 

(5) S. aquarum, et ipse portaret Dejaniram sospitem super equo, non aude- 
bat committere se aqua. Et ecre. 

(*) 116, centaurus superveniens persuasit. 

(?) E. super equum. (*) E. Hercules: o violente Nessi, non evades. 


*) E. velocior erit te; et continuo sagitta. — 116, velocior erit; et continuo. 
") E. suo primo, tamquam. (!') 116 e E. si unquam. 





400 COMENTUM INFERNI 


cundum, scilicet Chironem. Ad cuius notitiam volo (') te 
hic bene considerare, quam (*) artificialiter autor proce- 
dit cum ordine debito. Describit enim secundario Chi- 
ronem, sed cum laude: sicut enim erat expediens, quia 
dixisset aliquis quot fuerunt stipendiarii viri boni et vir- 
tuosi, ideo autor vult ostendere quod inter tales inter- 
dum reperitur aliquis nobilis bonus et prudens, qui (5) 
cavet sibi a violentiis et rapinis, et utitur viribus suis 
bene in iusto bello. Iste namque Chiron centaurus fuit 
vir sapiens magnus magister equorum, amator (*) sono- 
rum musicorum, cognitor f) herbarum, patientissimus 
laborum, fortissimus venator; unde utebatur suis sagittis 
contra leones et alias feras, temperatus multum ; que 
omnia (5) docuit Achillem, cuius ipse fuit nutritor et pre- 
ceptor a teneris annis; ideo bene autor describit ipsum 
hic ab ista singulari nutritura et doctrina, dicens: e quel 
di mezzo, ponit ipsum in medio gratia honoris, ratione 
nobilitatis, xtatis, virtutis ), et ut temperaret iram, et 
furorem sociorum ; ideo dicit: ch’ a/ pelto si mira, in (5) 
hoc notat gravitatem et maturitatem hominis, ee il 
gran Chiron, magnus (°) corpore et animo, el qual notri 
Achille, idest qui nutrivit magnum Achillem; et hoc cedit 
ad singularem laudem Chironi (' habuisse tam fortem 
alumnum et discipulum, de quo dicetur plene Purga- 
torii capitulo IX. Et nominat tertium centaurum, quem 
describit simpliciter ab iracundia sua, dicens: quell'altro 
ce Folo che fu si pien d' ira, et dicunt aliqui quod per 
istum intelligitur Capaneus, quod est penitus falsum, 
quia Capaneus punitur ('') inferius inter violentos contra 








(!) 116, volo hic tamen bene. (3j E. quod. (*) E. qui caute cavet. 
(*) E. et amator. (*) S. et cognitor. 

(9) 116, E. e S. que omnia docuit magnum Achillem. 

() E. virtutis, et probitatis ut temperaret. 

(?) E. et in hoc. ^! 116, idest magnus. 

('*) E. Chironis ipsius. 11) S, ponitur. 





402 COMENTUM INFERNI 


unus ' datus est eis in scortam. Et primo ostendit quo- 
modo pervenerunt ad eos ita descendendo per ripam, 
et quomodo Chiron principaliter apparaverit se ad lo- 
quendum; unde dicit: noi ci appressammo a quelle fiere 
snelle, idest ad centauros feroces vel, veloces, ut satis 
dictum est, e Chiron prese uno strale, idest missile sive 
sagittam, e fece la barba indietro a le mascelle con la 
cocca, idest cum scissura, cum tacha; cocca enim ap- 
pellatur Florentia finis sagitta. Hoc fingit autor ut osten- 
dat, quod :*) iste habeat magnam svlvam pilorum circa 
os, que dependebat sibi usque ad pectus, sicut portant 
communiter isti militantes ; ideo ut posset expeditius |^ lo- 
qui, detexit sibi os a barba densa. Sed quare fecit hoc cum 
sagitta? quare potius cum fine, quam cum puncta? Dico 
quod ad (5 hoc autor tangit actum sapientis, qui consi- 
derat finem antequam loquatur; ideo avolvit sagittam, 
idest sermonem ad os antequam emittat $. Verbum enim 
est recte sagitta, quia volat et penetrat, nec potest re- 
vocari, et sepe revertitur in caput sagittantis; ideo bene 
sapiens sicut Chiron, loquitur praemeditate, non (? impe- 
tuose, sicut fecerat Nessus. Et ecce sermonem Chironis 
ad socios; dicit autor: et ille Chiron: disse ai compa- 
gni, scilicet Nesso, vel (? Folo, siete voi accorti che quel 
diretro; hic erat Dantes, quia Virgilius praecedebat, move 
ciò che tocca, sicut lapides cum pedibus, ut iam dictum 
est supra; così non soglion fare i pié de morti, quasi 
dicat: videtur esse vivus, quasi (°) dicat tacite: videtur 
homo mirabilis, ideo (!) debebas honorabilius loqui, non 


:*; E. unus ex eis datus est ipsis in scortam. 

(*) E. et veloces. (*) E. qualiter iste habebat magnam. 
(*) S. expedientius. (*) E. per hoc. 

(*) S. emittat verbum. Verbum enim est sicut sagitta. 

^) E. et non impetuose. (*) S. et Follo. — E. et Folo. 

(?) E. ac si diceret. 

('9) E. et ideo tu, Nesse, debebas honorabilius loqui, et non ita. 


CANTUS DECIMUS SECUNDUS. 403 


ita indiscrete, antequam cognoscas homines ('), Nesse; ideo 
non dignati fuerunt supra respondere tibi: et hee (?) dixit 
Chiron, quando s' ebbe scoperta la gran bocca, qua prius 
erat coperta magna et densa barba. Et subdit autor re- 
sponsionem "Virgilii, ita quod qui noluerat respondere 
Nesso, nunc respondet Chironi, sicut supra promiserat (7) 
se facturum. Dicit ergo: el mio buon duca, scilicet Vir- 
gilius sapiens, che gia gli era al petto, idest qui iam per- 
venerat ad pectus equi, ita quod cum capite attingebat 
pectus equi, dove le due mature, scilicet equina et hu- 
mana, son consorti, idest coniuncte, ita quod Virgilius 
erat bassus sub Chirone, rispose: ben ée vivo, quasi dicat : 
vere (‘) vivit et beate, quia nulli quaerit nocere, immo 
omnibus prodesse; non () est vir sanguinum sicut vos 
fuistis, et ecce quare venimus: non ad martirium, sicut 
Nessus petebat paulo ante, imo ut videat (5) poenas alio- 
rum; ideo, e si solelto mi li convien mostrar la valle buia, 
scilicet infernum obscurum; et dicit ad excusationem 
autoris: necessità il condusse, non diletto, sicut ostensum 
est (7) capitulo I, quia scilicet pro salute sua, concedente 
divina gratia; unde dicit: (al se parti da cantar alleluia, 
idest Beatrix, qua cantat alleluia in ecclesia tam mili- 
tanti quam triumphanti. Alleluia enim est nomen he- 
breum et(5) tantum valet quantum Canta laudem ad 
Dominum secundum unam expositionem, licet alii aliter. 
exponant, che mi commise quest' officio nuovo, sicut patuit 
Il capitulo, scilicet succurrere periclitanti in vitiis. Et 
bene est opus novum istud, et ideo non debemus rema- 
nere hic nec alibi in ista civitate, quia ipse non ee /a- 
dron, né io anima fuia, quasi dicat : nec ipse est violentus, . 


(') E. homines; ideo indignati. (3) 116, et hoc dicit. 
(*) S. spoponderat. Dicit ergo. (!) E. bene vivit. 

(*) E. non enim est. (*) 116, ut videamus. 
(*) E. est supra capitulo I. (*) E. quod tantum. 


404 COMENTUM INFERNI 


nec ego fraudulentus. Latro enim est qui violenter et 
patenter spoliat, fur vero fraudulenter ('); ideo non sumus 
puniendi aliqua poena in civitate ista, in qua punitur vio- 
lentia et fraudulentia. — Ma. Hic Virgilius facta narra- 
tione sua, nunc facit petitionem, et adiurat Chironem 
ut det sibi ducem, unde dicit: ma danne un de (uoi, sci- 
licet sociis (), a cui noi siamo a pruovo, idest prope, che 
ne mostri la dove se guada, idest qua parte sit vadum, 
e che porti costui in su la groppa, scilicet equina, che non 
ee spirto che per P aer vada, sicut ego et alie anime 
mortuorum ; et tangit effectum petitionis, dicens: Chiron 
si volse su la destra poppa, idest mamillam; et sic vide 
quod Chiron erat in medio, ad dexteram habebat Nes- 
sum, ad sinistram Folum, e disse a Nesso, tamquam 
audaciori, (orna, scilicet versus flumen. Isti enim tres re- 
cesserant ab aqua, circa quam primo currebant, et ve- 
nerunt (^) obviam istis duobus versus ripam, e si li guida, 
quia habent securum conductum a Domino, ita quod 
nullus audeat nocere sibi, e fa’ cansar, idest cedere, s' al 
(ra schiera v' intoppa, idest si alia turba centaurorum 
obviat vobis. Similis casus aliquando accidit de facto no- 
stro autori; dum discurreret per mundum, perveniebat (* 
ad manus alicuius nobilis castellani, a quo in recessu pe- 
tebat unum caballarium qui scortaret eum et sociaret (5) 
per suum territorium ; multum enim honorabatur sepe 
a talibus, quia virtus ubique magno proetio extimatur, 
ut ait. Valerius. 

Or ci movemmo. Quarta (5) et ultima pars generalis, 
in qua autor tractat in speciali de quibusdam violentis 
in proximum, in zre et persona, qui puniuntur diversi- 
mode in ista aqua sanguinolenta. Et primo continuans 
') 116, fraudulenter et clandestine. (*) E. sociorum. 

) 


(!) 1 
(*) S. e E. venerant obviam. (5) S. veniebat. 
(*) E. associaret. (*) 116 e E. Ista est quarta. 


CANTUS DECIMUS SECUNDUS. 405 


dicta dicendis, dicit: Or ci movemmo con la scorta fida, 
idest cum Nesso cuius fidei eramus commissi, quamvis 
male servaverit Herculi depositum suum; /ungo la proda 
del bollor vermiglio, idest versus ripam rivi sanguinei, 
dove i bolliti, idest violenti in sanguine bullientes, /a- 
cean alte strida, scilicet propter magna tormenta paena- 
rum. Et primo tangit eos, qui gravius puniuntur, quia 
sunt quasi in totum mersi (*) sub sanguine, quia fece- 
runt maiores sanguinis fusiones (*) et extorsiones crude- 
liter ^) et iniuste. Dicit ergo: io vidi gente sotto fino al 
ciglio, ita quod nihil eminebat de eis nisi summitas 
capitis, ut appareret poena; et declarat qui sunt isti di- 
cens: el gran centauro, scilicet Nessus: aliqui tamen 
dicunt quod loquitur de Chirone, quod non videtur 
posse stare, quia iam dixit autor: Or ci movemmo con 
la scorta fida, disse: ei son tiranni: adverte quod tyran- 
nus aliquando capitur in bona parte; unde Virgilius : 
Pars mihi pacis eril dextram tetigisse (tyranni. Ideo spe- 
cificat de quibus loquitur (5, cum dicit: che dier di pi- 
glio, idest qui iniecerunt manus atroces, mel sangue e 
nell' aver, scilicet proximorum; ideo (), li spietati danni, 
data (5) impie in homines et bona eorum, si piange quivi, 
scilicet in isto sanguine, quia planctus sequitur ad poe- 
nam. — Quivi. Nunc autor nominat aliquos tyrannos, et 
primo et principaliter unum principalissimum et famo- 
sissimum omnium, scilicet Alexandrum. Ad sciendum 
autem quis fuerit iste Alexander est notandum, quod 
aliqui sequentes opinionem vulgi dixerunt, quod autor 
non loquitur hic de Alexandro Macedone, sed de quo- 
dam alio, sed certe istud est omnino falsum, quod 
potest patere dupliciter: primo, quia cum dicimus Alexan- 


(') E. submersi. (3) S. e E. effusiones. 
(*) E. crudellimas et iniustas. Dicit. (*) E. loquatur. 
(*) 116, ideo dicit: li spietati. (*) E. data in homines. 


406 COMENTUM INFERNI 


der debet intellizi per excellentiam de Alexandro Ma- 
gno; secundo quia iste fuit violentissimus (') hominum. 
Nam, ut perstringam plura (5) sub paucis verbis, Alexan- 
der usus est violentia in Deum, in se (*), in proximum, 
et peius in suos quam in extraneos: in Deum fuit vio- 
lentus, quia voluit dici et credi filius Dei (^, velut si 
posset animis et linguis hominum imperare; deinde de- 
venit in $ tam vanam superbiam ut victor Persarum, 
eorum moribus victus, voluerit pro Deo adorari. Et Ca- 
listenem, condiscipulum suum sub Aristotile, quia vo- 
luit revocare ipsum ab ista dementia, fecit crudeliter 
mori inter tormenta, ludibrium turpe faciens de eo, au- 
ribus, naribus, labiis detruncatis; male (9) Calistenes ser- 
vaverat praceptum Aristotelis qui mandaverat sibi (^, ut 
aut nunquam loqueretur in conspectu Alexandri, aut di- 
ceret sibi grata. Bene (°) cognoscebat sapientissimus phi- 
losophus naturam discipuli sui, immo infamia fuit quod 
Aristoteles temperaverat illud venenum terribilissimum, 
quo postea Alexander extinctus fuit, sicut scribit Plinius 
in naturali historia. Fuit et violentus in se, quia voluit 
se ipsum occidere (? cum interfecisset Clitum fratrem 
nutricis sux familiarem ('9)dilectissimum per iram et ebrie- 
tatem, quia reprehendebat ("^ eum quod extollebat se 
supra Philippum patrem, a qua desperatione Calistenes 
predictus retraxit eum. In toto oriente exercuit violen- 
tiam et sievitiam suam ; nam, ut verbis Orosii utar, Alexan- 
der miseriarum gurges, totius orientis turbo, humani 
sanguinis insatiabilis, recentem semper aut alienorum 


(!) S. violentissimus omnium. (*) S. plura paucis verbis. 

(!) E. in se, et in proximum. (* E. Dei; voluit, si potuisset, animis. 
(*) S. in tantam superbiam quod victor. — E. venit. 

(*) E. male enim. (") E. sibi quod aut numquam. 

(*) E. Bene autem. (*) 116, interficere. 

('*) E. familiarem sibi dilectissimum. — 116, familiarem fidelissimum. 

(!!) E. reprehenderat. 





408 COMENTUM INFERNI 


bene dixit: quivi ce Alessandro. — E Dionisio. Hic autor 
praemisso tyranno famosissimo Orientis, describit alium 
tirannum famosum (') Occidentis, scilicet Dionysium Syra- 
cusanum. Ad cuius cognitionem est breviter sciendum, 
quod Dionysius iste, ut scribit Tullius V Tusculanarum 
Quaestionum, fuit vir temperatissimus in victu per con- 
trarium Alexandri; fuit (? sagacissimus et valentissimus, 
qui secundum Justinum libro XXII fecit magna proelia (?) 
in Sicilia, et occupato imperio totius insule, credens 
otium et desidiam sui magni exercitus esse damnosam 
et periculosam suo regno, traduxit exercitum in Italiam, 
ubi exerceret vires militum, et fines regni ampliaret; et 
primo movit bellum in Calabria contra Graecos, qui tunc 
temporis magnam partem Italiae occupaverant, unde Ma- 
gna Grecia appellata fuit. Ibi occupatis aliquot civita- 
tibus revocatus est in Siciliam propter adventum Car- 
thaginensium, qui reparato exercitu renovaverant (5 bel- 
lum; et non post multum teinpus fractus et victus multis 
bellis finaliter fraude suorum occisus est. Iste (*) ergo 
Dionysius tam magnificus, tamen fuit maleficus et iniu- 
stus, sicut scribit Tullius eodem libro; nam propter mala 
que faciebat cum haberet multos iuvenes amicos, ne- 
mine tamen confidebat, sed custodiam corporis commit- 
tebat feris barbaris, et in carcere (5 quodammodo se 
incluserat cingendo cameram suam amplo (^ fosso, in 
quam intrabat per pontem ligneum, et clausis hostiis 
ipsemet levabat ipsum; et aliquando ex alta turri arren- 
gabat 5), quia non audebat sedere cum aliis in publico. 





(*) S. famosissimum. (à) E. fuit etiam. 

(*) S. e 116, proelia contra Amilcarem ducem Carthaginensium qui inter- 
fectus est ibi. Dionysius autem expulsis Carthaginensibus de Sicilia, el occupato 
regno totius insule. — E. proelia in Sicilia contra Amilcarem ducem Carthagi- 
nensem de Sicilia, et occupato imperio. 

(9 116, renovaverunt. (5) E. Ille ergo. (9) 116 e E. in carcerem. 

(*) 116, ampla fossa in qua intrabat. (*) E. aringabat. 





410 COMENTUM INFERNI 


fratres consanguineos, et nobilissimam civitatem Syracu- 
sarum implevit occisionibus civium, in qua pater imple- 
verat carceres captivis; sed non fuit magnanimus, vel 
temperatus, ut pater, imo ingluviosus, et ebriosus; unde 
factus omnibus odiosus, expulsus ivit Corinthum, ubi 
vitam tristissimam duxit cum lenonibus, meretricibus, 
vel aliquando docuit pueros literas. — E quella. Hic autor, 
nominato Lyranno antiquo de Sicilia, qui fuerat paulo 
ante tempora Alexandri Magni, nunc transit in Italiam, 
et nominat unum tyrannum modernum pessimum, sci- 
licet Eccirinum de Romano. Ad cuius cognitionem bre- 
viter est sciendum, quod iste Eccirinus tyrannus cru- 
delissimus tempore Federici secundi fuit de Romano 
castello comitatus Tarvisii ('), magnus dominus et potens 
in ipsa Marchia Tarvisina (*) tota, in qua exercuit ma- 
gnas violentias et crudelitates, adeo quod quidam scri- 
pserunt, ipsum fecisse mori quinquaginta millia ho- 
minum; sed inter alia (?) mala impia, quum perdidisset 
Paduam, furoris rabie stimulatus, fecit crudelissime ne- 
cari duodecim millia Paduanorum ferro, fame et igne, 
quos habebat(^ apud se. Regnavit Eccirinus Verona 
xxxiv annis, de cuius potentia, nequitia et gestis dicam 
plene capitulo IX Paradisi; ideo hic tam cito pertranseo. 
Nunc ad literam, autor describit Eccirinum ab habitu 
corporis, dicens: e quella fronte c' ha 'l pel così nero; 
idest nigram. Scribunt aliqui, quod Eccirinus fuit cor- 
pore mediocris, niger, totus pilosus; sed audio, quod 
habebat unum pilum longum super naso (5), qui statim 
erigebatur, quando excandescebat in iram, et tunc omnes 
fugiebant a facie eius; é Azzolino ; et hic nota, quod 
autor utitur vulgari tusco, quia de rei veritate vo- 
catus fuit Eccirinus, sicut scribit Mussatus Paduanus, 


(') E. Trivisii, (*) S. Tarvisana. — E. Trivisana. 
(*) E. alia millia mala. (*) S. habebat secum. (*) E. nasum. 





412 COMENTUM INFERNI 


nem ab oculo, et Azonem III filium eius, quia uterque 
visus est violentus tempore suo. Nam Obizo non con- 
tentus suum dominium intra aquas Padi contineri, Re- 
gium (') et Mutinam occupavit, et tenuit dominium Ferra- 
rie xxvni annis, ubi mortuus (*) est anno Domini MCCXCIII, 
ita quod Obizo et Azo filius eius regnaverunt tempore 
nostri autoris. Azo vero Bononiam et Parmam magnis 
bellis afflixit, neutram tamen potuit obtinere; imo vi- 
debatur subiugaturus (?) sibi Lombardiam potentia et ma- 
gnificentia sua, accepta in uxorem filia Caroli II sorore 
regis Roberti. Post modicum tamen amissis Mutina et 
Regio in duobus diebus infirmatus (* est et mortuus in 
anxietate sine prole; ex quo dominium eius remansit in 
magna lite inter fratres et nepotes; et (5) filius eius Fran- 
ciscus naturalis tenuit dominium modicum, et magnum 
bellum fecit cum favore Venetorum, quia mater eius fuit 
Veneta. Mortuus est Azo III anno Domini MCCCVIII cum 
regnasset xv annis. Nunc ad literam autor describit 
Obizonem ab habitu corporis, dicens: e quell’ altro ch' de 
biondo e Obizo da Este; et tangit mortem eius violen- 
tam, quia infamia fuit, quod cum infirmaretur, Azo filius 
fecerit ipsum iuvari citius mori. Hoc autem habuit 
Dantes a Ricobaldo Ferrariensi magno chronichista, qui 
tunc. vivebat, et qui hoc scribit in chronicis suis, qui (9) 
dicit, quod Azo mortuus est in Castro Estensi, cum ti- 
meret necem sibi inferri a familiaribus, sicut Obizoni 
patri (7) intulerat. Dicit ergo: e/ qual per vero fu spento 
dal figliastro su nel mondo. Et hic nota, quam pulcre et 
honeste autor palliat istud factum, vocans filium filia- 
strum, quasi velit innuere, quod non possit cadere in 
(') E. Regium et Mantuam. (*) E. mortuus est 1293. 

(* E. subjugaturus Lombardiam potentia sua et magnificentia, accepta. 

" E. infirmatus et mortuus in anxietate. 
( 


*) S. et filius eius naturalis tenuit. — E. et filius Franciscus naturalis. 
*) E. quia. (*) E. patri occurrerat. 





A14 COMENTUM INFERNI 


di quel bulicame, idest de illo laco (') sanguineo. Est enim 
Bulicame lacus aqua rube®, calidae, sulphuree, apud 
Viterbium ; ideo bene vocat istam aquam sanguineam 
bulientem dulicame per similitudinem. De isto Bulicame 
dicetur plenius infra capitulo XIV; et dicit: infino a la 
gola, ad denotandum quod isti fuerant minus violenti 
quam primi; ideo minus torquebantur (), quia stabant 
solum sub sanguine usque ad gulam. — Mostrocci. Hic 
autor ostendit, qualiter Nessus ostenderit eis unum 
singularem violentum de gente ista, qui commisit ho- 
micidium nimis detestabile apud predictam civitatem Vi- 
terbii. Ad intelligendum clare crudele facinus, quod hic 
tangitur, expedit scire, quod Henricus rex Anglis, 
huius |? nominis tertius, bonorum regalium dilapidator 
el prodigus, fecit barones sibi rebelles ; quorum opera 
rex Francie misit in Angliam Symonem comitem de 
Monteforti (5, virum strenuum et idoneum regno, qui 
coniecit in vincula Henricum regem, et Ricardum fra- 
trem eius, et filios regis. Sed Adduardus (°) primogenitus, 
vir inclite. virtutis, evasit velocitate equi; qui postea 
feliciter debellavit praefatum Symonem iam (5 gravem 
baronibus, quia superbe ad regni solium  aspirabat, 
quem fecit in partes (7) dissecari, et eius pudenda in os 
eius immitti. Sic Adduardus victor, patrem, patruum (9) 
et fratres suos liberavit; qui postea patri successit in 
regno. Verumtamem contumeliose? mortis Symonis Hen- 
ricus filius Ricardi predicti, consanguineus Adduardi, 
luit postmodum poenas. Nam cum Philippus rex Fran- 
cie filius Ludovici sancti, rediens a Tunitio cum Ca- 
rolo rege Sicilie, pervenisset in Italiam ad civitatem 


(') S. e E. de illo loco. (*) E. torquentur. 
(*) S. e E. huius nomine tertius. (*) E. de Monteforte. 
(5) E. Eduardus (così sempre). (9) S. iam exosum baronibus. 


7) E. in partes desecari. (*) S. patruos. 





416 COMENTUM INFERNI 


Viterbii, ubi tunc vacabat Sedes Papalis, ut facerent, 
quod Cardinales, qui erant in discordia, eligerent novum 
Papam. Tunc perpetratum fuit nimis atrox facinus, sub 
custodia regis Caroli; nam cum Henricus predictus 
esset in una ecclesia Viterbii, dum (') levaretur corpus 
Domini, Guido comes Montisfortis, tunc vicarius Caroli 
in Tuscia, manu propria cum mucrone impie transfixit 
Henricum praedictum, et munitus gente pedestri et eque- 
Stri, fecit peius. Nam dum unus ex militibus suis petis- 
set: Quid fecisti? ipse respondit: Feci meam vindictam. 
Et illo milite replicante: Quomodo fecistis vestram vin- 
diclam, cum pater. vester fuerit tractus (*)? Continuo Guido 
reversus in ecclesiam, cepit dictum Henricum per ca- 
pillos, et turpiter traxit usque extra ecclesiam; et com- 
misso tam horrendo sacrilegio et homicidio, evasit sospes 
in Maritimam in terris comitis Russi soceri sui. Ex hoc 
facto tota Curia fuit valde turbata: infamantes et vitu- 
perantes Carolum, arguebant sic: si Carolus fuit con- 
scius facti, nequissime fecit; et si ignoravit, cur tam 
abhominabile scelus dimisit impunitum? Corpus (?) sui 
portaverunt in Angliam, ubi sepultum fuit in civitate 
Londra in quodam monasterio Monachorum, vocato ibi 
Guamiscier (*), in una capella, in qua sepeliuntur omnes 
reges Anglia, et in circuitu capelle sunt imagines re- 
gum; ubi supra sepulcrum Henrici posita fuit una statua 
inaurata, que in manu dextra tenet calicem sive cra- 
terem aureum, in quo est cor dicti Henrici balsema- 
tum (*), et supra cor stat gladius nudus, testis huius 
necis. In manu vero sinistra tenet chartam cum isto ver- 
siculo: Cor gladio scissum, do cui consanguineus sum, sci- 
licet Adduardo; et Adoardus nunquam postea fuit amicus 


(*; E. dum elevaretur corpus preetiosissimum Domini nostri Jesu Christi, Guido. 
i3 E. tractus per capillos? (*) E. Corpus fratris sui. 
:4 E. Guamister. () E. balsamatum. 


CANTUS DECIMUS SECUNDUS. 417 


Caroli, nec domus Francia. Nunc ad propositum autor 
damnat hic istum Guidonem ob istam inauditam violen- 
tiam. Licet enim Guido (') fuerit magnus effusor sangui- 
nis, et in multis bellis pro Carolo, tamen iuste; sed istud 
fuit nimis excessivum homicidium: primo ratione loci, 
quia in ecclesia Dei, et in curia romana, et vacante 
sede: secundo ratione persona, quia posuit manum in 
filium regis: tertio, quia iniuste; nam rex Anglie fe- 
cerat (*) mori patrem eius culpabilem, tamquam reus 
maiestatis: quarto, quia (?) infamiam et verecundiam Ca- 
roli regis domini sui pertractabat. Ad literam ergo dicit 
autor: et ille centaurus mostrocci um ombra, scilicet 
animam Guidonis de Montforte da l'un canto sola, propter 
singulare maleficium enormiter commissum, dicendo: 
colui fesse in. grembo a Dio, scilicet ante altare, ubi (^ 
levabatur Corpus Christi consecratum, /o cor che ’n su 
Tamigi ancor si cola, idest colitur: dat intelligi civitatem 
per fluvium. Tamis (*) enim est fluvius, qui labitur iuxta 
Londram civitatem regalem, qua olim vocabatur Trino- 
vantum, sicut scribit Julius Celsus, quia gens Julii Ce- 
saris transivit istum fluvium, quod non apparebant nisi 
capita (9). — Poi. Hic autor ponit aliam speciem violen- 
torum, qui adhuc minus delinquerunt, et minus puniun- 
tur, sicut simplex homicida, et simplex preedo. Dicit ergo 
clare: Poi vidi gente, che (enean la testa e ancor tutto 'l 
casso, idest totum ventrem, fuor dal rio, idest extra san- 
guinem rivi; et non nominat aliquem hic, sed dicit: ef 
io reconobi assai di costoro, quia ubique est maximus 
numerus istorum. Et subdit quomodo continuo invenie- 
bat (^ aquam minorem, et ita minorationem peen®, di- 


(!) E. Guido iste fuerit. (*) E. fecit. 

(*) S. quia in infamiam Caroli regis domini sui. Ad literam. 

(!) E. ubi elevabatur pretiosissimum Corpus Domini nostri Jesu Christi. 
( E. Tamisius. (*) E. capita eorum. Poí. 

(?) S. e E. inveniebant. 


I. 21 


418 COMENTUM INFERNI 


cens: così quel sangue, idest aqua sanguinea, si facea 
basso a più a più, idest inveniebatur et fiebat minor pau- 
latim, quanto plus procedebamus, si che cocea pur li piedi, 
et ista erat minima poena, quia isti gustaverant minimum 
de sanguine humano, vel (') ideo propter paucitatem 
aque transiverunt ibi ad terram, unde dicit: el nostro 
passo del fosso fu quivi. — Si come. Hic autor ostendit 
quomodo Nessus egressus de valle in alteram ripam 
ostenderit sibi situm et qualitatem huius (*) vallis. Ad 
cuius intelligentiam imaginandum est, quod circulus iste 
ex una parte iuxta ripam, ubi primo intraverant aquam, 
est profundus, habens magnam copiam aque sanguinez ; 
et paulatim procedendo ad alteram ripam per transver- 
sum continuo reperitur minor aqua, ita quod ex oppo- 
sito parum aque est iuxta alteram ripam. Dicit ergo 
autor : disse '| centauro, scilicet Nessus reflectens se ad 
aquam transitam, si come (u vedi, il bulicame che sempre 
sì scema, idest minuitur, da questa parte, scilicet sinistra, 
così voglio che tu credi, che’! fondo suo più a più giù 
prema, idest magis profundetur, da quest ' altra, scilicet 
a dextra in gyrum, infin che’! si ragiunge, ove la tiran- 
nia conven che gema, idest in pradicta parte, ubi tvranni 
plangunt propter poenam, ut dictum est. — Za divina. 
Hic ultimo ad perfectum complementum huius materie 
nominat quosdam alios (?) violentos in aqua grossa tyran- 
norum, qui tamquam publici praedones et pestiferi so- 
ciales discurrerunt (* per mundum, per mare et per ter- 
ram; et primo nominat Athilam. Ad cuius cognitionem 
oportet breviter scire quod, sicut scribit Paulus Diaco- 
nus in suo libro de gestis Longobardorum anno Chri- 
sti CCCCXLII, Athila rex Hunnorum (5) habens sub se 


('*) E. et ideo. (3) S. istius. (*) S. aliquos. (*j S. e E. discurrunt. 
(^ E. Hungarorum habens sub se Dalmaciam, Hungariam, Macedoniam, 
Mesiam. 


CANTUS DECIMUS SECUNDUS. 419 


Daciam, Hungariam, Macedoniam, et Mesiam, Achaiam 
et Traciam, ducens secum multos reges et regulos, et 
plures nationes in septemtrionali plaga morantes, cum 
innumerabili exercitu furibundus intravit Italiam ;et primo 
Aquilegiam sitam in principio Italie expugnare ten- 
tavit, qua fuit viriliter defensata (') a civibus per trien- 
nium; finaliter capta fuit igne et ferro, eversa crudeli 
excidio. Tunc quadam mulier nomine Digna precipitavit 
se de alta arce in flumen, ne in manus hostium deve- 
niret; mulier (?) indigna qua tali morte periret. Deinde 
Athila destruxit Concordiam, Altinum, Patavium: deinde 
per civitates Vicentiam, Veronam, Brixiam, Pergamum 
nullo resistente discurrit. Mediolanum et Papiam simili- 
ter spoliavit abstinens a ferro et igne. Civitates alias Lom- 
bardiz, et Romandiola eodem modo afflixit. Demum per- 
venit ad locum ubi Mincius fluvius intrat in Padum, et 
dum deliberaret utrum iret Romam, supervenit Leo pon- 
tifex Romanus, qui obtinuit ab Athila quidquid postulavit ; 
unde salutem urbis et totius Italie reportavit divino 
miraculo. Athila demum reversus est in Hungariam, ubi 
ducta ?) in uxorem Honoria sorore Valentiniani impe- 
ratoris, faciens luxuriosa convivia, cum ultra solitum bi- 
bisset ex fluxu sanguinis narium animam efflavit ; et sic 
vir sanguinum (*) in sanguine et vino suffocatus est mo- 
riens in quo modo est demersus hic usque ad (5 cilia. 
Falsum est ergo quod vulgus (5), quod fuerit mactatus 
Arimini. Nunc ad literam autor describit Athilam a co- 
gnomine, quod ipsi (’) sibi imposuit in vita. Nam cum 
Athila pervenisset Mutinam, Geminianus, episcopus illius 
urbis, vir sanctus, petivit ab eo quis esset; qui respon- 


(!) E. defensa. (*) E. mulier digna. 
(*) S. ducta uxore Honoria. (* E. vir sanguineus. 
(* E. ad ilia. (*) S. e E. vulgus dicit, quod. 


(*) E. ipse sibi imposuit in Mutina. Nam. 


420 COMENTUM INFERNI 


dit: Sum Athila flagellum Dei. Tunc (*) Geminianus dixit: 
Sum Geminianus servus Dei; et continuo apertis portis 
Athila transivit per medium civitatis nemine offenso. Dicit 
ergo: La divina giustizia punge di qua, scilicet ex parte ista 
tyrannorum, quell' Attila che fu flagello în lerra, et vere 
fuit flagellum Dei ad punienda peccata multorum. — 
E Pirro. Hic autor dat duos socios Athile, scilicet Pyr- 
rhum et Sextum. Sed hic est bene advertendum, quod 
multi exponunt hic de Pyrrho (*) filio Achillis, qui fuit, 
ut dicunt, valde violentus, quia evertit Ilion, mactavit 
Priamum, imolavit ?) Polissenam, rapuit uxorem Hore- 
sti. Sed certe quicquid dicatur non credo quod autor 
intelligat * hic de praedicto Pyrrho, quia violentias pre- 
dictas fecit iuste contra hostes suos; imo credo quod lo- 
quatur * (4) de Pyrrho rege Epiri in Grecia, qui fuit 
valentissimus et violentissimus. Fuit enim alter Alexan- 
der, sed virtuosior eo; et fuit de genere Pyrrhi predicti 
filii Achillis, et consobrinus ipsius Alexandri magni. Fue- 
runt enim olim tres famosissimi duces bellorum, peritis- 
simi armorum; scilicet Alexander, Pyrrhus et Hannibal. 
Ad propositum ergo, ut scribit Justinus, iste Pyrrhus ha- 
buit pro magna voluptate certare: iste venit in Italiam 
in subsidium Tarentinorum contra Romanos, et per qua- 
driennium fatigavit virtutem romanam. Deinde dimissa 
Italia transivit in Siciliam, et creatus rex insulae multa 
bella cum Carthaginensibus feliciter fecit; sed paulo 
post Siciliae () regnum facilius perdidit quam quessiverat. 
Deinde reversus in regnum suum regem Macedonia 
Antigonum invasit; quo victo regnum occupavit. Antigo- 
nus rex iniuste spoliatus bello confugit ad Argos. Pyrrhus 


(*) S. Tunc Geminianus servus Dei iussit portas civitatis aperiri, et apertis, 
Athila transivit. 

(* E. Pyrro Achilleide, qui fuit. (*) S. violavit Polixenam. 

(*) Le parole fra i due asterischi sono dei Codici Strozziano e Estense. 

(* E. Siciliam facilius. 


CANTUS DECIMUS SECUNDUS. 421 


cuius domingndi cupiditas erat insatiabilis, non contentus 
Epiro et Macedonia, sed intendens Gracia et Asia, invasit 
Lacedemoniam gentem bellicosissimam post Romanos; 
sed inde repulsus, non territus, invasit Argos, ut Antigo- 
num a se victum et ibi absconditum opprimeret, ibi ar- 
denter pugnans ; sed improvide, saxo deiecto de muris 
manu feminea, oppressus est. Sicque rex potentissimus, 
cunctis terribilis et ab omnibus viris formidatus, a femi- 
nis * Lacedaemoniorum turpiter repulsus, et a femina 
Argorum infeliciter mactatus, bellis finem fecit, quibus 
fuerat semper a iuventute delectatus; et quod misera- 
bilius fuit, caput eius truncatum corpore fuit Antigono 
preesentatum. Sed Antigonus piissimus, memor humani- 
tatis, oblitus iniuriz, restituit caput cum reliquo corpore 
Heleno filio Pyrrhi reportandum in patriam, ipso Heleno 
ex captivitate liberato: sicque tot regnorum bellis vexa- 
tus spiritum cum sanguine deduxit ad inferos. Ex dictis 
ergo satis patet quod autor loquitur de isto rege: nec 
dicas iste non fuit pirata, quia dico : quid ad rem? Nam 
autor nihil dicit quod Pyrrhus fuerit pirata ; sed addit 
alium piratam immediate, scilicet Sextum filium (?) Pom- 
peii. Nunc ordina sic literam: et divina iustitia pungit (3), 
Pirro e Sesto. Ad cuius cognitionem est breviter scien- 
dum, quod iste Sextus filius Magni Pompeii post victo- 
rias Cxsaris, congregata magna multitudine piratarum, 
occupavit Siciliam, et ccepit infestare Augustum, et multa 
bella navalia fecit secum et cum suis ducibus, et sepe 
magna damna dedit illi, et Italiam et Romam fame af- 
fecit; sed tandem victus fugiens in Asiam a fautoribus 
Antonii interfectus est. Et hic nota, lector, quod autor 
sequitur hic Lucanum, quia appellat Sextum vilem pi- 
a feminis Argorum infeliciter mactatus. 


E. 
E. Sextum Pompeii genitum. Nunc. 
E. punit. 


(^) 
() 
(*) 


422 COMENTUM INFERNI 


ratam, qui exercuit piraticam in mari, in quo pater suus 
piratas vicerat, de quibus habuerat gloriosum trium- 
phum. Sed certe nescio videre cur iste debeat dici pu- 
sillanimis, nisi forte quia habuit fortunam contra se; imo 
videtur fuisse magnanimus, quia coactus est facere de 
necessitate virtutem. Quid enim poterat facere Sextus ,") 
victo patre et fratre? spoliatus auxilio et consilio ,*' ami- 
corum ? occupato Oriente per Antonium, Occidente ,? per 
Augustum? Certe armavit se quibus potuit contra Au- 
gustum haredem Caesaris, et eum molestavit violenter ,*) 
usque ad mortem. — £t in eterno. Hic ultimo autor no- 
minat duos sicarios privatos qui fuerunt famosi prado- 
nes, quorum uterque vocatus est Rainerius, unus fuit 
de Corneto Castro, alter de civitate Aretii de Valle Arni. 
Dicit ergo: et illa divina iustitia, in eferno munge, idest 
exhaurit, evacuat 5, le lagrime che, idest quas, disserra, 
idest aperit, co/ bollore, quia isti ex dolore bulloris con- 
tinuo sunt in planctu et lacrimis, a Rainer da Corneto ; 
iste pradatus fuit Stratam Romanam, e Rainer pazzo ; 
iste praedatus fuit Stratam Tuscia. Deinde finit tractatum 
prima violenti, et claudit capitulum dicens: ille Nessus, 
se rivolse poi, idest redivit ad viam suam, e ripassossi 'l 
guazzo, idest retransivit *: fluvium. 


^!, E. Sextus boni, victo. (*; S. e E. consilio cunctorum. 


'* E. Occidente vero per. ^*^ E. valenter. 
(*, E. et evacuat. $, S. e E. transivit. 


423 


CANTUS DECIMUS TERTIUS, i» quo íractat sicut ingressi 
sunt sylvam, ubi invenerunt. spiritus in bronchis et. prunis ; 
et sicut Virgilius rupit aliquam schegiam cuius spiritus vo- 
catur dominus Beltrami del Bornio, cum quo recitavit. de 
pena eorum futura, et postea sub titulo aliorum civium 
florentinorum interfectorum a se ipsis. 


IN. on era ancor di là Nesso arrivato. Postquam in 
superiori capitulo proxime praecedenti autor noster tracta- 
vit et determinavit de prima specie violenti (') contra 
proximum, qua punitur in primo circulo violentorum; 
nunc consequenter agit et tractat de secunda specie vio- 
lentia contra se, quae punitur in secundo circulo violen- 
torum. Et istud capitulum XIII potest dividi in quatuor 
partes generales. In quarum prima autor describit in 
generali poenam violentorum in personam suam et mi- 
nistros poenae. In secunda describit in speciali unum sin- 
gularem spiritum modernum, qui usus est manu violenta 
contra (*) se et assignat causam sua damnationis, ibi : 
Io sentia. In tertia movet aliqua dubia dicto spiritui, ibi : 
Un poco attese. In quarta et ultima tractat de his qui 
fecerunt violentiam contra bona sua et de eorum poena, 
ibi : Noi eravamo. Ad primum veniendo dico, quod autor 
describit generalem poenam violentorum talium ; sed an- 
tequam descendam ad literam, pro evidentia istius poenae 
oportet necessario prenotare, quod autor fingit subtiliter 
animas istorum desperantium esse involutas in plantis 
sylvestribus duris, asperis, sine foliis, sine fructu; et har- 
pie quae sunt (5) rapacissime rapiant apices virgultorum, 

(*) S. violentorum; nunc consequenter agit. 


(*) 116, contra se, ibi: el bon maestro, et assignat. 
(*) 116, sunt aves rapacissime. 


424 COMENTUM INFERNI . 


et ex rupturis emanet sanguis: hec pcena convenientis- 
sima est tali culpa. Considera enim quod est triplex 
anima, scilicet rationalis, sensitiva, vegetativa (^. Modo 
isti non possunt dici habuisse animam rationalem, quia 
ratio semper fugit mortem, qua tollit esse quod conver- 
titur cum bono: nec sensitivam, quia etiam sensus fu- 
git mortem; unde et omnia bruta conantur defendere 
suam salutem. Vegetabilia etiam secundum naturam ap- 
petunt conservari ; tamen quia isti fuerunt viventes ani- 
mati, oportet de necessitate dare eis unam animam. 
Quam ergo dabimus? vegetativam ; nam qui se inter- 
ficit, licet sit vivens, non videtur habere plus sensus 
quam una arbor; et illam dabimus asperam, fuscam, 
siccam. Harpie autem fundentes sanguinem earum (^, 
sunt figuraliter avaritia, et prodizalitas, quae duo maxime 
impellunt hominem, et deducunt ad desperationem, ut 
statim patebit. Nunc ad literam autor continuans dicta 
dicendis, dicit: Nesso non era ancora arrivato di là, 
scilicet ad alteram ripam : per hoc autor vult tacite di- 
cere quod ipsi positi ? ad terram, nullam fecerunt mo- 
ram ibi, imo statim intraverunt iter ne perderent ali- 
quid temporis. Hoc dat intelligi per id quod dicit, quod 
Nessus nondum (^ pervenerat ad alteram ripam, qui ta- 
men velocissime ibat in ictu oculi, quia eques? erat, 
et quia non habebat facere aliquam moram in redeundo 
per aquam, sicut fecerat in veniendo, ostendens istis 
diversas animas et poenas in sanguine. Dicit ergo: non- 
dum Nessus rediverat ad suos centauros, quando moi ci 
movemmo per un bosco, idest. per secundum circulum 
violentorum, qui est totum nemus, in quo sunt 9 arbores 
sylvestres, et certe nullum est tristius nemus isto; primo, 





) S. e E. et vegetativa. (*) 116, eorum. (*) 116, E. e S. depositi. 
) E. nondum pervenerat ad terram, scilicet ad alteram ripam. 
) 116, equus erat. (*) 116, sunt solum arbores. 


( 
PI | 
(9 


t 
1 
[I 


CANTUS DECIMUS TERTIUS. A95 


quia dicit: che da neun sentiero era segnato, quia non 
habebat (*) aliquam certam viam, sed oportet ire ad for- 
tunam : et bene fingit quod (*) nulla est via recta, nulla 
ratio vel (3) causa que ducat hominem ad desperatio- 
nem; secundo quia nulla viriditas erat hic, non odor, 
non flos, non fructus (* nisi aves foedissima (5), turpis- 
sima. Dicit ergo: non fronde verdi, ut non videatur 
quod aliquis istorum habuerit unquam vitam, ma di co- 
lor fosco, quia vita eorum est (5) denigrata infamia (7), 
quantumcumque forte fuerit (5) aliquando famosa ; non 
rami schietti, ma nodosi e involii, idest membra que 
consenserunt (°) in necem corporis, perverso usu ratio- 
nis, non pomi v'eran, idest nullus fructus, quia nullus 
est ita sceleratus, qui non possit facere et faciat aliquem 
fructum prater solum desperatum, et omnis peccator 
potest redire ad fructum virtutis preeter istum, ma stecchi 
con tosco, idest venenoso succo, idest sanguine, qui est 
sedes anima quam iste exclusit a se ex venenosa rabie 
desperationis. — Non han. Hic autor demonstrat duram 
incarcerationem istarum animarum tangens asperitatem 
plantarum per unam comparationem ; et vult breviter 
dicere quod nulle sunt fere sylvestres fugientes fami- 
liaritatem et societatem hominum, qua habeant loca tam 
sylvestria ('°) pro sui habitatione, sicut habent anima fe- 
roces istorum desperantium. Et loquitur specialiter de 
illis feeris, que reperiuntur in una certa sylva Italie, 
que visa fuit asperrima autori inter alias quas viderat. 
Dicit ergo : quelle fiere selvaggie, sicut ursi, apri et si- 


(*) S. non habebat certam viam, sed oportebat. (*) 116 e E. quia. 
(*) 116, vel nulla causa vera que ducat homines. 
(!) E. fructus, non aves pulcre, sed non erant nisi aves foedissim®e et tur- 


pissima. 
(*) 116, foelidissimee. (*) 116, erat. 
() E. sola infamia. (*) E. fecerit aliquando. 


(*) S. e 116, consentierunt in necem corporis. (1*) 116, sylvestra. 


426 COMENTUM INFERNI 


miles, ch’ anno in odio i luoghi colti, sicut est naturale 
quod talia animalia fugiunt quantum possunt loca labo- 
rata, domestica, habitata, qua sunt inimica sibi, tra Ce- 
cina e Corneto, que sunt due terre in maritima, inter 
quas sunt nemora densissima. Cornetum, de quo dictum 
est in capitulo precedenti, est nobilissimum castrum su- 
pra mari tusco circumdatum triplici muro; unde credi- 
tur olim fuisse Dardanus primus autor Troia ('), sicut 
dictum est in IV capitulo, non han si aspri sterpi né si 
folti, in sylvis suis, sicut, supple, anime istorum despe- 
ratorum habent stirpes asperos, spissos, duros et pun- 
gentes. Et hic nota quantum comparatio ista sit pulcra 
et propria, quia nulla est fera sylvestris infelicior istis, 
qui fugerunt loca habitata ab hominibus, et iverunt in 
terram ad generandum (?) herbas vel arbores; et in rei 
veritate nullae fira habent arbores ita sylvestres in ha- 
bitatione sua sicut iste anims, quia fera inter (8) alias 
arbores habent cavernas suas et stationes, quibus natu- 
raliter delectantur et inter quas libere vagantur sine 
poena. Anime vero istorum habent hic carceres amaros, 
quibus innaturaliter (^ involvuntur, et continuo laceran- 
tur et cruciantur; ergo isti sunt deterioris (?) conditionis 
quam alie fere.— Quivi. Nunc autor, descripta poena, 
describit ministros poenae, scilicet harpias (^); et quia istud 
est tristissimum nemus, ideo bene dat ei tristissimas 
aves. Ad sciendum autem quz (7^) sint iste, est breviter 
sciendum, quod sicut potest colligi ex Virgilio III Enei- 
dos: Harpie sunt aves rapacissiima habentes vultus 
virgineos, ventrem ingluviosum, foedissimum (9), ora sem- 
per pallida fame, manus recurvas; quarum officium erat 


(!) E. Roma. (*) 116, generandam herbam. 
(*) S. e E. inter illas arbores habent cavernas et stationes. 

(‘) E. naturaliter. (*) 116, deteriores. 

6) E. harpias; quia vero istud. (*) S. quot sunt iste. 


(*) E. foedissima ora, semper. 


CANTUS DECIMUS TERTIUS. A9"1 


stercorizare mensam (') regis Phynei, qui erat cacatus, 
quia interfecerat filios proprios. Harpia figuraliter repre- 
sentat avaritiam, unde sic dicta est a rapiendo, et de 
ista specie avium non inveniuntur nisi tres semper, qua- 
rum nomina sunt haec: Aello, Occipito, Celeno, que 
figurant (*) triplicem actum avari; nam primo, avarus 
appetit alienum, et iste (?) appetitus habendi figuratur 
per primam. Dicitur enim Aello (9, idest alienum optans. 
Secundo, avarus post appetitum acquirit et accumulat ; 
et hoc figuratur per secundam. Dicitur enim Occipito, 
idest aliena occupans. Tertio, avarus acquisita abscondit, 
custodit et conservat, et hoc figuratur per tertiam. Di- 
citur enim Celeno quasi celans aliena, et ista est peior 
ceteris et. vilior, quia miser avarus sepelit (5), nec audet 
tangere pro sui comodo, et honore; ideo bene dicitur 
quod ($) habent foedare cibaria Phynei. Phyneus enim est 
ipse avarus a foenerando dictus, qui nihil potest vel scit 
facere tam praeclarum, quod totum avaritia non polluat, 
sicut aliquando faciet solemne convivium, et pro fructi- 
bus vel sapore vel alia re minima maculabit quicquid 
fecerit. Ideo bene fingitur cecus avarus, et dicitur in- 
terfecisse filios proprios, quod totum est verum, imo 
quod est peius, sepe interficit (’) se ipsum ex cupiditate 
lucri, exponendo se manifestissimis (5) periculis mortis. Ul- 
terius est sciendum quod Eneas dum recessisset primo 
a Troia, deinde a Creta pervenit ad Strophades, qua sunt 
insule Grecie in mari jonio, in quibus morabantur tunc 
iste aves monstruosa. Ibi Troiani, factis epulis ex bestiis 
quas invenerunt ibi sine custodia, coeperunt epulari, or- 
dinatis in litore mensis; et ecce harpie cum clamore 


(* S. mensas. — E. ante mensam. (*) 116, significant. 

(*) S. et iste habitus et appetitus. — (* E. Aello, idest alienum appetens. 
(*) E. sepelit acquisita. (*) E. quod aves iste habent. 

(*) S. interfecit. (*) S. magnis periculis. 


428 COMENTUM INFERNI 


horribili, que magno strepitu alarum venientes de mon- 
tibus illis coeperunt rapere cibos('), et omnia foedare 
immundo tactu. Tunc Troiani mutaverunt locum retra- 
hentes se ad diverticulum remotum sub saxo cavo (3?) 
clausum arboribus et umbris; et ecce positis mensis ite- 
rum harpie sonantes(? venerunt ex alia parte, et coe- 
perunt rapere cibos unguibus et polluere ore; sed con- 
tinuo socii de mandato Ene:x rapientes enses invaserunt 
eas, sed ledere non potuerunt, quia subito celeriter avo- 
labant (5 : tunc principalis earum, scilicet Celeno, ponens 
se in alto saxo fecit talem sermonem : Audite, Troiani, 
et tradite menti, que ego maxima furiarum pando vo- 
bis: vos pervenietis tandem ad Italiam ad quam tendi- 
tis; sed antequam possitis (9) fundare ibi fatatam civita- 
tem, comedetis dentibus mensas proprias ex fame: hoc 
dicto statim refugit in sylvam et disparuit. Troiani vero 
exterriti (°) valde tam tristi augurio, dimissis armis, con- 
versi sunt ad preces, et Anchises pater Ene: orationem 
fecit ad Deos ut averterent talem casum ab eis. Post (^ 
tempora multa, sicut scribit idem Virgilius in septimo, 
cum Eneas pervenisset ad Italiam ad parles fluminis 
Tiberini et discumbuisset (*) cum aliis principibus suis 
sub ramis arboris altae, et vescerentur dapibus ap- 
positis super placentis in herba virenti, accidit quod, con- 
sumptis (?) epulis, aliqui ex fame coeperunt frangere et 
comedere placentas qua erant in loco incisoriorum ; et 
continuo Julius filius Enea alacriter clamare coepit : 
ergo nos consumimus etiam mensas. Eneas vero pater 
statim recepit ('°) vocem illam pro bono augurio, et lze- 


(!*) E. cibos istos ct. (*) E. saxo curvo; et ecce. 

(* E. sonantes alis veniunt ex alia. (*) E. avolaverunt. — 116, evolabant. 

(*) S. possitis fato fundare civitatem. — E. possitis ibi fundare tantam civi- 
tatem. . (9) S. territi. 

(*) E. Post vero tempora. (*) S. e E. discubuisset. 


(*) 116, assumptis. (!9) 116, accepit. 


CANTUS DECIMUS TERTIUS. 429 


tatus est cognoscens hanc esse terram totiens sibi fata- 
tam. Et hic nota quam bene ista fictio sequitur (') ad 
id quod iam dictum est de harpiis. Nam Eneas est vir 
magnanimus, qui dum recedit a Troia terra voluptatis, 
et tendit in Italiam terram virtutis, avaritia statim in- 
surgit in eum volens ipsum impedire a tam glorioso 
proposito, quale erat fundare imperium romanorum; et 
audi quod (?) dicit: divinat sibi quod antequam possit 
hoc perficere, comedet mensas, quasi dicat: consumes 
quicquid habebis, et portabis omnia incomoda, et eris 
senex discurrendo per omnia maria, et terras inter tem- 
pestates et labores. Sed Eneas magnanimus insurgit 
cum suis sociis fortibus contra istam, et fugat et expel- 
lit a se, et fortiter negligit omnia infortunia et pericula 
et semper bene sperat, et omne augurium convertit in 
bonum. Ergo bene Celeno qua semper vult celare et 
conservare quicquid Occipito occupavit, et Aello opta- 
vit (9), est pessima pestis maxime contra principem. ideo 
elegantissime Virgilius dicit III Eneidos, quod nullum 
monstrum est tristius et nulla pestis crudelior avibus 
istis, et nulla ira deorum venit peior ab inferno; istis 
visis, nunc est ad literam veniendum. Dicit autor: /e 
bruile arpie, ab effectu, quia inquinant quacumque tan- 
gunt quantumcumque splendida, fanno lor nido quivi, 
et sic faciunt filios in arboribus istis ; et ecce magnam 
potentiam istarum avium, che cacciaro i Troiani delle 
Strofade; iste insulae sunt in Gracia in Epiro, que vo- 
cat» sunt Ethinades (5, et olim Plotoe, et dicit: con tri- 
sto annuncio di futuro danno, quod tamen conversum fuit 
in bonum augurium, ut iam dictum est: et sepe hoc 
accidit, quia f) quando vir virtuosus videtur positus in 
maioribus periculis, tunc appropinquat finis (*) laborum. — 


(') E. sequatur. (*) E. quid. (*) E. Aello obtinuit. 
(^ 116 e E. Echinades. (*) E. quod quando. (*) 116, finis illorum. 


430 COMENTUM INFERNI 


Deinde autor describit harpias in particulari ab habitu 
corporis dicens : ali hanno late ; iste aves bene dicuntur 
habere alas (') et amplas, quia volant per universum 
vel (5 tegunt totum aerem, quia obfuscant totum mun- 
dum; e colli e visi umani, idest feminarum, sicut Hora- 
tius capit humanum in feminino genere, cum dicit: 
humano capiti (*) etc. Hic nota quod harpia bene fingitur 
habere vultum virgineum ; virgo enim decora aspectu 
suo allicit hominem ad amandum se, ita ipsa rapina, 
quia dulce videtur homini vivere ex alienis laboribus, 
sicut dixit fur quidam dum duceretur ad suspendium, 
et increparetur de sua infami vita. Virgo etiam, quam- 
diu virgo, est sterilis, nec fructum parit (^, ita et ava- 
ritia; pie con artigli, bene dicit, nam dicuntur habere 
pedes gallinaceos; sicut enim numquam gallus conten- 
tatur esca exhibita sibi sine raspa, ita avarus numquam 
contentatur substantia sibi relicta vel acquisita, si non 
semper de novo rapit. Ideo bene Virgilius dat harpiis 
manus uncas, ut per hoc denotet manus avari curvas, 
aptas natas ad rapiendum, e pennuto il gran ventre, 
quia insatiabiliter ingurgitat omnia et sepelit et servat |?) 
et nescit cui; ideo bene dicit Virgilius, quod habet (9) 
ventrem palidum fame, quia ut dictum est I capitulo: 
Dipo | pasto ha più fame che pria; et dicit: fanno la- 
menti su li arbori strani, sicut sunt extrane® aves, ita 
nidificant in extraneis arboribus, et faciunt lamentabiles 
cantus, vel efficiunt, quia lacerant folia arborum, et 
cruciant animas inclusas qua ex dolore conqueruntur 
et clamant, ut statim dicetur. 

E 'l buon maestro. Ista est secunda pars generalis in 





) S. alas amplas. (3) S. e E. et tegunt. 
, E. capiti cervicem pictor equinam. (*) S. facit. 

7) 8. e E. et conservat et nescit. — 116, servat el nescitur cui. 

) E. quod habent ventrem. — 116, quod habet os palidum. 


CANTUS DECIMUS TERTIUS. 431 


qua (!) tractat in speciali de uno spiritu moderno qui 
ex dolore false infamia seipsum occidit desperanter ; et 
primo praemittit quomodo Virgilius fecerit eum attentum 
ad materiam sequentem novitate rei, unde dicit : e’/ buon 
maestro, scilicet Virgilius qui voluit me docere locum 
istius poense, mi cominciò a dire : pria che più entri, idest 
antequam procedas (*) per istud nemus, sappi che sei nel 
secondo girone, idest in secundo circulo particulari vio- 
lentorum. Unde nota quod iste triplex circulus, in (?) quo 
punitur triplex species violentis&, est ita dispositus, quod 
primus est una vallis sanguinea, in qua puniuntur vio- 
lenti in alium ; secundus est una sylva deserta et aspera, 
in qua puniuntur violenti in se; tertius est una arena (^ 
arida sterilis, in qua puniuntur violenti in Deum. De 
primo tractatum est in pracedenti capitulo ; de secundo 
tractatur in presenti; de tertio in sequenti. Ideo bene 
dicit: e serai meníre, idest continuo donec, che tu verrai 
nell orribil sabbione, idest in arena, in qua punitur abho- 
minabilis culpa; e peró guarda bene se vedrai cose che 
torrian fede al mio sermone, idest (5) si videbis non cre- 
denda, si dicerem lingua, nisi tu videres oculo. — Jo 
sentia. Hic (5 autor incipit ostendere ipsam poenam, primo 
per auditum ; et breviter vult dicere, quod audivit (7) 
rem incredibilem et veram, scilicet quod ex arboribus 
illis exibant voces humane lamentabiles, sed non cre- 
debat quod sic esset, quia non videbat ibi aliquos ho- 
mines (5); tamen imaginabatur quod essent aliqui laten- 
tes inter et post arbores illas. Dicit ergo : Jo sentia d' ogne 
parte trar guai, quia in omni arbore erat una anima 
inclusa, e non vedea persona che '| facesse, et tamen ani- 
(') 116 e E. in qua autor tractat. (*) S., E. e 116, ulterius procedas. 
(*) S. ubi ponitur. (*) 116, arena sterilis. 

(*) 116, idest videbis non credenda. (*) 116, Nunc autor. 
í 


7 audivit tunc incredibilem et veram. 


E. 
*) E. homines; imagipabatur. 


432 COMENTUM INFERNI 


mae humane erant que emittebant voces, perch’ io tutto 
smarrito m' arreslai, ex stupore et timore; timebat enim 
autor insidias, sicut solent parari insidie in sylvis in 
mundo isto. Et tangit quod Virgilius cognovit credulita- 
tem autoris non veram, et ideo quod non potuisset dare 
sibi ad credendum ('), voluit ostendere sibi per experien- 
tiam facti. Unde dicit: cred’ io, che credette ch'io cre- 
desse, et bene credebat quia Virgilius qui semper novit 
mentem autoris clare cognoscebat opinionem quam ha- 
bebat autor de vocibus istis. Sed (?) ipse autor non bene 
credebat, quia credebat: che tante voci uscisser di quei 
bronchi, idest ex illis truncis, vel ramis arborum, di gende 
che per noi si nascondesse, ut scilicet. spoliarent nos; et 
tamen erant voces miserabiles animarum, quarum ar- 
bores harpice crudeliter spoliabant rapientes folia et fron- 
des. Ideo ostendit quomodo "Virgilius voluit certiorare 
ipsum de veritate rei (*), dicens: però disse 'l maestro, 
scilicet Virgilius ad tollendam vanam credentiam meam, 
li pensier c hai si faran tutti monchi, idest omnino am- 
putabuntur et removebuntur a mente tua, se (u tron- 
chi qualche fraschetta d' una d' este piante, idest aliquem (5 
unum ramusculum alicuius istarum arborum. — A/or. 
Hic autor ostendit quomodo avidus novitatis executus (5 
fuerit quod Virgilius suadebat, dicens: allor porsi la 
mano un poco avante, e colsi un ramicello d' un gran 
pruno, idest abrupi parvum (°) ramusculum unius ma- 
ena arboris spinose aspere ad modum pruni. Et hic 
nota, quod hic erat inclusa anima magna viri magni; 
ideo bene dat sibi arborem magnam. Iste enim erat Pe- 
trus de Vineis magnus Cancellarius Federici I, * flori- 
dus dictator, de quo bene dictum est: Hic redit în nihi- 


(*) 116, credendum verbis, voluit. (*; 116, Sed ista autor. 
(*) 116, rei; ideo dixit. (4) S. aliquem ramunculum. 
(3; 116, expertus fuerit. (*) 116, parvulum. 


CANTUS DECIMUS TERTIUS. 433 


lum qui fuit ante nihil. Hic namque infimo genere ortus, 
puta ex patre ignoto, et matre muliercula abiecta, que 
mendicando suam et filii vitam inopem misere susten- 
tabat; tandem post studium literarum pauper a casu 
perductus ad imperatorem, sacrum palatium ingenio, et 
fortuna dives incoluit ; tantumque processu temporis im- 
periali favore, arte dictandi, et juris civilis peritia flo- 
ruit, ut quasi illo tempore non haberet (') parem. Ex 
quo in oculis imperatoris factus gratiosus et carus, ma- 
gna curie protonotarius, consiliarius, judex, et arcano- 
rum conscius est effectus (*). Cuius singularis familiaritatis 
apud imperatorem fuit hoc mirabile signum, quod in 
neapolitano palatio effigiatus erat imperator et Petrus: 
unus in solio, alter in sede: populus autem ad pedes 
imperatoris procumbens, justitiam in causis sibi fieri po- 
stulabat his versibus: Casar, amor legum, Federice piis- 
sime regum Causarum telas Nostrarum solve querelas. Im- 
perator autem videbatur dare tale responsum his aliis 
versibus: Pro vestra lite Censorem juris adite ; Hic nam 
jura dabit, vel per me danda rogalit : Vinee cognomen, 
Petrus (3) judex est sibi nomen. Cum autem esset in tanto 
culmine constitutus, infamiam proditionis incurrit; ideo 
ab imperatore carceri datus ac cecatus, desperate vi- 
tam finivit. Et quia hiec infamia infidelitatis publica fuit, 
ideo bene poeta inducit Petrum petentem famam sibi (*) 
reddi * (5, et rupit parvum ramusculum, ut faceret 
modicum damnum arbori, et tamen cum magno dolore 
patientis, unde statim ponit effectum, scilicet querelam 
illius spiritus inclusi, dicens: e ’ tronco suo gridò : per- 
ché me schiante? et repetit ad exprimendam maiorem 
querelam, dicens : e cominciò a gridar, perché mi scerpi, 
') E. habuerit. (*) E. est factus. 
) 


( 
(*) E. Petrus est sibi nomen. (*) S. sibi restitui. 
(*) Manca nel Codice 116 quanto è compreso fra i due asterischi. 


I. 28 


434 COMENTUM INFERNI 


idest, cur me decerpis et laceras? quasi dicat: quamvis 
fuerim violentus contra memet, tamen numquam feci 
violentiam tibi, numquam feci sanguinem tibi. Hoc dixit : 
da che fatto fu bruno di sangue ; nam ex illa ruptura 
subito (') manaverat sanguis et vox post sanguinem ; et 
vide quod bene dat sanguinem fuscum, non clarum isti; 
et provocat autorem ad miserationem (*), dicens : non Aai 
tu spirto di pietate alcuno? quasi dica: deberes (?) habere 
aliquid (4) humana compassionis; quod statim probat, 
dicens : uomini fummo, scilicet nos omnes hic arborificati 
fuimus aliquando homines, sicut tu es, vel dicit in plu- 
rali nos, quia fuit persona publica reprasentans perso- 
nam imperatoris magnifici ; or siam fatti sterpi, idest ar- 
bores dure, quasi dicat breviter: o crudelis homo, o 
anima impia, non consideras tu quod fui homo compo- 
situs ex corpore et anima rationali, sicut tu, quamvis 
modo (5) fuerim planta spinosa, el quamvis eripuerim 
mihi totum esse violentum, non debes tu eripere mihi 
partem, et ideo: /a (ua man ben dovrebbe esser più pia 
se fossimo stati anime di serpi, nedum hominum; sed 
certe animae istorum desperatorum fuerunt crudeliores 
serpentibus, quia serpentes non saviunt in corpora pro- 
pria, sicut isti fecerunt (9 in sua. Et hic nota quod au- 
tor pulcre fingit quod truncaverit ramum et effuderit 
novum sanguinem eius (’), quia renovavit eius violen- 
tam et amaram mortem, sicut statim dicetur. — Come. 
Hic autor manifestat formam (5) doloris istius per com- 
parationem propriam et claram, et dicit breviter quod 
sanguis et clamor simul ita manabat () ex ramo rupto 


(') 116, subita. — E. cito. (*) 116, misericordiam. 

‘3; S. e E. debes. ( E. aliquid compassionis. 

*) E. modo eripuerim. — 116, modo sim factus planta. 

*' 116, sevierunt. 

^; E. eiusque renovaverit violentiam amaram. (5) E. causam doloris. 
(". E., S. e 116, manabant ex ramo rupto impellente dolore, sicut humor 


( 


CANTUS DECIMUS TERTIUS. 435 


quod magis consonat comparationi: come, supple exit 
humor et stridor, d' un sticio verde che sia arso da l un 
de capi che geme, idest stillat vel emittit guttas more 
gementis, qui emittit lacrymas da l'altro, scilicet ab alio 
capite; cuius ratio est quia humidum in ligno viridi ca- 
lore ignis resolvitur in aerem, et invenit obstaculum 
humidi non resoluti, et impellit illud extra. Et sic vide 
quomodo comparatio est propria ex omni parte sui, quia 
de ramo ad ramum, de humore ad sanguinem, de stri- 
dore rami ad clamorem rami, de violentia ardoris ad 
violentiam doloris ; ideo dicit: e cigola per vento che va 
via, idest stridet, et cito transit, sicut ergo in torre (') 
propter calorem humor exit guttatim et stridor, sed cito 
desinit et vanescit (*); ita ille ramus propter dolorem 
emisit sanguinem paulatim et clamorem, sed cito cessa- 
vit et quievit. — S' eli. Nunc autor ostendit qualiter Vir- 
gilius, audita acerba querela istius spiritus, excusaverit (?) 
primo Dantem, qui fecerat iniuriam illam ex ignorantia, 
et se, qui fecit hoc fieri ex necessitate, quia non poterat 
aliter dare sibi intelligi quod anima humana esset in- 
clusa intra arborem tam sylvestrem. Dicit ergo: e ’/ savio 
mio, scilicet Virgilius, rispose: ad veram excusationem 
mei, qui nesciebam quid feceram (5 o anima lesa, idest 
offensa nunc manu unius ignorati f), el non avrebbe 
distesa la mano in (e, idest non iniecisset manum 
violentam in te, licet fueris violentus contra te, quia 
noluisset addere afflictionem afflicto nimis et innocenti 
immerito, s' egli avesse potuto veder prima, scilicet ante 
fractionem rami, pur con la mia rima, idest solum cum 


et stridor mixti exeunt ex titione usto impellente ardore; unde dicit: parole e 
sangue si uscia de la rotta scheggia, idest de loco arboris, unde autor abruperat 
ramum, vel ab ipso ramo rupto, quod magis consonat comparationi. Come. 

(!) 116, in torrente. (*) E. et evanescit ; ita iste ramus. 

(*) E. excusavit. (*) E. quid facerem. 

(*) E. ignorantis. 





436 COMENTUM INFERNI 


carmine meo. Hoc dicit Virgilius quia ipse (') similem 
fictionem fecerat de Polidoro filio Priami, ciò ch’ d ve 
duto, scilicet quod anima humana est involuta intra ar- 
borem istam. Deinde Virgilius excusat se quia fuerat (*) 
causa huius lesionis, dicens: ma /a cosa incredibile, el 
tamen vera, i fece indurlo ad opra, ch'a me stesso pesa, 
scilicet non poterat aliter fieri, ideo necessitas me ex- 
cuset; et quia Virgilius dederat sibi vulnus indignum 
renovando eius mortem infamem, que non erat nota 
omnibus, ideo dat sibi medelam, quia reddit sibi bonam 
famam, ita quod istud vulnus debet esse carum isti (*) ; ideo 
suadet sibi ut manifestet se autori, qui restituat sibi 
bonam famam, dicens: ma dilli chi tu fosti, si che rin- 
freschi (ua fama. Habuerat primo Petrus bonam famam 
quia erat legalis et fidelis Federico; postea incurre- 
rat infamiam, invidia procurante; et autor nunc purgat 
ipsum ab infamia falsa (5, et reddit sibi pristinam veram 
famam, nel mondo su, scilicet viventium, dove tornar li 
lice, idest licitum est; quod non licet tibi nec aliis despe- 
ratis, quasi dicat: bene potest renovare famam tuam in 
mundo, quia vivit, et est cito reversurus superius; et 
dicit : in vece d' alcuna menda, idest loco alicuius emen- 
dationis et satisfactionis offense quam tibi fecit, licet 
sine culpa. — E ’/ tronco. In hac parte autor ponit re- 
sponsionem illius spiritus ad petitionem Virgilii, qui 
primo captat benivolentiam commendans dulcem persua- 
sionem tanti oratoris; unde dicit: e "| tronco, supple, re- 
spondit : lu m' adeschi, idest tam efficaciter me capis vel 
ligas, co! dolce dire, quia nimis est dulce homini recu- 
perare bonam famam, post infamiam falsam, ch’ io non 
posso (acer, et si debeo loqui non possum dicere pauca; 





') 116, ipse silet fictionem quam fecerat. 


() 1 
(*) E. fuerit. (3) E. carum sibi. 
(*; S. falsa, sibi pristinam veram famam exhibens, nel mondo. 





438 COMENTUM INFERNI 


civitatem Pisarum, depositus apud castellum sancti Mi- 
niati percussit ( caput ad murum, et mortuus est ibi. 
Alii tamen dicunt, quod Petrus stans in palatio suo, quod 
habebat valde altum in Capua patria sua, precipitavit 
se de alta fenestra dum imperator transiret per viam. 
Sed quidquid dicatur, credo, ut iam dixi, quod se inter- 
fecerit in carcere; quia non videtur (?) bene verisimile, 
quod imperator post cacitatem duceret eum inutiliter 
secum, aut quod dimiserit eum in libertate sua post 
cecitatem, quia non erat cecatus mente, et potuisset 
sibi caecus multum nocere consilio suo, sicut Appius c®e- 
cus sapientissimus romanus nocuit Pyrrho infestissimo 
hosti * (*) Romanorum, sicut iste Federicus erat infestis- 
simus hostis romane ecclesia. Federicus (* etiam alios 
multos sic mulctatos fecit in carcere mori, imo filio pro- 
prio non pepercit in eodem casu in quo Petrus de Vi- 
neis. Nunc ad literam Petrus interrogatus a Virgilio 
respondet manifestans se ab officio suo, dicens: io son 
colui che tenni ambo le chiavi, idest duplicem potestatem 
claudendi et aperiendi, de! cor di Federico, scilicet se- 
cundi, serrando e disserrando si soavi, idest tam suaviter 
complacendo sibi, che quasi folsi ognun dal suo secreto, 
quia licet Federicus haberet alios aulicos ad consilium 
suum, tamen soli Petro commitebat ardua, et erat ille 
qui concludebat (°) in omni causa affirmando et ne- 
gando. — Fede. Ilic Petrus (°) confutat, respondens qua- 
stioni tacitae, quia poterat autor dicere, vel alius, quare 
perdidisti tibi istum statum et tantam amplitudinem po- 
testatis proditione tua ? Hoc excludit Petrus dicens: quod 
semper fuit fidelis, sed sola invidia eripuit sibi bonam 

(!) S. percussit se ad murum. (3) 116, videretur. 

(*) Manca nel Codice Estense da questo asterisco fino all'altro nella pag. 441. 

(* S. Federicus sic etiam alios multos fecit in carcere mori. 


(*) 116, qui concludebat in causa omnia affirmando. 
(*) 116, Petrus respondet questioni. 


CANTUS DECIMUS TERTIUS. 439 


vitam et bonam famam et omnia bona. Dicit ergo : fede 
portai al glorioso officio, scilicet cancellariatus. Gloriosum 
enim erat sibi esse (') cancellarium et secretarium tanti 
principis, et dicit: (anto ch'io ne perdea le vene e i polsi, 
idest cum tanta diligentia et vigilantia, quod perdebam 
quietem et sanitatem. Per pulsum enim cognoscitur sa- 
nitas et infirmitas hominis, qui distemperabatur in Petro 
propter nimios et inordinatos labores, quia vigilabat 
ubi debebat dormire, jeiunabat ubi debebat comedere, 
nec cessabat etiam ubi videbatur deficere. Merito ergo 
eram dilectus domino meo, sed invidia malignantium 
emulorum convertit amorem in odium; que invidia est 
generale malum curiarum, quam autor appellat merito 
meretricem, quia sicut meretrix stat semper prompta 
et intenta cum oculis vagis ad occupandas vices alia- 
rum, ut extorqueat sibi lucra ex avaritia; ita curialis 
semper stat promptus et intentus respiciens comoda 
aliorum, ut possit occupare et lucrifacere ?) eorum 
officia et honores ex cupiditate. Dicit ergo: /a mere- 
trice, scilicet invidia, venenosa meretrix est (*) ista, que 
ita conatur mordere vitas hominum etiam innocentum, 
ut possit absorbere bona eorum ; unde dicit: che mai non 
torse, idest removit, gli occhi putti, idest vagos, invigi- 
lantes ad acquirendum avare alienum, dal? ospicio di 
Cesare, idest a palatio imperatoris. Nam omnis impera- 
tor vocatur Casar a Cesare primo imperatore; et per 
hospitium Caesaris intende omnem aulam dominorum 
generaliter ; ideo dicit appositive: morle comune vizio 
de le corti, quot sapientes, quot potentes, quot innocen- 
tes ista publica pestis morti tradidit! infíammó contra 
me gli animi tutti, idest accendit, in me animositatem 


(') S. se esse. — 116, sibi esse cancellarium tanti. 
(*) S. lucriflcare. (*) S. est. Ista ita conatur. 


440 COMENTUM INFERNI 


omnium aulicorum ('), et bene inflammavit, quia invidia 
est quaedam fax ardens, incendens et stimulans animum 
invidi (9. Dicit ergo: gi infiammati, idest, et animi isto- 
rum (? aulicorum accensi invidia, que est dolor aliene 
felicitatis, infiammdr si Augusto, idest adeo accenderunt 
imperatorem ira, que est alia fax ardentior invidia, licet 
excusabilior, quia est accensio sanguinis circa cor, et 
est appetitus vindictae. Et vocat Federicum Augustum, 
quia omnis imperator vocatur Augustus a Cesare Au- 
gusto, qui primus cognominatus est Augustus; ch'i lieti 
onori, scilicet cancellariatus et secreti consilii, tornaro 
in. tristi lutti, idest planctus, quia ex magna gloria in- 
cidi(* in summam ignominiam. Et hic nota, lector, quod 
ita (9) recte accidit isti Petro, sicut olim Senece, quia 
sicut aulici (^ adulatores per invidiam malignanter ac- 
cusabant Senecam apud ( Neronem de multis, quia vi- 
debant eum ditissimum et potentissimum, sicut scribit 
Cornelius Tacitus; ita consiliarii per invidiam fallaciter 
accusaverunt (5 Petrum apud Federicum, quem videbant 
ditissimum et potentissimum ; et sicut Seneca innocens 
coactus est eligere sibi mortem sxvitia Neronis Augusti, 
ita Petrus coactus est dare sibi mortem sevitia Federici 
Augusti; et sicut Seneca non potuit vitare (?) iram prin- 
cipis Neronis, cuius amorem procuraverat sibi magna 
arte vel ingenio, ut dicit Svetonius Tranquillus; ita Petrus 
non potuit fugere iram principis Federici, cuius gratiam 
sibi conciliaverat magno labore et industria. Ideo caveat 





(* 116, anglicorum, et bene dicit inflammavit. — S. aulicorum, et bene dicit 
inflammavit. 

(*) 116, invidi. Ideo bene dixit Horatius : Invidia seculi non invenere tyranni 
maius tormentum, quasi dicat: cum tyranni Sicilie sevissimi invenirent multa 
genera tormentorum, idest excogitata, nunquam sciverunt nec potuerunt adin- 
venire aliquid peius invidia. Dicit ergo. 

(*) 116, ipsorum anglicorum. 

(*) 116, incidit. (5) S. ita accidit isti. 

(*) 116, anglici. (*) 116, ad Neronem. 

(*) 116, accusabant. v) S. evitare. 





449 COMENTUM INFERNI 


videantur habere conformitatem cum stilo suo; et po- 
sito quod fuerint sue, hoc faciebat Petrus ad concilian- 
dam sibi gratiam principis. Et (') dicit: che fu d' onor sì 
degno; sed contra, Federicus, ut dictum est capitulo X, 
fuit hereticus, epicureus, excommunicatus; quomodo 
ergo fuit dignus honore, cum honor exhibeatur in testi- 
monium virtutis? Dico breviter, quod Federicus, sicut 
et omnis dominus, est dignus honore, non ratione vir- 
tutis, sed (^) ratione dignitatis, quia dominus repraesentat 
personam totius multitudinis, et honor exhibitus sibi re- 
dundat in honorem communitatis; ideo bene dicit Apo- 
stolus: servi subditi estote dominis etiamsi discoli (3). 
Federicus autem fuit summe gloriosus inter principes 
modernos; nam a Carolo Magno citra non fuit alius 
imperator romanorum magnificentior, aut potentior eo. 
Fuit enim imperator romanorum, rex Alamanni, rex 
Sicilie, et Apulie, rex Hyerusalem, dux Suavie, ma- 
gnamque partem Syria tenuit. Fuit multum formidatus 
a christianis et saracenis mari et terra: habuit inclytam 
prolem, scilicet Henricum primogenitum, qui fuit clau- 
dus corpore, sed integer mente: habuit Conradum pul- 
cerrimum ; habuit Manfredum liberalissimum, et En- 
tium (5) strenuissimum : multa et magna castella fecit, 
precipue in Apulia. Fuit Federicus statura (?) commu- 
nis, facie letus, colore subrufus, habens membra qua- 
dra ; naturaliter prudens (5); satis literatus, universalis in 
omnibus rebus. Erat enim peritus artifex fere omnium 
artium mecanicarum, quibus animum intenderat; multa- 
rum (7 linguarum doctus; scivit enim multa idiomata, 
scilicet latinum, teutonicum, gallicum, graecum, sarace- 


— — ————-—--_-——_—_—---—_—.—_————_—_____ 1— — e —————————————————————É_——_É_—_É_—__--_-—  —_—————_—————& 





(') E. Et quia dicit. (*) E. sed dignitatis. 
(*) 116, discoli sint. — E. discolis. ^) 116, Henricum strenuissimum. 
(°) E. statura. (5 S. fuit prudens. 


(*) S. multum. 


CANTUS DECIMUS TERTIUS. 443 


nicum ('); strenuus in armis; satis liberalis; rigidus pu- 
nitor; delectabatur valde aucupio falconum, sed multo 
magis amplexibus mulierum ; habebat enim semper gre- 
gem pulcherrimarum ; et ut breviter dicam totus terre- 
nus, magis cupidus regni mundani, quam coelestis; qui 
imperavit annis xxx, et vixit Lvin — E se. Hic ultimo 
Petrus facit suam petitionem, et petit illud quod Virgi- 
lius sponte obtulerat sibi supra, scilicet restitutionem 
fame; unde dicit: e se alcun di voi mai riede nel mondo ; 
hoc dicit propter Dantem qui erat ibi vivus, conforti la 
memoria mia che giace, scilicet prostrata, ancor del colpo 
ch’ invidia le diede. Et sic vide quod Petrus (?) non pete- 
ret (?) rem magis sibi optabilem, scilicet medicinam contra 
vulnus; nam vere gravissimum vulnus inflictum fuit sibi 
ex invidia, quando infamatus est de crimine perfida pro- 
ditionis contra Dominum suum, cuius cor habuerat in 
manibus suis. Et hic nota, lector, quod autor bene ser- 
vavit promissum Petro, quia bene resuscitavit () bonam 
famam mortuam, purgata (5) infamia; quia donec liber (9) 
iste vivet, semper dicetur, quod Petrus iste fuerit iniu- 
ste infamatus, et iniuste punitus. Et crede (7), quod au- 
tor non fecit (*) hoc contra conscientiam ; quia ultra fa- 
mam et scripturam aliquorum, habebat coniecturam 
verisimilem. Nam Federicus II filium suum primogeni- 
tum similiter innocentem, et falso crimine proditionis 
infamatum, fecit mori in carcere suo. Unde debes scire, 
quod llenricus primogenitus Federici, operante patre, 
electus rex romanorum, ex conscientia ccepit cum hu- 
militate et reverentia rogare patrem, ut cessaret a per- 
turbatione ecclesia, qua ipsum pupillum educaverat, et 





(9 116 e E. saracenum. (*) E. e 116, Petrus non poterat pelere. 
(*) S. peterat. (*) S. suscitavit. 
(*) 116, purgatam. (*) 116, iste liber erit, semper. 


(*) E. credo. (*) E. non fecerit. 


AAA COMENTUM INFERNI 


promoverat ad culmen tanti imperiatus. Et cum preci- 
bus nihil proficeret ('), ccepit etiam juste increpare (*), ut 
eum ab obstinata pertinacia revocaret. Federicus autem 
accensus indignatione et ira, ccpit suspicari, ne filius 
faceret. coniurationem cum ecclesia contra se; et impo- 
suit sibi falso, quod ?) Henricus voluerat sibi subripere 
regnum Sicilie, dum ipse(* ire vellet ultra mare in 
Syriam. Et breviter, ipsum captum tradidit carceri, cum 
duobus filiis, ubi inter catenas et multa incommoda 
mortuus est. Alii tamen scribunt, quod Federicus tandem 
poenitentia ductus misit pro filio, ut conciliaret ipsum 
sibi; sed Henricus, dum duceretur in via, timens, ne 
pater crudelius tractaret eum, cuius crudelitatem iam 
salis fuerat expertus, praecipitavit se simul cum equo de 
quodam (5) ponte, sive saxo, et sic infeliciter expiravit. 
Quod si verum est patet, quod Henricus est simul cum 
Petro de Vineis arborificatus in ista sylva; et si Federi- 
cus () innocentem filium falso infamatum damnavit (?) 
crimine lese maiestatis, quanto magis cancellarium bene 
de se meritum? Jure igitur Federicus alium filium 
invenit crudelem in mortem suam, quod (*) tam crudelis 
fuerat in primum, Mithridatis regis exemplo. 

Un poco attese. lsta est tertia pars generalis, in qua 
autor breviter movet duas questiones praedicto spiritui, 
et primo ostendit, quomodo Virgilius apparaverit eum i?) 
ad sequentem materiam, et continuans dicta dicendis, 
dicit ('9), ille Virgilius, a(fese un poco, idest expectavit mo- 
dicum more sapientis, qui timens interrumpere verba (') 

(!* E. proficere possit, ccepit eum etiam. 

(*) 116, increpare et obstinata pertinacia revocare. 

(*) E. quod iste Henricus. (*) S. e E. ipse iret ultra mare. 
(*) 116, quodam alto ponte. (*) E. Federicus ipse. 

(*) E. damnavit, quanto magis eum cancellarium. 

(*) S., E. e 116, qui tam. 


(*) S. eum ad loquendum, et ad sequentem. 
('*) E. dicit sic: ille. (‘') E. verba sapientis loquentis. 





446 COMENTUM INFERNI 


ter anima humana implicetur plante vegetabili, e dimme 
se tu puoi, et notanter dicit: se fu puoi, quia ut (') vide- 
bis, iste respondebit falsum de ista secunda questione, 
se alcuna mai si spiega, idest dissolvit et disseparat, da 
(ai membra, idest ab istis ramis arborum: et ista secunda 
petitio breviter petit: si anima desperati resurget in die 
judicii, et reinduet sibi carnem humanam, sicut et animae 
caeterorum mortuorum. — Allor. Hic autor ponit respon- 
sionem Petri ad quaesita per Virgilium; et primo apparat 
ipsum ad loquendum, dicens : allor lo tronco soffió forte, 
idest suspiravit profunde per illam rupturam in signum 
doloris intrinseci, quia memoraturus erat infelicissimam 
damnationem suam, e poi quel vento se converü in cotal 
voce, scilicet, brevemente serd risposto a voi, quasi dicat: 
non inviscabo me verbis sicut supra feci longa narra- 
tione. Et ecce respondet (*) primo prima petitioni, di- 
cens: quando P anima feroce, idest crudelis, qua nulla 
potest esse ferocior, si parte dal corpo ond'ella stessa 
s'è disvelta, idest se divellit et extirpat per violentiam ; 
quod ideo dicit, quia naturaliter summus amor est in- 
ter animam et corpus, Minos, de isto dictum est supra 
capitulo V quomodo est judex animarum, /a manda a la 
seplima foce, idest ad septimum circulum generalem 
totius inferni, qui est secundus violentorum in quo (?) 
sumus. Et vult dicere, quod anima desperantis statim 
cum recedit sponte a corpore, damnatur a conscientia 
sua ad poenam meritam ; et talis anima, cade in la selva, 
scilicet ista, e non gli é parte scelta, idest electa, ma ger- 
moglia quivi, idest pullulat in terra inter alias arbores, 
là dove fortuna la balestra, quia non ex electione agit ; 
et dicit a simili, come gran di spelta, quasi dicat: crescit 
in arbusculam multorum ramorum paulatim, sicut gra- 


() E. ut tu videbis. (*) 116, responsionem prima. 
(*) E. in quo nunc sumus. 


CANTUS DECIMUS TERTIUS. AAT 


num speltae in multas spicas, et declarat quomodo, di- 
cens : sorge in vermena, idest in herbam tenellam, primo, 
quia arbor a principio sui est herba, et deinde, în pianta 
silvestra, idest arborem duram et asperam. Hic nota quod 
ista arborificatio est propriissima, quia sicut anima in 
humano corpore exercet (') diversas potentias et virtutes 
per diversa membra vel organa, ita nunc in arbore (?) 
se resolvit per diversos ramos, ut patet. Et addit (*) poe- 
nam violentam exteriorem quam habent ultra carcera- 
tionem, scilicet dilacerationem (^ foliorum, quam faciunt 
harpie aves violentissime, dicens: poi l'arpie pascendo 
de le lor foglie, fanno dolor, ex poena quam inferunt, ef 
al dolor fenestra, quia scilicet faciunt viam et foramen, 
per quam dolor exit foras. Sed tu obiicies hic (5) : Quid 
habent facere hic istae harpi:e, qua figurant avaritiam (?), 
cum alibi sit plene tractatum (^ supra de ipsa avaritia ? 
Respondeo quod non melius poterat locare eas, quam 
ipsas deputare ad poenam inferendam istis, ad denotan- 
dum quod avaritia et prodigalitas maxime inducunt ho- 
minem ad desperationem ; et licet harpie principaliter 
figurent vitium avaritie ut iam dictum est, tamen quia 
avaritia et prodigalitas simul pari poena puniuntur et 
in inferno et purgatorio, et quia utraque rapit licet di- 
versimode, quia una ad retinendum, altera ad abicien- 
dum ; ideo hic harpie figurant utrumque vitium, quod 
equaliter facit viam ad desperationem, sicut sepe vide- 
mus. — Come. Hic Petrus respondet ad secundam peti- 
tionem, dicens breviter quod resurgent sicut et alia ani- 
ma damnatorum, sed non reinduent sibi carnem, unde 
dicit: noi verrem per le nostre spoglie, idest pro nostris 


(') 116, exhibet. (*) E. in arborem. 
(*) S. addit violentiam exteriorem. (*) 116, lacerationem. 
(*) 116, sic. (*) E. avaritiam* Respondeo. 


(^) 116, tractatum de ipsa. 


448 COMENTUM INFERNI 


corporibus, quae appellat spolia (') hostiliter direpta ab 
anima, sicut hostes violenter rapiunt spolia, ma non peró 
ch’ alcuna, scilicet anima, se n’ rinvesta, scilicet illa spolia : 
et assignat (*) causam, che, idest quia: non ce licito aver 
ciò ch’ uom si toglie, idest quia homo non potest de jure 
recuperare tamquam suum illud quo sponte se privavit; 
sicut si aliquis proiicit librum apertum sponte in mari, 
videtur ?) habere rem pro derelicto, ita quod efficitur (5) 
illius ad cuius manus pervenerit (5), nec potest illum re- 
petere. Et ostendit quod {°) facient de corporibus ipsis, 
dicens: qui le strassinaremo, idest violenter trahemus 
ipsa (^ huc ad istam sylvam; ita (*) trahuntur corpora 
istorum desperatorum in mundo isto, e i nostri corpi 
seranno appesi, idest suspendentur et pendebunt, ciascun 
al prun, idest ad arborem spinosam, de lombra sua 
molesta, idest animae sibi infeste, et inimica (?) corpori, 
ita quod non reconiungentur corpori. Sed circa istum 
passum fortem et arduum, quo nullus reperitur fortior 
in toto poemate isto, est totis viribus animi insistendum, 
quia illud quod autor hic dicit non solum videtur erro- 
neum, sed expresse hereticum. Quod enim anime isto- 
rum non reinduant carnem suam est contra fidem omnino, 
nec autor fidelis christianus potuit vel debuit hoc dicere. 
Ad hoc respondent comuniter omnes, quod autor hoc 
finxit ('°) ad detestationem tanti sceleris, sed non valet, 
quia anima reconiuncta corpori () magis torquebitur; 
ergo ad augmentum maioris poene deberet potius dici, 
quod reinduent carnem. Sed videtur quod possit dici 


(!) 116, spolia, quia hostiliter deiecta. — E. qua appellantur spolia hostiliter 


dirempta. 
(* 116, asserit causam. 3) S. videretur. 
(*) E. efficiatur. (^ E. pervenit. 
(9) S. e E. quid facient. (*) E. ipsa corpora huc. 
(*) E. ita enim trahuntur. (*) E. injuncte. (39) S. dixit. 


(') 116, corpori torquebitur pana duplicata. Ergo. 





450 COMENTUM INFERNI 


tificiose fingit istum desperatum dicere hoc, non quia 
sit verum, sed quia sic credidit ; nam si credidisset re- 
surrectionem corporum, numquam se occidisset, imo forte 
si credidisset animam immortalem passuram poenam (') 
post resurrectionem, numquam hoc fecisset; sed quia 
credebat suam poenam et miseriam finiri per mortem, 
sicut ipse jam supra dixit, ideo mortem in furore petiit. 
Non ergo oportet hic amplius frangere caput, aut ca- 
lumniari autorem, sicut quidam temere faciunt ; nam 
si non possunt intelligere fictionem autoris, tamen de- 
bent ipsum defendere, imaginantes (*) quod autor semper 
fuit ?) catholice locutus ubique, ut patet per totum, et (*) 
quod non dixisset hoc sine quare, quia non ignorabat 
in facto fidei illud quod sciunt etiam vetule, scilicet 
quod omnes anime resument corpora in die novissimo. 
Et hac breviter dicta sint de violentis contra se; nunc 
accedendum est violentos è) contra bona sua. 

Noi eravamo. Ista est quarta et uitima pars generalis, 
in qua autor tractat de violentia, quam homo facit con- 
tra propria bona, et talium () violentorum poena. Et 
breviter vult dicere, quod novus rumor retraxit eos ab 
ascultatione Petri ad aliam gentem videndam que cru- 
ciabatur in eadem sylva, non inclusam sicut predicti, 
imo discurrentem, et qua lacerabatur a canibus, ubi 
primi lacerabantur ab avibus; et primo continuans dicta 
dicendis, dicit: Noi eravamo ancora intesi, idest attenti, 
al (tronco, scilicet arboris Petri de Vineis, credendo cl’ al- 
(ro ci volesse dire, quia’) scilicet dixerat nobis rem 
obscuram et falsam, ideo expectabamus, quod aliud di- 
ceret ad declarandum se; sed ille fecerat finem suo ser- 








() S., E. e 116, poenam post separationem a corpore, maxime post resur- 
rectionem. 

(*) S. imaginando. (*) E. fucrit. 

(* 116, et non dixisset. (3) S. e E. ad violentos. 

:5) 116, eorum. C) S. quasi dicat: dixerat. 


CANTUS DECIMUS TERTIUS. 451 


moni, quia scilicet male credebat, quando moi fummo 
d'un romor sorpresi, idest superoccupati novo rumore 
qui incipiebat de novo audiri: et exprimit istum mo- 
dum audiendi rumorem per comparationem pulcram (') 
venatoris; et breviter vult dicere, quod ipse audivit ru- 
morem maximum cuiusdam fugientis per sylvam ante 
faciem canum, sicut interdum aliquis venator audit stre- 
pitum maximum apri fugientis furorem canum perse- 
quentium. Dicit ergo: similmente a colui, scilicet venatori, 
che sente el porco a la caccia venire a la sua posta, idest 
ad passum ad quem fuit deputatus, ch'ode le bestie, 
sicut aprum vel cervum, e le frasche, scilicet ramos ar- 
borum, stormire, idest resonare propter istas bestias. Et 
hic nota quantum ista comparatio sit propria ; sicut enim 
aper egreditur de caverna urgente fame, et canes eum 
persequuntur; ita debitor saepe egreditur de domo, inopia 
et inedia compellente, et creditores statim persecuntur (?) 
eum; et sicut aliquis aper evadit, alius capitur et lace- 
ratur, ita videbis hic. Et sicut venator stat attentus ad 
passum, ut capiat aprum venientem cum venabulo, ita 
aulor stabat nunc intentus ut reciperet istum venientem 
cum stilo; et vere tamquam bonus venator bene rece- 
pit?) eum cum telo, et transfixit mirabiliter ut videbis, 
et peius vulnus sibi dedit quam Petro de Vineis, quia 
illi (*) restituit famam, isti vero et socio dedit veram (5) 
infamiam. — E/ ecco. Nunc autor describit poenam vio- 
lentorum contra bona sua in duobus. Ad cuius intelli- 
gentiam est notandum, quod autor magna arte fingit 
quod isti currunt per sylvam territi fugientes cum tanto 
impetu et furore quod frangunt omne claustrum arbo- 
rum, quia eos persecuntur canes famelicie, rabide, que 





() 
V 
(t) 


E. pulcerrimam. (*) 116, sequuntur eum. 
E. recipit eum telo. (*) E. illi Petro restituit. 
S., E. e 116, perpetuam. 


452 COMENTUM INFERNI 


si attingunt eos cum dentibus crudeliter lacerant; quos (*) 
non attingunt fugant et expellunt donec lateant a facie 
earum. Modo considera, quod isti non sunt inclusi in 
arboribus sicut spiritus violentorum contra personam 
propriam, sed discurrunt attoniti fugati a venatoribus et 
canibus. Venatores sunt ipsi creditores, et eorum nuncii 
qui persecuntur debitores fugientes, et si attingunt eos 
dilacerant membratim ; quia, debitore carcerato, unus au- 
fert sibi domum, alter vineam, unus unam supellectilem, 
alius aliam; imo olim debitor si non habebat (*) unde 
solveret, tradebatur creditoribus lacerandus in privato 
carcere eius, sicut Titus Livius narrat de nobili romano 
crudeliter lacerato verberibus, qui {*) exivit carcerem pri- 
vatum creditoris sui, et excitavit tumultum in populo etc. 
Canes rabida sunt incomoda magna qua macerant istos 
miseros quando abiecerunt suum (*), scilicet fames, sitis, 
nuditas et multa talia. Isti ergo sepe fugiunt et fran- 
gunt carcerem et vincula et omnia obstantia eis; sed 
creditores stant ad postam cum famulis ad hostia trivio- 
rum, viarum, et domorum, ut eos capiant et lacerent. 
Sed tu dices: nonne (*) autor tractavit supra de prodi- 
gis, ubi punivit |?) avaros? Quid ergo oportebat hic am- 
plius eruciare istos? Dico quod autor tractavit supra de 
prodigis simpliciter, qui per incontinentiam, indiscrete, 
et fatue expenderunt; hic vero tractat de prodigis per 
violentiam, qui furiose et violenter perdiderunt bona sua, 
sicut sunt multi lusores, et illi de quibus statim dicetur, 
qui usi fuerunt mera violentia contra bona sua. Ideo (7) 
Ovidius in simili fingit quod Atheon venator conver- 
sus in cervum a Diana *totus laceratus est a canibus 








(') E. et quos non attingunt. (3) E. si non haberet. 
(3) E. quia exiverat. (*) 116, sua. 

(^ E. numne. (9) E. punit. 

(*) 116, Ideo bene Ovidius. 


CANTUS DECIMUS TERTIUS. 453 


suis, quia sicut cervus est animal pavidum (') et fugax, 
ita debitor timore creditorum est semper fugitivus, et 
hoc faciente Diana * (7), idest venatione, quia Diana est 
dea (?) venationis, quia juvenis prodigus intendit canibus 
et venationibus quando debet vacare suis factis et hone- 
stis studiis; unde Horatius in sua poetria de juvene (5 
dicit: Gaudet equis canibusque etc. Nunc ad literam dicit 
autor: ef ecco due; isti duo erant quidam Lanus senen- 
sis, et quidam Jacobus paduanus, da /a sinistra costa, 
idest ripa, quia semper per infernum tendunt ad sini- 
stram, nudi, quia isti violentantes bona sua sepe deve- 
niunt (5) ad tantam nuditatem (°) et mendicitatem, quod 
non possunt sibi tergere (^ culum, e graffiati, scilicet a 
canibus, che de la selva rompeano ogni rosta; sicut sepe 
in mundo isto fugiunt de domo in domum rumpentes 
turbas obviantium, aut resistentium eis. — Quel. Hic autor 
ostendit, quomodo se habuerint (5) isti duo fugientes unus 
post alium ; et primo de primo. Ad cuius cognitionem 
est breviter preesciendum, quod in millesimo CCLXXVIII 
florentini cum aliis terris guelphis tuscie, videntes, quod 
Guiglielmus (?)) de Ubertinis de Aretio, episcopus areti- 
nus, vir valentissimus, faciebat caput in Aretio cum se- 
quacibus ghibellinis de tuscia, de romandiola, marchia 
et ducatu; qui congregata gente equestri et pedestri 
belligerabant super comitatum Florentia et Senarum, 
deliberaverunt resistere audacia aretinorum, et college- 
runt omnes vires suas; nec umquam fecerant tantum 
apparatum, postquam pars guelpha viguerat Florentie. 
Habuerunt enim duo milia nc equites, et duodecim milia 








(!) 116, naturaliter pavidum. 

(*) Manca nel Codice Estense quanto è compreso fra i due asterischi. 

(*) E. dicitur Dea. — (* E. de juvene loquens, dicit. — (*) 116, devenerunt. 
(*) S. nuditatem, quod non possunt tegere sibi culum. 

(*) 116 e E. tegere sibi culum. (*) E. habuerunt. 

(*) 116, Aldrovandinus. 


454 COMENTUM INFERNI 


peditum ('): et tandem profecti supra Aretium, ceperunt 
aliquot (*) castella, et praecipue Laterinam, ubi erat Lu- 
pus de Ubertis capitaneus; qui videns se circumvallari, 
reddidit terram. Et cum multum increparetur a ghibel- 
linis, quod viliter se reddiderat, excusavit se scomate 
lepido, dicens : quod lupus non erat solitus stare inclusus. 
Interim venerunt senenses cum cccc equitibus et MMMM 
peditum, et vastaverunt bona circa Aretium; sed in vi- 
gilia Baptiste facta est furiosa tempestas cum turbine 
aquae et grandinis, que multum offendit exercitum, et 
maxime senensem (5), lacerando violenter et asportando 
per aerem papiliones, tuguria, et alia tentoria: quod fuit 
augurium proxima stragis. Nam tertia die sequenti flo- 
rentini levaverunt campum, et suadebant senensibus, ut 
venirent secum, quia essent tutiores; senenses indignan- 
tes (), reputantes se potentes, iverunt per viam rectam: 
tamen cum eis ivit comes Alexander de Romena, ca- 
pitaneus illius liga. Tunc capitanei Aretii, qui plures 
erant et probi, et precipue Boncomes filius comitis Gui- 
donis de Montefeltro et Guiglielmus de Pazzis miles, prae- 
sentientes recessum senensium separatum (5), posuerunt 
insidias ccc equitum, et MM peditum ad vadum plebis 
de (5) Toppo, ubi senenses ibant;") inordinate (*. Et bre- 
viter aggredientes senenses improvidos (^, posuerunt eos 
faciliter in conflictu (!9, et trucidaverunt ultra trecentos 
de melioribus, et civibus senensibus et nobilibus viris 
maritim:e (!') ; et sic aretini vastati a senensibus in rebus, 
vastaverunt eos in personis; ex quo conflictu aretini 
fuerunt multum resumpti (!?) ; sed leetitia ista fuit brevis 





(') E. pedites. (*5 116, aliqua. 

(*; 116, senenses. (U S. e 116, indignati. 
(*) S. separatim. (*) E. del Topo. 

(*) 116, transibant. (*) 5. inordinati. 

(?) S. pavidos. (!*) S. e E. in conflictum. 
(41) S, maritimis. (3) S. resultati. 


CANTUS DECIMUS TERTIUS. 455 


parti ghibellina. Quoniam anno sequenti aretini recepe- 
runt terribilem illum conflictum apud Bibenam, in quo 
mortui sunt duo predicti strenui duces, scilicet episco- 
pus aretinus, et Bonconte de Montefeltro, de quibus plene 
dicetur capitulo V Purgatorii. Modo ad propositum: in 
isto conflictu Lanus, nobilis juvenis senensis, qui ditissi- 
mus magnum patrimonium suum brevi tempore con- 
sumpserat, ingessit se sponte in przliantium globum, et 
ibi fortiter pugnans occisus est. Nunc ad literam dicit 
autor: Quel dinanci, scilicet Lanus, supple, clamabat : 
accorri accorri morle, quia depauperatus timens canes 
sequentes eum, quarebat evadere a stento per beneficium 
mortis; e /'alíro, scilicet (') ille Jacobus paduanus, qui 
sequebatur eum. Iste voluisset prevenire Lanum, ut non 
altingeretur a canibus, et quamvis Lanus fortiter cur- 
reret, tamen non videbatur sibi sic, ideo increpabat eum, 
unde dicit : cui parea tardar troppo, gridava: o Lano, le 
gambe (ue non fuoro si accorte, idest promptae ad curren- 
dum, a le giostre del Toppo, quasi dicat: tu curris ita 
velociter nunc, tamen non sic fecisti, ubi auxilio crurium 
poteras evadere a conflictu predicto, qui (*) fuit apud 
plebem del Toppo, qua distat ab Aretio forte per qua- 
tuor miliaria. Poterat enim Lanus forte evadere si vo- 
luisset fugere; et per hoc aliqui volunt dicere quod fuit (?) 
desperatus, quod mihi non videtur, quod (* tunc esset 
arborificatus; et vide quod canes non attingerunt(5) istum 
Lanum, quia mors succurrit (9) sibi, sed bene attingerunt 
illum (7) Jacobum ; nam ipse fatigatus intravit cespitem 
alterius, in quo erat anima unius (5) spiritus florentini, 
et ideo canes iratae laceraverunt totum cespitem. Dicit 

(!) 116, scilicet Jacobus. (*) 116, quod fuit. 

(*) E. fuerit. (‘) E. quia tunc fuisset. 

(*) S. attigerunt. — 116 e E. attingunt. 


(9) E. succurrit el, sed. — 116, sibi, ut iam dictum est, sed. 
(*) E. istum. (*) E. unius florentini. 


450 COMENTUM INFERNI 


ergo: et ille Jacobus, poi fece un groppo di se e d'un ce- 
spuglio, vult dicere, quod implicuit (') se totum et abscon- 
dit intra unam arborem novellam, que habebat multos 
ramusculos, che, idest quia, forse li fallia la lena, citius 
quam Lano, quia non poterat respirare ita erat fatigatus. 
Deinde autor exprimit poenam istorum miserorum, di- 
cens: Za selva era piena di retro alor di cagne nere, et 
notanter dicit cagne, quia canes foemina sunt rabiosiores 
et crudeliores masculis, et nigrae propter famem ; ideo 
dicit: bramose, idest avida prada, e correnti, ut inve- 
nirent pastum; et exprimit eam (*) rabiem et velocem 
cursum per comparationem claram et propriam, dicens : 
come veltri, idest leporarii, ch’ uscisser di catena, quia 
tunc (*) avidiores et promptiores ad cursum quam si non 
fuissent detenti. Et ipsa, miser li denti in quel che s'ap- 
piattó, idest in illum Jacobum de sancto Andrea (5, e 
dilacerar quello a brano a brano, idest membratim, quia 
varia incommoda et debita extorquebant sibi hodie unum 
membrum (5, cras aliud substantiae. — Preseme. Hic autor 
ostendit quomodo Virgilius ostenderit sibi alium spiritum 
desperatum, in cuius arbuscula iste Jacobus latuerat. Ad 
quod est sciendum quod iste Jacobus non valens ulterius 
fugere involverat se in cespitem unius arbuscule, et ita 
se velaverat frondibus eius, quod canes non potuerunt 
abrumpere (8) membra eius quin extirparent etiam si- 
mul frondes eius et dilacerarent; ita quod canis aspor- 
tans (7) unam manum laceraverat (*) unum ramusculum, 
alia asportans (°) pedem laceraverat ('°) alium, et ita de 


— —À —— — — —— ———— —À —MMM— ——— — 


(!) 116, implicavit. (3) S. illam rabiem. — E. e 116, earum rabiem. 

(*) S. e E. tunc sunt. (!) E. Andrea, paduanum. 

(*) S. e E. membrum substantie sua, cras aliud. Preseme. — 116, substantie 
sus&, ideo dicit: Poi sen portar quelle membra dolenti. — Preseme. 

(*) 116, obrumpere. (*) E. exportans. 

(*) 116, lacerabat. (? E. exportans. 

('*) 116, lacerabat. 





458 COMENTUM INFERNI 

patrie in campis, villis, pecuniis, animalibus; qui inz- 
stimabilem ' epuleatiam divitiarum prodigaliter, immo 
proterve et insane perdidit et consumpsit. Nam, ut audivi 
a fide dignis * de terra sua, fecit multas ridendas va- 
nitates. Semel cum non posset dormire, mandavit, ut 
portarentur plures petie pignolati cipriani facti cum 
colia, et lacerarentur a familiaribus in camera, ut ad 
illum stridulum ? sonum provocaretur sibi somnus ; ideo 
digne autor facit ipsum a canibus lacerari, non ad so- 
latium, sed ad supplicium. Alia * vice cum iret de Pa- 
dua Venetias per flumen Brenta in navi cum aliis juve- 
nibus sociis, quorum aliqui pulsabant, aliqui cantabant, 
iste fatuus, ne solus videretur * inutilis et otiosus, ccepit 
accipere pecuniam, et denarios singulatim deiicere in 
aquam cum magno risu omnium. Sed ne discurrendo 
per 5; ista, videar tibi magis prodigus verborum quam 
ipse nummorum, venio breviter ad magnam violentiam, 
quam (7) insane fecit in bona sua. Cum enim semel esset 
in rure suo, audivit, quemdam magnatem cum comitiva 
magna nobilium ire ad prandium .* secum; et quia non 
erat provisus, nec poterat in brevissimo temporis spatio 
providere, secundum quod sua prodigalitati videbatur 
convenire, subito egregia cautela usus est; nam fecit 
statim mitti (^ ignem in omnia tuguria ville su: satis 
apta incendio, quia ex paleis, stipulis et canulis ;'%, qua- 
lia sunt communiter domicilia rusticorum in territorio 
paduanorum {''); et veniens obviam istis, dixit, quod fe- 
cerat hoc ad festum et gaudium propter eorum adven- 
tum, ut ipsos magnificentius honoraret. In hoc certe vio- 


(') E. inzexistimabilem opulentiam. (*} S. digno. 

f* S, e E. stridorem, somnus provocaretur sibi ; ideo. 

(^ E. Alia autem vice. (5) S. videretur inutilis, cepit. 
/*j 116, per istud. (*) 116, quam ipse insane. 

(*) S. ad prandendum secum. (9) 116, immitti. 


('*) 116, tabulis. ('') S. paduano. 


CANTUS DECIMUS TERTIUS. 459 


lentior et vanior fuit Nerone; quia Nero fecit incendi 
domos urbis, iste vero proprias: Nero, quamvis letus 
pulcritudine flamme lliadem (') decantaret, tamen fecit 
incendi urbem (5), offensus angustia viarum, ut dicit Sue- 
tonius, quia scilicet timebat sibi insidias; iste vero letus 
gloriabatur incendio magno, quod fecerat vanissima causa. 
Ideo bene autor induxit canes ad faciendam venationem 
de eo, qui sibi et alteri violentiam miserabilem intu- 
lerat. — Quando el. Hic autor ostendit quomodo Vir- 
gilius petiverit ab ipso spiritu lacerato culpa Jacobi 
predicti quis esset; unde dicit: e '| maestro, scilicet 
Virgilius, disse: o fu che soffi, idest esufilas, emittis, do- 
loroso sermo, idest, sermonem, col sangue, quia simul 
et semel emittebat guttas sanguinis et verba doloris, 
per (ante punte, idest, per tot puncturas dentium cani- 
norum et rupturas, chi fusti, scilicet in vita, in mundo 
viventium, quia olim fuisti et amplius non es (?) ille, quia 
ex rationabili factus es vegetabilis; et hoc dixit Virgilius 
quando el fu fermo sovr’ esso : firmavit se hic Virgilius, 
ut autor cognosceret in genere (*) istorum unum aliquem 
florentinum suum, quia tales casus aliquando solent ac- 
cidere ibi. Et subdit responsionem dicti spiritus, qui primo 
petit succursum premente dolore et pudore, antequam 
se manifestet ; unde dicit: ef elli a noi, scilicet respondit 
nobis duobus, ut facilius obtineret quod optabat: o anime 
che siele giunte, quia supervenistis dum intenderitis (*) ad 
dolorem alterius, a veder lo strazio disonesto, idest ludi- 
brium inhonorabile, ch à. cosi disgiunte, idest disseparavit, 
dissociavit (9) le mie fronde da me, idest a trunco meo, rac- 
coglietele, ne stent ita male disperse, ail pie del tristo 
cesto, idest juxta cespitem ita deformatum, et turpiter 





(') S. Iliada. (*) E. domos. 
(*) S. e 116, non es, quia ex rationali. (* E. in genere unum. 
(*) S. e E. intenderetis. (*) E. vel dissociavit. 


460 COMENTUM INFERNI 


spoliatum : erat enim arbor novella in modum cespitis 
herba. Sed hic dices, lector, sicut siepe multi petiverunt 
a me: ad quid autor fingit istum spiritum repetere fron- 
des suas? Certe non sine magno ministerio hoc facit (*). 
Vult enim dicere: adverte homo, qui aliquando aliquo 
casu cogitas desperationem, quod iste, qui esse nobile 
et amabile sponte abiecit in vita, nunc esse vile, odio- 
sum, laceratum a canibus sponte repetit (*) sibi reddi 
et reintegrari; quasi dicat tacite: etiam illi qui sunt in 
inferno inter tot tormenta poenarum nollent non esse se- 
cundum appetitum naturalem; et tu esse, quo nihil est 
nobilius, ex ira vel indignatione parva rei abiicies (?) 
sponte. — Jo fui. Nunc iste spiritus innominatus respon- 
det ad quesitum, ut reddat autorem pium ad congre- 
gandas frondes sparsas, sicut postea faciet. Et describit 
se a patria, et culpa, et sententialiter usque in finem 
non vult aliud dicere nisi, quod fuit florentinus natione, 
et quod suspendit se laqueo. Ad quod sciendum (5, quod 
non potest bene coniecturari, de quo autor loquatur 
hic, quia multi fuerunt florentini, qui suspenderunt se 
laqueo eodem tempore, sicut quidam de Modiis nomine 
Ruchus, et quidam dominus Lotbus de Aglis jurista, qui 
data una sententia falsa ivit domum, et statim se su- 
spendit; et multi alii, quorum nomina non memini. Et 
crede, quod autor de industria sic fecerit, ut posset 
intelligi de unoquoque talium, licet forte possit intelligi 
potius de judice, quia erat maioris pretii, et gravius de- 
liquit. Dicit ergo ille spiritus describens patriam suam a 
protectoribus suis: Jo fui della città, idest de Florentia, 
che mutò il primo padrone, scilicet Martem mel Batista, 
idest Johannem Baptistam, qui est hodie patronus Flo- 
rentia. Et ad huius intelligentiam est sciendum, quod ci- 


(') E. fecit. (*) 116, appetit sibi. 
(*) 116, abiecisti. (4) S. sciendum est. 





462 COMENTUM INFERNI 


riam sibi factam in mutatione ista, semper faciet Flo- 
rentiam tristem. Dicit ergo: onde per questo, idest ipse 
Mars ob hanc causam, quia desierunt colere Martem, et 
colunt Baptistam, sempre con l'arte sua la farà trista : 
idest faciet eam semper infortunatam in bellis sua in- 
fluentia. Sed antequam ulterius procedam, lector, volo 
te scire, quod prasens capitulum non est minus artifi- 
ciosum et obscurum, quam praecedens, ut patet ex dictis 
et dicendis ; ideo considera bene hic, quod autor non sequi- 
tur hic communem errorem vulgi, quia (') nimis esset 
absurdum, imo quasi saperet haeresim dicere, quod Flo- 
rentia deberet recipere damnum, quia conversa sit (*) ad 
christianismum. Ideo (*) dicit, quod autor dat hic floren- 
tinis suis unum scomma coopertum et mordax nimis ; 
et vult latenter dicere, quod postquam Florentia dimisit 
Martem, idest fortitudinem et virtutem armorum, et coe- 
pit solum colere Baptistam, idest Florenum, in quo scul- 
ptus est Baptista, ita quod dedit se(*) in totum avaritiae, 
erit infortunata in rebus bellicis; ita quod, breviter di- 
cendo, florentini olim cum intenderunt rebus militari- 
bus et laboribus, fuerunt strenui et victoriosi ; sed 
postquam coeperunt intendere harpiis rapacibus et ac- 
cumulationi, licet visi sint ditiores et potentiores, tamen 
fuerunt parum honorati in gestis armorum, et recepe- 
runt magnos conflictus, et strages bellorum, et continuo 
plus invalescente avaritia. Et addit ultimo ille spiritus, 
quod, nisi quia remanet ?) adhuc aliquid de reveren- 
tia Martis, Florentia ipsa esset jam pluries destructa, 
postquam readificata fuit post destructionem factam ab 
Athila ; unde dicit: e quei ciltadin, che poi la rifondarno 
ut dicetur infra capitulo XV, sovra ’/ cener che d'Atila 


————  ——-_ —— 


(!) S. quod nimis. (3) S. esset. — 116, est. 
‘8) E. e 116, Idco dic. (*) 116 e S. se totam avarili®, erit. 
(*) S. remanet aliquid de reverentia Martis in ipsa, esset jam pluries. 


CANTUS DECIMUS TERTIUS. 463 


rimase, idest supra reliquiis et ruinis factis ab Athila, 
quando cremavit eam, ut statim dicam; avrebber fatto 
lavorare indarno, quia scilicet iterum destructa esset, vel 
incensa de novo; e se non fosse, che 'n sul passo d'Arno 
rimane ancor di lui alcuna vista, idest aliquod vestigium 
Martis (*), scilicet idolum supra pontem, per quem trans- 
itur Arnus principaliter. Et hic nota, ut ista litera con- 
cordet cum precedenti expositione, quam feci, quod au- 
tor non habet hic respectum ad idolum illud (*), sicut 
litera sonare videtur; imo vult velate dicere, quod nisi 
esset adhuc aliquid de virtute et probitate (?) in aliqui- 
bus bonis civibus, sepe Florentia esset jam eversa; et 
ita est in omni civitate mundi, quia nisi virtus, pruden- 
tia et bonitas aliquot paucorum defenderet civitates (*) ab 
ira Dei et coeli, certe tanta est multitudo malorum, quod 
sepe subverterentur, sicut recte dicit Augustinus, primo 
de Civitate Dei circa principium, de quibusdam paucis 
bonis romanis. Sed ne expositio facta videatur (?) clare 
in aliquo diminuta, videamus aliquid de eversione Flo- 
rentia, de qua autor facit hic mentionem. Est ergo 
sciendum, si tamen verum est, quod Athila flagellum Dei 
anno Domini CCCCXL destructis multis terris Lombar- 
die, transivit in Tusciam et obsedit diu Florentiam ; sed 
cum frustra attentasset vires suas, cum civitas inexpu- 
enabilis videretur, usus est fraude et perfida proditione. 
Audiens enim quod civitas Pistorii erat continuo adversa 
Florentie, promisit in favorem florentinorum destruere 
Pistorium et dare omnem immunitatem et libertatem 
florentinis, quorum intendebat esse amicus. Florentini 
improvidi et nimium creduli, moti fallacibus adulationi- 
bus et fraudulentis promissionibus aperuerunt sibi por- 


(5 E. ipsius Martis. (*) E. istud. 
(*) S. e E. probitate antiqua in. (*) 116, civitatem. 
(°) 


*) 116, videatur in aliquo modo. 


464 COMENTUM INFERNI 


tas. Tyrannus crudelis existens in civitate cum omni gente 
sua et potentatu fecit vocari ad suum consilium omnes 
maiores et nobiliores civitatis, quos invenientes (') sin- 
gulatim in transitu unius camera faciebat mactari et 
deiici per unum aquaductum palacii subterraneum ; nec 
c&des apparebat nisi quod in fine conductus, aqua ca- 
dens in Arnum videbatur rubea (^. Tunc detecta est fraus 
sed tarde. Tunc Athila mandante, sui armati totam civita- 
tem crudeliter dirupuerunt, multis fugientibus per comita- 
tum ad castella, nemora, et cavernas ; facta (*) maxima 
cede civium, everterunt funditus civitatem, omnia mcenia 
et edificia igne cremantes preter templum Martis, quod 
dicitur esse (* opus indelebile, quod reputo truffam. Fa- 
ctum est autem istud excidium Florentie die XXVIII (5) ju- 
nii, anno Christi CCCCL et anno DXX (°) ab aedificatione 
sua. Sed certe miror nimis de isto excidio Florentie quod 
Athila dicitur fecisse; quia, ut patet ex his que iam scri- 
psi de Athila in precedenti capitulo non videtur quod 
Athila transiverit unquam Appeninum, nec Paulus Diaco- 
nus, nec alius tractans de gestis Athila dicit hoc. Ideo 
dico quod autor noster secutus est chronicas patrie sua, 
que multa frivola similia dicunt, ut plenius dicam infra 
capitulo XV; vel forte vidit aliquem autorem autenticum 
dicentem hoc, quem ego non vidi; sed quidquid sit de 
isto facto, ego nihil credo. Et ultimo iste spiritus floren- 
tinus tangit formam sue miseranda mortis, dicens: Io 
fei gibeth a me delle mie case. Idest ego suspendi me in 
domibus meis. Nam gibeth in lingua gallica idem est quod 
furca, sive locus ubi fures suspenduntur. 





(!) S., E. e 116, venientes. (?) E. rubra. 
(* E. inde facta civium cede maxima. — 116, cavernas, facta est maxima 


caedes. 
(*) E. fuisse. (*) S. XVIII. (9) E. DXV. 


465 


CANTUS DECIMUS QUARTUS, tn quo tractat de superbis 
entibus in arena combusta sub titulo quorundam magnatum ; 
el in fine de quadam figura, que vocatur vellius (^), qui signifi- 
cat omnes status mundi; et sicut Virgilius designat rationes 
omnium fluminum Inferni. 





D, che la carità del natio loco. Postquam in supe- 
riori capitulo proxime praecedenti autor noster tractavit 
et determinavit de secunda specie violentie, quam homo 
facit contra se et bona sua; nunc consequenter in isto 
presenti XIV capitulo agit et tractat de tertia specie (5), 
que fit contra Deum in persona et rebus eius, scilicet 
natura et arte, qua punitur in tertio circulo violento- 
rum. Et istud capitulum totum potest dividi in quatuor 
partes generales. In prima quarum autor describit lo- 
cum, situm loci, et poenam violentorum contra Deum, 
scilicet in generali. In secunda describit in speciali unum 
spiritum antiquum summe violentum in Deum, eius 
personam blasphemando, et negando illum, ibi: Jo comin- 
ciai. In tertia describit subtiliter et artificialiter originem 
omnium fluviorum infernalium, ibi: Or mi vien dietro. 
In quarta et ultima movet duo(?) parva dubia Virgilio 
circa predicta, ibi: Ef io a lui: se'l presente rigagno. 
Ad primam (*) ergo dico quod autor describit locum, si- 
tum et poenam generalem istius circuli, et primo de more 
suo praemittit continuationem () ad preecedentia; nam 
quia in fine praecedentis eapituli dixerat, qualiter ille spi- 





(!) Così legge il nostro testo. Sembra che voglia alludere al gran veglio di 
cui parla Dante verso la fine del presente canto. 

(*) 116, specie violentie qua. 

(*) 116, duo dubia Virgilio circa predicta, ibi. 

(!) 116, Ad primam dico. (*) 116, continuationem generalem. 


I. 80 


466 COMENTUM INFERNI 


ritus laceratus a canibus petiverat ut recolligeret frondes 
dispersas ad cespitem, ideo nunc autor ostendit quod satis- 
fecerit petitioni eius, dicens: ego poeta florentinus raunai 
le fronde sparte,idest dispersas a canibus, que sequebantur 
illum (*) Jacobum de sancto Andrea, e rendeile a colui, idest 
illi spiritui florentino incluso (*), incarcerato, ch'era già 
fioco, idest raucus (?) propter nimium clamorem, vel quia 
amplius non loquebatur ; et dicit, quod hoc fecit ex com- 
passione publica, non (* privata, unde dicit: poi che la 
carità del natio loco, idest postquam pietas patrie, mi 
strinse, idest compulit me, quasi dicat: hoc ideo feci 
non ()) quia iste mereretur, quia iste dignissimus omni 
dilaceratione, qui €) sponte dissociavit animam a cor- 
pore; sed naturalis amor patrie induxit me ad miseri- 
cordiam. — Indi. Hic autor facta continuatione intrat no- 
vam materiam; et primo praemittit recessum suum a 
secundo circulo, et accessum ad tertium. Ad cuius in- 
telligentiam est memorandum, quod violenti contra pro- 
ximum sunt inclusi et puniti intra fossum sanguinis; 
violenti contra se intra nemus; violenti vero contra Deum 
in isto sabulo, de quo nunc tractandum est. Dicit ergo 
autor: indi venimmo, idest recedentes ab isto loco ubi erat 
arborificatus iste spiritus infelix, a/ fine, idest ad extre- 
mum circuli, quasi dicat, ad finem nemoris desperatorum, 
dove se parte il secondo girone, idest ubi dividitur secun- 
dus circulus violentorum, de quo nunc dictum est, dal 
lerzio, scilicet girone, idest a tertio circulo violentorum, 
de quo statim dicere intendit, e dove, idest de quo cir- 
culo secundo praedicto, se vede orribil arte di justicia, 
quia horribilis culpa punitur horribili poena a justicia di- 
vina in tertio circulo: unde, sicut videbis in processu, isti 


(') S. istum. (*) E. incluso in arbore et carcerato. 
(*) E. mutus. (^) E. et non ex privata. 
(*) E. non quia moreretur iste, dignissimus. (*) S. quia sponte. 


CANTUS DECIMUS QUARTUS. 467 


stantes in extremitate sylvae videbant poenam generalem 
eorum qui puniuntur in arena, et primam gentem vio- 
lentorum contra Deum. Et ecce describit ipsum tertium 
circulum, dicens: dico che arrivammo ad una landa, idest 
ad unam planitiem huius arene, che rimove ogne planta 
dal suo letto, idest ab eius superficie, quasi dicat: plani- 
ties huius (') arene multum est differens a precedente, 
quia in sylva predicta sunt multae arbores veteres et 
novella, licet nodos®e, spinose, aspere; sed in ista ma- 
ledicta arena (*) nihil invenitur viriditatis, non herba, non 
planta, non arbor. Et dicit: a ben manifestar le cose nuove, 
quasi dicat: quia satis dixi de duabus speciebus violen- 
tie et utriusque poena, ideo nunc volo dicere de tertia 
specie et eius (?) poena nova, de qua nondum dictum est; 
et vere nova (5 ut videbis, quia non est materia trita, 
non somniata per alium poetam; certe Lucanus non 
scribit (*) talem arenam; et declarat confinia istius arena, 
dicens : Za dolorosa selva, scilicet praedicta desperatorum, 
qua nulla est dolorosior, quia nulla redemptio est am- 
plius desperato, gli ee ghirlanda, idest cingit et claudit 
eam circulariter in modum corone, intorno, idest (5) cir- 
cum circa continens eam, come "1 tristo fosso, idest vallis 
sanguinis, supple, est ghirlanda ad essa, scilicet ipsi sylv®, 
quasi dicat breviter : sylva ista claudit intra se arenam, 
sicut vallis intra se claudit sylvam; et dicit: quivi, sci- 
licet in ista extremitate confinali sylve, fermammo i passi, 
idest remorati sumus, a randa a randa, idest a raso a 
raso, a radente, a radente, ita quod arena radit sylvam. 
— Lo spacio. Nunc autor descripta forma loci in comuni, 
describit in generali formam poene omnium violentorum 


(') S. istius arens. — E. eius arena. 

(*) 116, maledicta sylva. (*) S. et eius paena, de qua. 
(*) 116, nova, quia, ut videbis, non est. (*) 116, describit. 

(*) 116, idest circumcincta, continens eam ita, come. 


468 COMENTUM INFERNI 


contra Deum in triplici specie, scilicet in persona Dei, 
natura et arte, et facit mirabilem fictionem. Fingit enim 
quod omnes tales violenti sunt positi in una arena arida, 
sicca, ardentissima, sterilissima, et supra (') arenam con- 
tinuo cadunt flamme accense ab aere que incendunt 
istos, et quando perveniunt ad terram, quia inveniunt 
solum (*) calidum, ingeminant calorem, ex quo ut patet 
poena duplicatur. Modo considera quam conformem poe- 
nam autor noster det proportionabiliter (*) istis ; nam ista 
arena est sterilissima nullum pariens fructum, et talis 
est violentia contra Deum, naturam vel artem (5; nam 
blasphemus qui maledicit vel negat Deum, vere seminat 
in arena sine fructu. Sodomita ( qui agit contra natu- 
ram similiter facit opus sterile; foenerator etiam qui agit 
contra artem, si bene consideres, non facit fructum nisi 
miserie ; ideo bene ponitur sine herba, planta, vel ar- 
bore (5), quia est omnino infructuosa; etiam est arden- 
tissima. Quali ardore cestuat qui flammas ire jacit in 
Deum? qui flammas libidinis effundit in masculum? qui 
ardorem habendi exercet in nummum ? Etiam (^ arida 
et sicca, quia nulla aqua extinguit (5) ardorem et sitim 
istarum flammarum. Isti autem tales cruciantur duplici 
calore, scilicet exteriori qui generatur ex concupiscen- 
tia rei exterioris, sicut persona vel pecunie qua inci- 
tant appetitum (°) ita depravatum. Calor subterior est 
calor intrinsecus sanguinis qui iuflammatur ab exteriore, 
ut de se patet; bene ergo isti puniuntur in arena ar- 
denti, sicca, et sterili. Nunc ad literam; dicit autor: Lo 
spacio, idest tota planities spatiosa qua continetur intra 


(!) E. e S. super. (*) S. solum aridum, calidum. 

(*) E. proportionaliter. (!) E. artem; blasphemus etenim qui. 

(*) E. Item et sodomita. 

(*) E. arbore, et talis arena, quia est omnino infructuosa, est ardentissima. 

() S. e E. Est etiam arida. (* E. extinguit, seu extenuat ardorem. 

(*) E. appetitum nostrum; item calore interiore qui est intrinsecus sangui- 
nis, qui inflammatur. 


CANTUS DECIMUS QUARTUS. 469 


istum circulum, era una arena arida e spessa; et spe- 
cificat istam arenam per unam comparationem nobilis- 
simam. Ad cuius plenam intelligentiam oportet primo 
scire quod Cato posterior, sicut scribit Lucanus in nono, 
post conflictum Thessalicum collegit reliquias exercitus 
Pompeiani dispersas per Graeciam, et navigans magna 
classe pervenit ad litus Africa, et volens transire in re- 
gnum Jube (!) amici Pompei tentavit ire per syrtes; sed 
passus ibi magnum naufragium, quia hyems vetabat 
sibi (*) navigare, relictis navibus Gneo filio Pompei, deli- 
beravit ire per terram per arenam confinem syrtibus, 
quia eius virtus non poterat stare otiosa nec perdere 
tempus. Sperabat enim auxilio hyemis tolerare calorem, 
sitim, serpentes et alia incomoda intolerabilia. Intratu- 
rus (*) ergo arenam ardentissimam animavit suos ad iter 
ad probandam virtutem (?), preponens eis magna pe- 
ricula que ferre debebant, offerens se primum ad 
omnia mala, et concludit 5) : Serpens, sitis, ardor arene, 
Dulcia virtuti, gaudet patientia duris. Cum autem intras- 
set arenam (, prima pestis occurrens eis fuit ventus 
auster adeo violentus quod extorquebat galeas de capi- 
tibus militum, scuta de brachiis, et sepe hominem ar- 
matum portabat per aerem; unde milites prosternebant 
se ad terram, et tunc cumuli arenarum (7) tegebant et 
sepeliebant eos. Ventus enim exercet ibi libere vires 
suas, quia non montes, non sylvae resistunt sibi (5), quia 
arena África est tota plana, spaciosa, sterilis, sine herba 
vel arbore, inutilis, inhabitabilis, quia est vicina torride 
zone, nec habebant viam certam, imo oportebat eos ire 
ad signum stelle, sicut ibant paulo ante per mare. Cum 


(!) 116, regis Jubs. — (*) E. vetabat ei navigare.  (*) S. Intraturus enim. 
(*) 116, virtutem et defendendam libertatem, proponens. 

(*) 116, et concludens. (*) 116, arenas. 

(*) E. arena. (*) E. ibi. 


470 COMENTUM INFERNI 


autem nimio calore et labore omnes afficerentur magna 
siti, quidam miles reperit modicum aquse in arena, et 
illam acceptam celeriter pertulit ad Catonem. Cato mor- 
daciter increpans portitorem in conspectu omnium aquam 
indignanter effudit, cuius effusio sedavit sitim omnium cir- 
cumstantium. Cato deinde procedens per arenam prace- 
debat (') portans hastam manu sua, et exhortans omnes 
dabat exemplum aliis tolerandi labores patienter; multum 
vigilabat, ultimus bibebat si inveniebatur aliquando (?) 
aqua. Ideo bene Lucanus in commendationem Catonis 
dicit: quod nullus romanorum ducum promeruit tantum 
nomen ex gestis armorum, quantum Cato ex laboribus 
istis; unde dicit quod vellet potius ducere talem trium- 
phum per arenam, quam ascendere ter (?) Capitolium cum 
veste triumphali, sicut fecit Pompeius, aut triumphare 
de Jugurta rege, sicut fecit Marius, qui illum precipi- 
tavit de arcu triumphali. Deinde Cato et sui pervenerunt 
ad partem calidissimam, ultra quam nulla est habitatio, 
et ubi erat maior penuria aqua. Sed inter arenas in- 
ventus est unus fons habens magnam copiam aquarum, 
sed maiorem abundantiam serpentum intus et extra, ex 
quo nullus quantumcumque sitiens audebat accedere ad 
fontem. Tunc Cato suadens illis ut biberent secure, quia 
serpens non potest laedere in aqua, assumpsit ipse de 
acqua et bibit, et (*) tota arena Africa hic fuit solus fons 
de quo Cato primus biberit ; et in hac parte arene Cato (5) 
reperit plurima genera serpentum pessimorum diversa- 
rum naturarum dantium diversas mortes, de quibus di- 
cetur infra ubi tractatur de furibus. Nunc ad literam 
dicit autor: arena dico non fatta d' altra foggia, quasi 
dicat: imo in simili forma, che colei, idest quam illa arena 





(*) S., 116 e E. praecedebat omnes pedes portans hastam. 
(*) S. aliquo modo. (*) S. per Capitolium. 
(* S. e E. et in tota arena. (^) E. Cato ipse reperit. 


CANTUS DECIMUS QUARTUS. A11 


Africze, che fu già soppressa, idest calcata, da i piè di Ca- 
(one. Et hic nota quod autor facit propriissimam com- 
parationem, dicens, quod arena ista non erat alterius 
forme quam arena Lybie; quia si bene consideras que 
dicta sunt, vere ista arena habet maximam conformita- 
tem cum illa in planitie, in spatiositate, in caliditate, in 
siccitate, in sterilitate; et sicut Cato sapientissimus tulit 
maxima incomoda per arenam, ita autor noster tulit 
magnos labores per istam; et sicut Cato reperit magnam 
copiam serpentum, ita autor magnam copiam pessimo- 
rum peccatorum. Nec dubito quod Cato non meretur 
plus laudis eundo corporaliter per illam arenam Afric®, 
quam autor (* eundo mentaliter per istam arenam in- 
fernalem, que est multo pestilentior illa, quia habet 
flammas cadentes et durius cruciantes. Nec Lucanus 
meretur plus laudis ex descriptione arene predicte, 
quam autor (*) ex descriptione istius nove ficte. — O 
vendetta. Hic autor descripturus horribilem ponam in- 
cipit ab exclamatione ad incutiendum terrorem (5) le- 
ctori, ut fugiat istam culpam plusquam mortem. Dicit 
ergo: O vendetta di Dio, scilicet justissima, quanto tu 
dei esser temuta da qualunque legge ciò che fu manifesto 
agli occhi miei, scilicet intellectualibus in ista specula- 
tione. Et facta exclamatione statim distinguit violentos 
qui hic puniuntur tripliciter, secundum quod triplex est 
species talium. Dicit ergo primo in generali: ego Dantes 
vidi molle greggie d' anime ignude, scilicet spoliatas corpo- 
ribus, che piangean (utle assai miseramente, imo nimis mi- 
sere et miserrime, facit enim diminutionem, e diversa legge, 
scilicet luendi poenas dignas, parea posta lor, idest vide- 
batur imposita eis, a qua recedere non licet; et primo de- 


(') E. autor noster eundo. 
(*) E. autor noster ex descriptione istius nove arena ficte. 
(*) 116, horrorem. 


472 COMENTUM INFERNI 


clarat primos, dicens: alcuna gente giacea sopin per terra, 
scilicet contemptores Dei, negantes et blasphemantes 
Deum, alcuna se sedea tu((a raccolta, isti sunt usurarii, 
et altra andava continuamente, et isti sunt sodomite. Et 
nota quod autor pulcerrime fingit blasphemos (') jacere, 
quia sunt fulminati et prostrati ad terram, sicut statim 
dicetur de Capanao; sodomitas fingit currere, quia cur- 
runt quo ardor concupiscentie trahit eos; usurarios vero 
fingit ?) sedere, quia, ut videmus de facto, quasi semper 
stant inclusi ad sedendum, et magnam partem vite ex- 
pendunt sedendo ad banchum in calculando rationes et 
numerando pecunias, sicut infra suo loco patebit. Et 
facit differentiam inter istos quantum ad numerum eo- 
rum et modum poenarum, dicens: quella che giva iîn- 
torno, scilicet sodomite, era più molta, quia magnus est 
numerus talium in aliquibus partibus, e quella men che 
giacea al tormento, scilicet contemnentes Deum; ergo 
usurarii tenent medium, et dicit: ma più avea la lingua 
sciolta al duolo, idest ad dolorem, quia scilicet jacentes 
amarius cruciabantur quam sedentes, et sedentes quam 
currentes, quia non poterant ita vitare et repellere flam- 
mas super se. — Sopra. Hic autor describit poenam ex- 
trinsecam, dicens: /alde di foco dilatate, idest ample et 
magna lamine, sive flammae, piovean sopra tutto °l sab- 
bion d'un cader lento, et exprimit istas flammas per 
comparationem vellerum nivis, que est de se clara, 
dicens : come, supple, /alde di neve, pluunt in Alpi, ma- 
xime (*) quae dividunt Italiam a Gallia et Germania (5; 
sum expertus hoc, ubi vetus nix semper expectat novam ; 
et dicit notanter: senza vento, quia sine vento fiunt maiora 
vellera nivis; ventus enim dissipat et disgregat partes 


(') E. blasphemos Dei jacere. (*) 116, facit sedere. 
(*) S., 116 e E. idest maxime in Alpibus qua. 
(*) E. et in Germania, et sum expertus. 


CANTUS DECIMUS QUARTUS. A73 


densas. Et hic nota quod licet ista comparatio videatur 
propria de faldis nivis ad faldas ignis in multis, quia sci- 
licet istae et ille pluunt ab alto super homines, et dense et 
latae et sine vento, tamen differunt in multis ('); in colore, 
quia nix alba, ignis rubeus; in humore, quia nix frigida, 
ignis calidus; in loco, quia nix de qua loquitur cadit in 
monte, ignis iste in planitie; in effectu, quia nix parum 
vel nihil nocet illis, super quos cadit; ignis vero iste 
summe cruciat subiectos sibi. Ideo autor noster statim 
addit aliam comparationem nobilissimam flammarum, 
qua convenit in omnibus flammis hic cadentibus, scili- 
cet in rubore, in colore (?), in loco, in(?) effectu ; et 
breviter dicit, quod iste flamme erant similes illis, quas 
Alexander Macedo vidit pluere super exercitum suum. 
Sed antequam veniam ad literam volo te hic modicum 
morari, lector; nam audivi viros intelligentes, magnos 
Dantistas, qui hic mirantur et dicunt: vere comparatio 
ista est pulcerrima, sed non video unde autor habuerit 
hoc; quia Quintus Curtius, qui curiose describit gesta 
Alexandri magni, nihil de hoc dicit; et Justinus, qui bre- 
viter illa perstringit, etiam nihil dicit. Item Gallicus ille 
qui describit (*) Alexandreidam metrice, et alii multi scri- 
bentes tam in prosa quam in metro, nullam mentionem 
faciunt de hoc; sed certe, ut dicit philosophus, ad pauca 
respicientes facile () enunciant. Nam autor noster, licet 
fecerit istud opus in somnio, non tamen somniat (5); ideo 
debes scire quod hanc mirabilem impressionem scribit 
Alexander ad Aristotelem (7), dicens: quod in India nubes 
ignite cadebant de aere ad modum nivis, quas ipse mi- 
litibus calcare precepit; et huius causam assignat (5) Al- 

(') E. in multis, scilicet in colore. (*) S. calore. 

(*) E. et in effectu ; dicit enim quod iste. 

(*) E. scribit Alexandreidam. — 116, describit Alexandriam. 


(*) 116, de facili nuntiant. (* E. somniavit. 
(^) 116, Aristotilem in quadam epistola dicens. (*) 116, asserit. 


A74 COMENTUM INFERNI 


bertus magnus, libro I Metaurorum, quia terra illa est 
sub cancro, ubi calor solis exurit vaporem aqua et ele- 
vat grossum terrestre ('), et statim exurit antequam ele- 
vetur ad estum, et a frigiditate loci expellitur et cadit 
ad modum nivis. Nunc ordina sic literam : 7 eternale 
ardore scendea (ale, scilicet tam nocens, quali fiamme 
Alessandro vide cader salde infin a terra sopra 'l suo 
stuolo, idest exercitum, in quelle parti calde d' India, ubi 
tunc erat, subiugato oriente, perche 'l provide a scalpitar 
lo suolo, idest ad calcandam arenam, con le sue schiere, 
scilicet militum discurrentium, acció che 'l vapore, scilicet 
calidus, mei s'estinguesse, idest melius extingueretur, vel 
dicas: perciò che'l vapore mei s' estinguea mentre ch’ era 
solo, ne secunda flamma superveniens sumeret vires et 
invalesceret paulatim. Et tangit geminationem doloris ad 
geminationem caloris per aliam comparationem natu- 
ralem, dicens: onde l arena s'accendea com' esca, sotto 'l 
focile, idest acciario, quasi dicat: quod facile arena (?*) 
de sui natura calida accendebatur sicut esca, materia 
preparata ad hoc, accenditur cito ad favillam ignis ca- 
dentis super eam, a doppiar lo dolore, idest ad duplica- 
tionem poena. Et hic nota ultra ea (^) quae dixi de com- 
paratione Alexandri, quod comparatio adhuc est propria ; 
quia sicut in India regione calida, sub constellatione ca- 
lida cadebant (*) flamme super exercitum violentorum 
hominum, ita in ista arena ardenti sub aere ferventi 
cadunt ?) flamma: accensae super exercilum magnum 
violentorum (°) contra Deum; et sicut diversa acies dis- 
currentes per campum mitigabant aliqualiter ardorem, 
ita hic diverse turbae (^) discurrentes per planitiem vi- 
tabant qualiter poterant incendium. Et ulterius nota, quod 
(!) E. terrestrem. (?) E. arene de sui natura calide, accendebantur. 


(*) 116, illa qua. (* E. ardebant. (*) 116, cadent. 
(*) 116, viulentorum hominum. (€) E. acies discurrentes. 


CANTUS DECIMUS QUARTUS. 479 


hic Alexander magnus qui magna providentia sua extin- 
xit (') flammas naturales, nescivit extinguere in se istas 
flammas innaturalis (*) libidinis, neque flammas ire, . et 
ebrietatis: fuit enim foedatus ista libidine foedissima. Sicut 
enim refert Quintus Curtius libro X: quidam nobilissi- 
mus princeps persarum nomine Orsines occurrit Alexan- 
dro cum donis omnis generis; sed eius tanta liberalitas 
nocuit sibi; nam omnibus dona(?) dedit prater quam 
cuidam Bagoe (*) concubino regis, dicens: se velle hono- 
rare amicos regis, non meretrices. Quapropter Bagoe (9) 
accensus indignatione et ira accusavit Orsinem avaritia 
et proditione quando stabat cum Alexandro secrete. Unde 
Orsines antequam suspicaretur se accusari (°) captus est, 
ct quod indignius fuit, illi morituro spado iniecit manum; 
quem Orsines intuens dixit: Audiveram in Asia olim 
regnasse castratum. Ita obscoena luxuria Alexandri de- 
struxit virum nobilissimum persarum non solum inno- 
centem, sed etiam benignissimum in regem (7). — Sencia. 
Mic autor descripta poena mirabili istorum, nunc descri- 
bit laborem irrequietum (5) istorum, quo continuo fati- 
gantur in vitando flammas quantum possunt. Hoc au- 
tem exprimit sub una pulcerrima similitudine, dicens : La 
fresca de le misere mani, istorum violentorum, era sencia 
riposo mai, idest sine habere unquam quietem, exco- 





(!) 116, extinguit. (*) E. innaturales. (*) E. bona. 

(*) E. Bagor. ( E. Bagor. (*) E. accusatum. 

(*) 116, Regem. Sed turpis ebrietas destruxit civitatem ditissimam Persis; 
nam sicut ipse Curtius in quarto cum cepisset Pepolim civitatem caput regni, 
sedes regis, ubi erant cumulati aurum, argentum ct omnes thesauri, et ipsam 
totam spoliasset immensis divitiis cum summa avaritia et crudelitate; postea cum 
esset gravatus vino in convivio ad persuasionem cuiusdam Taidis meretricis sue, 
cum aliis conviviis ebriosis civitatem predictam incendit et igne cremavit. Si 
enim sobrius inimicam urbem destruxisset poterat excusari, sed quis eum pote- 
rit excusare, in tanta re, vino et meretricul® paruisse! Ideo bene dicit Curtius 
quod macedones verecundabantur tam pulcram urbem a rege ebrioso fuisse de- 
latam, et ipse Alexander exhoneratus ebrietate poenituit; ex dictis tamen patet 
quomodo Alexander fuit violentus in naturam in omnia. — Sencia. 

(*) 116, inquietum, 


476 COMENTUM INFERNI 


tendo, idest excutiendo et repellendo, da se P arsura 
fresca, idest novarum flammarum, or quindi or quinci, 
idest nunc ad istam partem, nunc ad illam ('). Et hic 
nota, ut bene videas si autor venatus fuit ubique quic- 
quid faciebat ad suum propositum, quod tresca est quae- 
dam dancia, sive genus tripudii, quod fit Neapoli artifi- 
cialiter valde; nam est ludus nimis intricatus. Stant enim 
plures sibi invicem oppositi, et unus elevabit manum ad 
unam partem, et subito alii intenti facient idem; deinde 
movebit manum ad aliam partem, ita facient ceteri; ali- 
quando ambas manus simul; aliquando ^) unam ad unam 
partem, aliam ad aliam, et ad omnes motus ceteri pro- 
portionabiliter (?) habent respondere; unde (5 est mira- 
bile videre tantam dimicationem manuum et omnium 
membrorum. Ita isti miseri continuo dimicabant contra 
flammas coquentes eos, ducentes clariter * manus nunc 
sursum, nunc deorsum, nunc ad dextram, nunc ad si- 
nistram, nunc recte, nunc oblique, secundum quod flamma 
recens attingebat quemlibet in diversa parte corporis etc. 

Io cominciai. Ista est secunda pars generalis in qua 
autor tractat in speciali de uno spiritu violento contra 
Deum, principaliter negando et blasphemando eum; et 
quia iste fuit mirabilis diabolus, ideo videamus plene de 
eo. Est ergo sciendum quod, sicut scribit Statius in III The- 
baidos, cum vu reges gracorum essent parati ex ($) 
nobili civitate Argorum ad bellum gerendum contra 
Thebas, expectabant (") quod Amphiaraus, unus ex regi- 
bus maximus augur, daret suum responsum. Capanaeus 
rex nobilis sanguine sed superbissimus contemptor deo- 
rum, impatiens quietis et prodigus vite, quandocum- 





(') E. ad aliam. 

(*) E. aliquando vertetur ad unam partem, aliquando ad aliam; et ad omnes 
motus. (*) 116, proportionaliter. 

(*) 116, unde aliquando est. (*) 116, celerrime. — E. celeriter. 

(*) S. e E. in nobili. (*) E. expectabatur. 


CANTUS DECIMUS QUARTUS. 477 


que ira stimulabat eum, irridens Amphiaraum clama- 
bat furiose ante portas palatii eius: que vilitas et ve- 
recundia (') est ista, quod tot viri fortes, animosi duces 
et tot gentes armate stemus suspensi ad domum unius ? 
Certe virtus mea et spata quam teneo est mea deitas; 
jam iste sacerdos exeat cum timida fraude sua. Am- 
phiarao autem exeunte et increpante furorem Capanzi 
et vulgi (^, qui properabant ire in bella contra fata, Ca- 
paneus iterum clamare coepit et dicere super Amphia- 
raum : o Augur, ista furia sit tua, ut sine gloria rema- 
neas viliter ad custodiam vacua civitatis: cur retardas 
habentes meliorem animum, ut remaneas cum filio et 
uxore(?) tua ad jacendum in cameris (4)? cur terres 
corda timidorum? timor primus fecit deos in orbe. Et 
ut breviter dicam, posito exercitu circa Thebas, et jam 
quatuor ex vu regibus mortuis in obsidione diversis 
modis, Capanzus, sicut scribit Statius in X, non dignans 
pugnare insidiis aut preliis nocturnis, ccepit exhortari 
suos, dicens: O Greci, jam satis latuit mea virtus oc- 
culta, nunc intendo vincere gloriose de die; ergo juvenes 
venite mecum aperto pralio, et palam: et sic vociferans 
duxit exercitum ad menia Thebarum; thebani autem 
cucurrerunt ad moenia terre cum omni genere armo- 
rum ad defensionem, et timor servitutis ministrabat eis 
arma (5), iram et animositatem. Capanseus autem discur- 
rens cum (5) furore per moenia, velut si animae omnium 
ducum occisorum intrassent corpus eius, przecipitabant (7) 
omnes, et solus impugnabat civitatem plusquam unus 
exercitus, respergens sanguine muros; et continuo ma- 
gis et magis incalescens occisione, fatigato ense cepit 


() 116, et qua verecundia. ( E. cum vulgi prepararent ire. 
(*) 116, uxore in domo tua. (*) E. in cameris, conterrens corda. 
(*) S. arma et animositatem. (*) 116, discurrens furiose. 


(') S. e E. prescipitabat. 


478 COMENTUM INFERNI 


hastam velut trabem cum igne ardenti desuper, dicens : 
quod alta virtus volebat eum ire in Thebas per talem 
viam; et sic stans in muro '" pendens velut in terra 
firma pugnabat contra omnes, et frangens menia pra- 
cipitabat saxa et petras, et non solum fulminabat manu 
frangens domos civitatis cum manibus eorum; sed to- 
nabat lingua non solum contra cives, sed contra deos 
thebanorum. dicens: quod Bacchus et Hercules protecto- 
res eorum venirent ad pugnam secum, imo dicebat quod 
verecundabatur incitare minores deos, et quod ipse 
Jupiter veniret cum suis ignibus solus dignus 3 pu- 
gnare secum. Et dicit Statius quod Jupiter risit quod 
aliqui homines sperarent posse contra deos post fulmi- 
nationem gigantum factam in Phlegra: et ecce statim 
coepit tonare, et facta est tanta obscuritas quod nihil 
poterat videri. Capanaeus autem obstinatus tenebat mcenia 
que non videbat; et quando fulgura veniebant super (?) 
eum, ipse exultans volebat capere cum manibus cla- 
mans, quod cum talibus ignibus volebat incendere civi- 
tatem et reaccendere ,^ suam facem extinctam; et cum 
talia tam insane jactaret, ecce fulmen percussit caput 9 
eius, et cremavit cristam gale: et scutum et omnia mem- 
bra; omnibus autem hinc inde territis, ipse adhaesit muris 
ne caderet, sed anima reliquit eum; et si paulo plus ste- 
tisset in vita potuisset meruisse secundum fulmen. Et 
hic nota quod aliqui intelligentes opinantur Capanzeum 
fuisse percussum una bombarda vel simili instrumento; 
sed (°) certe credo quod Capanaus fuerit vere percussus 
fulmine; quia si Tullius Hostilius tertius rex romanus 
fuit fulminatus cum tota domo sua dum vacaret falsa 
religioni deorum, ut scribit Livius, quanto fortius iste qui 








— —MM—M—M — 





(!) S. in muris. (3) 
(*) S. in eum. (5) 
(*) S. super caput. ($) 


S. dignus erat pugnare. 
116, reincendere. 
E. sed credo quod ipse. 


CANTUS DECIMUS QUARTUS. 479 


tam impie blasphemabat deos? Nam ipsi dii gentilium 
sepe manifeste vindicabant iniurias suas, ut sepe potes 
videre apud Livium et Valerium. Nunc ad literam : autor 
primo petit a Virgilio, quis est iste spiritus tam magnus 
quem videt, unde dicit: Io cominciai, supple dicere, o tu 
maestro che vinci (utte le cose, idest omnia obstantia tibi 
in isto inferno ; et facit exceptionem ; fuor ch'i dimon 
duri, qui fecerunt tibi tam duram resistentiam ; ideo di- 
Cit: che uscinci incontra a l intrar de la porta, scilicet 
civitatis Ditis. Et adverte quod autor non sine quare 
utitur hic tali modo loquendi, et memorat (*) Virgilio re- 
pulsam turpem datam sibi a daemonibus; per hoc enim 
vult dicere tacite: nescio si poteris intrare istam arenam 
sine auxilio alterius; dubito quod non, quia video hic 
unum terribiliorem omnibus daemonibus, qui fulminat 
cum furore contra flammas. — Chi ee quel grande, sic 
dicit, quia Capanaus fuit juvenis stature gigantee et 
alta superbia; unde dicit Statius, quod quando ascendit 
muros Thebarum exterruit (?) civitatem umbra sua; vi- 
debatur enim alta turris, che non par che curi lo ’ncendio, 
quia scilicet non videtur (5) sentire ardorem flammarum, 
e giace dispettoso e torto, cum facie contra ccelum, si che 
non par che la pioggia il maturi, idest (*) videtur quod ignis 
pluens non mollificet duritiem eius, et placet eius per- 
tinacem insaniam. Et hic nota quod violentia que fit in 
Deum fit tripliciter, scilicet contra Deum simpliciter blas- 
phemando, contra artem foenerando, contra (°) naturam 
sodomitando. Modo in presenti capitulo solum in speciali 
agitur de prima specie in persona Capanei; unde vide 
quomodo .bene autor scit aliena scripta trahere ad suum 

(') 116, rememorat. 

(*) E. exterruit, murorum ascensione sola, totam civitatem. 

(*) E. non videbatur. 


(‘) E. hoc est videtur quod ignis pluens non mollificet eum in eius duri- 
tie, nec placet. (*) E. et contra. 


480 COMENTUM INFERNI 


propositum. — E quel. Hic autor ponit responsionem Ca- 
panzi, et bene fingit quod Capanzus, non requisitus, non 
interrogatus respondet tam superbe, tam furiose, ut per 
hoc ostendat eius impatientem insaniam. Dicit ergo: e 
quel medesimo, scilicet Capaneus, che se fu accorto ch’ io 
dimandava il mio duca di lui, gridò: io son tal morto 
qual fui vivo, quasi dicat : ego, quem tu vocas despectuo- 
sum, sum illius alti animi contra homines et deos, cuius 
fui in vita, licet fuerim fulminatus ob superbiam meam. 
Et per hoc tangitur implacabilis furia talis, qui penitus 
prostratus et deiectus ad terram adhuc loquitur superbe; 
et addit Capanaus peius, quia dicit : quod si Jupiter ultra 
flammas quae cadunt super eum, immitteret omnia ful- 
mina quibus olim przcipitavit gigantes, non posset habere 
debitam ultionem de eo (^. Ad quod nota quod sicut 
finxerunt omnes poeta gigantes nati ex terra volentes 
invadere ccelum et eripere regnum Jovi |^, accumulave- 
runt montem super montem, et dum ascendere coepis- 
sent Jupiter iratus fulminavit omnes (?), et precipitavit 
mortuos ad terram. Sed qui sunt isti gigantes? Certe 
sunt superbi, potentes, qui merito dicuntur ex terra nati, 
quia nihil sapiunt, nihil querunt vel curant nisi terrena. 
Isti accumulantes montem super montem, idest potentiam 
super potentiam, et terram super terram prasumunt 
contra Deum, scilicet ipsum negando (^ et contemnendo. 
Ideo bene Macrobius Libro Saturnalium dicit : quid aliud 
credimus gigantes fuisse, nisi quamdam impiam gentem 
deos negantem : unde Propheta: Dixi insipiens in corde 
suo non est Deus, sicut recte dicebat Capanaus (5; sed 
Jupiter fulminavit eos; nam fulmen figurat superbiam, 
ut dictum est supra capitulo VIII, et Deus punit super- 


(') E. de ipso. (3) E. ipsi Jovi. (* E. eos. 
(*) E. negando, blasphemando et contemnendo. 
(* E. iste Capanzus. 





482 COMENTUM INFERNI 


mando : o buon Vulcano, qui es bonus faber fulminum, 
aiuta aiuta ; idest praebe mihi juvamen cum sagittis acu- 
tis, et dicit : sicom' el fece a la pugna di Flegra, idest sicut 
fatigavit Vulcanum et alios fabros in faciendo fieri ful- 
mina in pugna gigantum, que fuit in Phlegra contrata 
Thessalie ; et dicit: e sel saetti me con tutta sua forcia. 
Et hic nota quod ista sunt recte verba superbi con- 
temptoris Dei, qui precipitatus ad terram erigit (') faciem 
furiatam contra Deum, et fulminatus fulminat ira, et 
dicit: Deus non posset facere cum tota vi sua (*), cum 
omnibus suis sanctis, imo non contentus verbis facit ficas 
contra Deum, sicut ego vidi et cognovi unum blasphe- 
mum qui iratus sepe erigens faciem contra ccelum cla- 
mabat furiose: non posses facere Deus tota vi et tota 
potentia tua quod (*) unquam haberes potentiam in anima 
ista, et percutiebat sibi pectus. — Allor. Hic autor ponit 
responsionem Virgilii contra Capanaeum tam stulte furen- 
tem, dicens: Alora il duca mio parlò di forcia, ut redderet 
sibi vicem : voluit enim respondere sibi secundum stulti- 
tiam suam, cuius potentia extracta non extinguebatur 
superbia sua, et dicit: (anto ch'io non l'avea si forte 
udito, scilicet loqui in isto inferno hucusque, et merito, 
quia non fuerat opus tam violenta voce contra Pluto- 
nem, Phlegiam, vel Minotaurum ; nam adhuc non invenit 
spiritum tam superbum in Deum. Dicit ergo Virgilius : 
O Capaneo, lu sie più punito in ciò che non s' amorcia 
la tua superbia, supple quam si extingueretur, et decla- 
rat hoc dicens: nullo martiro, idest nullum supplicium 
quantumcumque magnum, fuor che la tua rabbia, qua (5 
cruciaris in terris, serebbe dolor compito, idest sufficiens, 

(') E. erigit adhuc faciem furiatam contra Deum; sicut ego vidi et cognovi 
unum blasphemum. 

(*) 116, sua, cum tota potentia sua, cum omnibus. 


(*) S., E. e 116, quod tu unquam haberes partem in anima. 
(*) E. quia cruciaris interius. — 116, qua cruciaris interius. 


CANTUS DECIMUS QUARTUS. 483 


al tuo furor, et verum dicit; quia talis oppressus (') et 
deiectus non potest habere maius tormentum in mundo 
isto quam rabiem suam, qua se mordet. Et ostendit quo- 
modo Virgilius postea manifestaverit sibi, quis esset ille, 
unde dicit: poi, idest, postea ille Virgilius, se rivolse a 
me con miglior labbia, idest (*) benigniori facie, idest pla- 
cidiori loquela, dicendo : quel fu un de' sette regi, qui fue- 
runt Adrastus, Amphiaraus, Parthenopeus, Ipomedon, Ti- 
deeus, Capaneus, Polinices, che assiser Tebe, idest qui obse- 
derunt civitatem Thebarum in Gracia, ef ebbe, scilicet 
in vita, e par ch'egli abbia, scilicet adhuc post mortem, 
Dio in disdegno, quia non dignatur ipsum aliquo cultu 
reverentie, e poco par che '| preghi, imo omnino despicit 
eum; sed hoc cedit sibi ad augumentum maioris poene; 
unde dicit : ma li suoi dispelli sono assai debiti fregi al 
suo petto, idest sunt satis digna supplicia sibi. Frisia (?) 
enim solent esse ornamentum pectoris, et ista supplicia, 
scilicet rabies, furor, indignatio sunt ornamenta cordis 
superbi, quod quidem cor est in pectore. 

Or mi vien dietro. Ista est terlia pars generalis, in 
qua autor describit originem omnium fluviorum infer- 
nalium. Et primo fingit quod Virgilius invitet (*) eum ad 
novam materiam et prazcautum faciat (5) circa viam. Di- 
cit ergo Virgilius: Or mt vien dietro, quasi dicat: satis 
diximus de isto insano, per quem potes intelligere poe- 
nam violentorum in Deum, e guarda che non metti li piedi 
ancora ne l'arena arsiccia, quasi dicat: cave ne intres 
adhuc arenam (5) aridam siccam, ne incendaris desuper 
ardore (^) flammarum, et inferius ardore (*) arena; et sic 


(*) 116, depressus. 

(*) 116, idest cum blandiori loquela, dicendo. — E. e S. idest benigniori facie 
et placidiori. 

(*) E. Frigia enim solent esse ornamenta. (* 116, inducit. 

(*) 116, facit. (*) 8. in arenam. 

(*) 116, ab ardore. (*) S. ab ardore. 


A84 COMENTUM INFERNI 


vide quod hucusque steterant in extremitate sylvae vi- 
dendo Capaneum, et loquendo cum eo et de eo. Nunc 
autem moventes (*) de loco veniebant versus unum flu- 
vium, per cuius aggerem habebant transire istam are- 
nam; unde dicit: ma sempre ten li piedi stretti al bosco, 
idest sylva predicte in qua non cadit ignis; et subdit 
quod pervenerunt taciti sine sermone ad flumen, unde 
dicit : divenimmo lacendo, idest tacite meditando ad subti- 
lem fictionem, quam statim faciet, /à ove un picciol fiu- 
micello spiccia, idest erumpit vel separatur (5, fuor de la 
selva. Ad quod sciendum (*) quod iste est tertius fluvius 
infernalis vocatus Phlegeton, qui facit fossam in qua pu- 
niuntur violenti in proximum. Modo iste fluvius ex illa 
valle exit in sylvam, et labitur ad modum canalis (*) per 
ipsam, et deinde transit per arenam istam, et fluvius iste 
est calidus, rubeus; nam Phlegeton interpretatur ardens, 
ideo dicit: /o cui rossor ancor mi raccapriccia, idest fa- 
cit me horrere et tremiscere, et est aqua istius flumi- 
nis rubea, calida, foetida propter sulphur. — Quale. Hic 
autor manifestat qualitatem et formam istius fluminis per 
unam comparalionem convenientissimam. Ad cuius de- 
clarationem debes scire quod apud civitatem Viterbii est 
quadam mirabilis aqua calida, rubea, sulphurea, pro- 
funda, de cuius (?) lecto exit quidam rivulus (5) parvus, 
quem meretrices habitantes in illa planicie dividunt in- 
ter se; nam in qualibet domuncula meretricis (7) est bal- 
neum ex illo rivulo ordinatum; ergo bene est compa- 
ratio propria in rubore, in colore et in foetore. Dicit ergo: 
quello, scilicet fluviolus, sen giva su per l'arena tal quale 
ruscello, idest rivulus, esce del bulicame, et est conveniens 


(') E. moventes se de. (^) E. vel sequitur. 
(*) S. sciendum est, quod iste tertius fluvius inferualis vocatur. 
(*) 116, canalis per ripam. (*) S. cuius loco. 


(*) E. rivus parvus. (*) S. meretrices habent unum balneum. 


CANTUS DECIMUS QUARTUS. 485 


nomen; dicitur enim sic quasi bulliens calor, che, idest 
quem rivulum, /e peccatrici purton poi tra loro; sicut 
ergo aqua recedens a bulicame labitur per planitiem 
intra domos meretricum, ita aqua recedens a Phlege- 
tonte buliente fluit per arenam in modum rivi inter loca 
animarum peccatricium. Vere enim anima peccatrix po- 
test dici meretrix, que (') fugit sponsum suum et pol- 
luit honorem suum. Et subdit autor naturam (5) et for- 
mam istius fluminis, dicens: /o fondo suo et ambo le 
pendici, idest aggeres, e î margini da lato, idest et am- 
be ripe, eran fatte petra. Per hoc videtur autor velle 
dicere, quod ista aqua sit tam fortis impressionis, quod 
terram per quam transibat indurabat in petram; et me- . 
rito, si bene considerantur qui puniuntur in tota terra 
quam ista aqua dividit cursu suo, bene est de natura 
saxea, imo ferrea, qui non veretur facere violentiam in 
alios, in se, in Deum, in naturam et artem. Et dicit au- 
tor: perch' io m'accorsi che '| passo era lici, idest per viam 
illorum aggerum; vult dicere quod non poterat transiri 
ista arena tute per aliam viam, nisi per ripas altas istius 
fluminis, quia vapor exalans ex aqua * extinguebat flam- 
mas desuper cadentes, sicut postea dicetur. — Tra tutto. 
Hic autor facta descriptione unius fluminis * (5 scilicet 
Phlegetontis, sumit materiam describendi unde et quomodo 
Phlegeton (5 et cetera flumina infernalia habeant ortum; 
et non est digressio impertinens proposito, imo peruti- 
lis; et primo fingit quod Virgilius facit ipsum attenctis- 
simum ad difficilem et mirabilem fictionem quam facere 
intendit. Dicit ergo Virgilius Danti: cosa notabile non fu 
scorta da gli occhi (uoi, idest non fuit visa et notata a 

(! E. quia fugit sponsum suum Dominum nostrum Jesum Christum, et 
polluit. 

(*) E. naturam suam, et. 


(* Manca nel Codice Estense quanto è fra i due asterischi. 
(*) S., E. e 116, ipse Phlegeton. 


486 COMENTUM INFERNI 


tuis oculis intellectualibus, (ra tutto l'altro ch'io t'ho di- 
mostrato, idest inter cetera mirabilia quae ostendi tibi 
hucusque, poscia che noi intrammo per la porta, scilicet 
primam Inferni : /o cui sogliar a nessuno ee negato, quia 
scilicet introitus illius est semper (') patens, ut sepe jam 
patuit, come 'l presente rio, idest sicut fluviolus iste Phle- 
geton est notabilis (*); et bene dicit, quia si vult. dare 
Danti cognitionem Phlegetontis, oportet quod det etiam 
cognitionem ceterorum fluviorum infernalium, quia omnia 
ista flumina oriuntur ab uno fonte, ut statim demonstra- 
bit (?) sub figura mirabili. Et ostendit Virgilius, quomodo 
ipse factus avidus novitate rei tam notabilis (* petivit de- 
clarationem a Virgilio, unde continuative (°) dicit: queste 
parole, scilicet praescripta, fur del duca mio, scilicet. Vir- 
gilii, qui me sospitem duxit per viam tam suspectam; 
perche 'l pregai che me largisse il pasto, idest donaret mihi 
doctrinam rei, que pasceret tamquam cibus sapidus ani- 
mum meum jeiunum, cuius jeiunii ipse fuerat causa, 
unde dicit: di cui m'avea largito il disio, idest cuius rei 
donaverat mihi appetitum sciendi; et est metaphora pro- 
pria: nullus enim cibus quantumcumque artificialis ita 
pascit ventrem cum delectatione gustus, sicut doctrina 
fictionis artificialis delectabiliter (5) reficit animum. — In 
mezzo mar. Nunc autor ostendit quod Virgilius juxta 
promissum demonstrat sibi figuram mirabilem: vult di- 
cere sententialiter ^), quod omnes isti fluvii infernales 
oriuntur de quadam statua monstruosa (5), qua est in 
insula Creta. Primo ergo describit insulam istam a situ, 
a languore presenti, a flore antiquo. Ad cuius cognitio- 
nem est breviter sciendum, quod ista insula Crete fuit 





(!*) E. semper paratus, ut ssepe. () E. nobilis. 
(*) E. demonstrabitur. (* E. nobilis. — 116, mirabilis. 
(*) 116, continuans. (*) 116, delectabilis. 


(*) 116, summaliter. (*) E. vere monstruosa. 


CANTUS DECIMUS QUARTUS. 487 


olim nobilissima et in florentissimo statu, adeo quod do- 
minabatur omnibus insulis et terris circum adiacentibus; 
unde Philosophus primo Politicorum loquens de politia 
cretensium, dicit: quod non erat in totum perfecta, sed (*) 
propter potentiam suam sic credebatur; et tamen, ut di- 
cit, tempore suo jam bellum translatum erat ad eam. 
Ista insula habuit olim centum notabiles (*) terras, et in 
ista regnavit primo Saturnus rex justissimus, sub quo 
insula floruit in magna libertate, pace et honestate ; sub 
quo gens vixit innocenter et pure; ideo poete greci 
primo finxerunt quod setas aurea fuerit (?) sub eo. Hic 
Saturnus (* justissimus infortunium habuit in stirpe sua; 
nam previdit quod ex eius uxore nomine Rhea nasciturus 
erat filius expulsurus eum de regno; ideo mandavit ei, 
ut quicquid pareret necaret (5): ista peperit filium egre- 
gium, quem vocavit Jovem, cuius pietate mota transmi- 
sit ipsum alendum ad montem nomine Idam occultissime; 
sed tamen Saturnus non valuit evitare fatalem dispo- 
sitionem. Nam Jupiter factus adultus violenter expulit 
patrem de regno, qui pulsus venit in Italiam, regnante 
rege Jano. De Saturno isto dicetur alibi 9), et precipue 
Paradisi capitulo XXI; similiter de Creta jam dictum est 
paulo supra, ubi facta est mentio de Minoe rege justis- 
simo, et Minotauro filio eius violentissimo. Nunc ad li- 
teram. Dicit autor: diss'egli allora, scilicet ille Virgilius : 
un paese guasto che s'appella Creta, respexit ad tempus 
modernum, quia insula ista est hodie sub potestate ve- 
netorum, multiplici servitute oppressa et multum deso- 
lata, quod quia est notum omnibus et longum esset 
enarrare dimitto; et vocatur hodie Candia a civitate 
principali insulze, sotto ’/ cui rege, scilicet Saturno, fu già 


(') E. sed potentia sua sic credebatur. — (*) E. nobiles. 
(*) S. fuerat. (*) E. Saturnus infortunium. 
(*) 116, necaretur. (*) E. alibi latius, et. 


488 COMENTUM INFERNI 


il mondo casto, idest quod regnante Saturno in Creta 
setas aurea fuit in mundo, quando homines vixerunt ca- 
ste et honeste; sede in mezzo mare, idest situata est. — Una. 
Hic Virgilius descripta insula in generali describit locum 
particularem in ea dicens: una montagna v'ee, idest est 
ibi notabilis inter alias, nam Creta est circumcincta (') 
multis altissimis montibus, et etiam intra se est multum 
montuosa (*) et sylvosa, che s' appella Ida, et adhuc ho- 
die sic vocatur, ita quod non perdidit nomen antiquum 
sicut ipsa insula, et dicit: che gid fu lieta d'acqua e di 
fronde, idest fertilis et amoena, ita quod praebebat bona 
pabula et pocula animalibus; imo audivi unum mira- 
bile de ista montanea, scilicet quod hodierna die herba 
eius facit dentes aureos animalibus, idest habentes co- 
lorem aureum ; sed, or ee diserta, scilicel de presenti, 
quia inhabitata, come cosa vieta, idest vetus, antiqua, 
quasi dicat facit (?) cursum suum, sicut omnia faciunt. 
Et vult quasi dicere quod merito sit deserta, quia olim 
nutrivit illum qui induxit malum morem in mundo, sci- 
licet Jovem, qui expulso patre (*) tyrannice invasit re- 
gnum. Unde dicit: Rhea, scilicet uxor Saturni, quae 
alio nomine dicta est Cybeles, alio nomine Berecinthia, 
alio nomine Ops (D), * la scelse gia, idest eligit eam sibi 
olim * (), per cuna fida, idest pro fideli cunabulo ut 
scilicet puer suus fideliter nutriretur (’) ibi in cuna, del 
suo figliuolo, scilicet Jovis; et dicit quod ad occultatio- 
nem istius filii ista mater ordinavit, quod quando puer 
vagiret fieret clamor et stridor magnus cimbalorum et 
aliorum instrumentorum musicorum ne deprehendere- 
tur furtum, unde dicit: e vi facea far le grida, scilicet 

(*) S. circumdata. (*) 116, monstruosa. (*) E. fecit. 

(* E. patre suo tyrannice. (*) S. Opis. 

(*) Quanto é racchiuso fra i due asterischi é supplito dalla lezione del Co- 


dice 116. . 
(*) S. nasceretur et nutriretur. 





490 COMENTUM INFERNI 
versis miseriis, sta dritto, quia adhuc durat licet valde 
fractus, dentro dal monte, scilicet Ida, et dicit: che ken 
tolte le spalle in ver Damiala, idest Orientem. Hoc dicit 
quia cum regnum assyriorum ccqepit ruere, regnum ro- 
manum ccpit pullulare, sicut tactum est II capitulo In- 
ferni, et dicetur IV Paradisi diffusius et clarius. Et nota 
quod autor videtur hic facere eumdem errorem, quem 
videtur fecisse in VI capitulo, scilicet quod ." capit Baby- 
loniam .Egvpti pro Babvlonia magna antiqua ,*, et constat 
enim quod Damiata est civitas .Egvpti, quae olim vocabatur 
Memphis in prophetis et poetis, que fuit sepe capta a chri- 
stianis, et ob hoc destructa a fundamentis a saracenis, 
ne amplius esset receptaculum hostium cum eorum prz- 
juditio magno. Autor per Damiatam voluit dare intelli- 
gere Babyloniam illam assyriorum, quae tamen est sub 
Babylonia zgyptiorum, scilicet sub potestate Soldani; et 
dicit: e guarda Roma come suo speglio, idest tamquam 
speculum suum, et se speculatur in ea, quia erat mu- 
lier formosior, junior et recentior, quam Babylonia omni- 
no (?; deserta. — La sua. Mic autor describit istud cor- 
pus misticum per sua membra, dicens primo: /a sua festa 
ee formata di fin oro, idest quod caput eius est ex auro 
perfecto conflatum. Per hoc intellige primam «aetatem, 
qua dicitur fuisse aurea, idest pura, perfecta, et pra- 
tiosa; quia homines, ut dictum est, sub Saturno vixe- 
runt sobrie, caste, sine cupiditate lucri, et fuit tanto 
perfectior ceteris, quanto aurum est perfectius ceteris 
metallis. Et intellige respective, quia nunquam fuit talis 
atas perfecta, ut dicetur alibi sepe, et precipue Purga- 
torii capitulo XXVIII. Et tangit secundam partem, di- 
cens: e le braccia e'l petto son di puro argento. Per hoc 
intellige secundam statem sub Jove, in qua homines coe- 


(!) 116, quia cepit. (*) E. antiqua; constat enim. 
(*) E. olim deserta et desolata. — 116, omnino deserta et desolata. 


CANTUS DECIMUS QUARTUS. 491 


perunt habere proprium, et fuit tanto imperfectior prima, 
quanto argentum est imperfectius auro. Et tangit tertiam 
partem, dicens: poi ee di ramo fino a la forcata, idest 
habet ventrem rameum usque ad cossas, ubi homo bi- 
furcatur. Per hoc intellige tertiam atatem, quae dedi- 
cata (') est avaritie; ideo ingurgitabat omnia intra ven- 
trem, et hec fuit tanto vilior prima et etiam secunda, 
quanto ramum est vilius argento et auro; et bene 
figuratur per ramum, quia primo fecerunt pecuniam 
ramo (5. Et tangit quartam partem (?), dicens : da indi in 
giuso, idest a furcatura infra, scilicet coss®, tibie et pars 
pedum, ée tutto ferro eletto, idest forte. Per hoc intellige 
quartam statem in qua fuerunt homines duri, violenti, 
exercentes arma, fundentes (* sanguinem, et facientes 
omnia scelera, sicut describunt omnes poete, et Ovidius 
clare primo maioris. Et facit unam exceptionem, quia 
dixerat: (utto, dicens: salvo che 'l destro piede e terra cotta ; 
per hoc intellige aetatem ecclesie. romane, que cum 
primo esset terra simpliciter, scilicet humilis et pauper, 
fuit facta fortis, dives, ornata, pulcra per dotem Con- 
stantini; manifestum est enim quod terra cocta est for- 
tior, carior et pulcrior (5). Et addit ultimo: e sta eretto, 
idest quod pradictus senex stat rectus (^) magis firma- 
tus, su quel, idest super pede terreo cocto, che su Pal- 
(ro, idest quam super sinistro ferreo. Per hoc intellige 
quod temporibus multis jam diu plus viget ecclesia, quam 
imperium; imo continuo imperium fuit diminutum, ec- 
clesia vero exaltata semper post Constantinum. — Ciascun. 
Nunc autor ex dictis infert promissum propositum, et 
breviter vult dicere, quod ab omnibus partibus dictze sta- 
tue preter quam a prima emanant gutte, que congre- 


(') E. dedita est. (*) E. de ramo. (*) S. statem. 
(*) E. effundentes. (*) 116, purior. 
(*) S. stat erectus. — E. stat magis firmatus. 


492 COMENTUM INFERNI 


gate simul penetrant terram et faciunt flumina infer- 
nalia. Per hoc autem vult dicere autor, quod ab omnibus 
statibus mundi corruptis, praeter quam a prima qua non 
fuit ita corrupta, emanant omnia vitia, peccata, cupidita- 
tes et mala, quae sunt causa nostrarum poenarum qui- 
bus cruciamur in Inferno. Dicit ergo: ciascuna parte fuor 
che l'oro ee rotta, idest quod omnis vtas praeter auream 
est vitiata. Et hic nota quod per istam literam eviden- 
ter ostenditur, quod autor non loquitur hic de statua, 
quam vidit Nabuchodonosor in somno, de qua dicetur 
Paradisi capitulo IV, licet videatur habere magnam con- 
formitatem cum ista, quia illa statua fuit prostrata et 
omnis pars eius fracta, et primo aurum; et dicit : d'una 
fessura che lagrime goccia, idest emittit peccata que sunt 
causa lacrymarum et miseriarum nostrarum in isto mundo 
et alio, Ze quali accolte, bene dicit, quia una actio parva 
vel paucae non faciunt fluvium, idest cruciatum infer- 
nalem ; sed multa simul (*) congregate foran quella grotta, 
idest montaneam Ide, e lor corso se diroccia, idest de- 
rivat per diversos alveos, im quesía valle, scilicet infer- 
nalem, sicut ^) comuniter flumina generantur in monti- 
bus ex diversis rivulis qui cadunt in vallem. Et explicat 
nominatim, qua sunt flumina illa, dicens: fanno Ache- 
ronte primum fluvium Inferni, qui ?) est generalis passus 
Inferni; Stige, secundum fluvium (* qui est in modum 
paludis, e Flegetonta, idest istum (È) tertium jam descri- 
ptum, poi sen va giù, scilicet de circulo in circulum, quia 
Phlegeton currit per sylvam et arenam, per questa stretta 
doccia, idest strictum canale, et currit usque ad fundum; 
et dicit: in fin /a dove più non si dismonta, idest usque 
ad centrum, ubi non possunt plus descendere, quia na- 


(‘) E. simul aggregate. — 116, simul conjuncta. 
(* E. sicut flumina generantur. (*) E. quia est. 
(*) E. flumen quod est. (*) 116, istum fluvium tertium. 


CANTUS DECIMUS QUARTUS. 493 


turaliter omne grave tendit ad centrum, nec potest trans- 
ire centrum; et ita moraliter, quia non potest gravius 
peccari quam peccaverit (') Judas qui prodidit Dominum 
Deum suum; et quia dicte aque non possunt amplius 
descendere, stagnant (*) et faciunt lacum glacialem, qui 
dicitur Cocytus, de quo dicetur plene in fine Inferni. 
Ideo dicit: fanno Cocito, in quo puniuntur proditores, 
e qual sia quel stagno, idest aqua stans quia (*) non mo- 
vetur, (u io vedrai, suo loco et tempore; però qui non 
si conta, quia esset superfluum nunc narrare. 

Et io a lui. Quarta (* pars generalis, in qua autor 
ad complementum sui tractatus, movet duo dubia circa 
materiam praedictam ; et primo querit, quare tantum 
nunc vident (5) istum fluvium Phlegetontis. Dicit ergo: 
et io a lui, supple dixi: el presente rigagno, idest rivus, 
a rigando dictus, perché ci appar pur a questo vivagno, 
idest extremum, s'el se diriva cosi dal nostro mondo, 
scilicet viventium, sicut dictum est. Et ponit responsio- 
nem Virgilii, qui breviter dicit, quod causa, quare non 
vidit hucusque istum rivum qui nascitur ex Phlegetonte, 
est circularitas loci, quia in descendendo per circulos 
semper venerunt ad sinistram ; ideo a parte dextra potuit 
esse lacus vel fluvius quem non viderint (5). Dicit ergo : 
et elli a me. Scilicet Virgilius respondit et dixit: (u sai 
che’! loco (') ée tondo, idest spericus, e non sie’ ancor 
volto per tulto'l cerchio, quia nondum percurristi (5) aliquem 
circulum circumcirca in totum, tutto che sii venuto molto, 
idest quamvis multum perquisiveris de Inferno, et multos 
circulos; pur a sinistra già calando al fondo, idest de- 
scendendo semper versus centrum; ergo si venisti sem- 

(*) 116, peccaverat Judas quia. (*) E. ideo stagnant. 

(*) S. que. (*) 116, Ista est quarta et ultima pars. 

(*) E. viderit. (*) E. non viderunt. 


(^) 116, loco, scilicet totus infernus, de fondo. 
(*) E. percucurristi. 


494 COMENTUM INFERNI 


per ad sinistram potest esse aliquid ad dextram de quo 
tu nondum perpenderis; ideo dicit: perche se cosa n’ ap- 
paresse nova, scilicet nondum visa a te, non dee addur 
meraviglia al tuo volto, idest oculis frontis nuper viden- 
tibus ipsam rem. Sed adverte quod autor videtur con- 
tradicere sibi ipsi in eo quod dicit, se non vidisse fluvium 
istum, et tamen bene vidit, et de eo plene tractavit ubi 
punivit violentos contra proximum. Dicendum breviter 
quod autor vidit Phlegetontem a quo emanat (!) iste rivus, 
non tamen ubi vel (*) quomodo rivus exeat de flumine; 
quia, sicut vidisti, autor per sylvam non fuit secutus 
fluvium, sed fingit nunc (*) se reperire ipsum in isto sa- 
bulo, sicut gratia exempli possum vidisse lacum Bena- 
cum, et deinde videre Mincium (* fluvium Mantoanum 
qui egreditur ab eo, non apud Pischeriam (?) ubi oritur, 
sed apud Mantuam, vel alibi longe ab ipso ortu, et sic 
possum ignorare (5) ubi iste fluvius nascatur de illo lacu, 
vel utrum sit de eadem aqua; imo (') adhuc non cogno- 
verat Phlegetontem ex quo oritur iste ramus aqua, 
licet plene vidisset eum, sicut statim tangitur in secunda 
quastione sequenti. — E/ io ancor. Hic autor movet se- 
cundam dubitationem incidentem circa predicta, et petit 
de duobus fluminibus infernalibus, de quorum altero 
non videbatur sibi Virgilium fecisse manifestationem, de 
altero non videbatur fecisse mentionem, et per conse- 
quens distinctio facta ab eo de fluminibus infernalibus 
videbatur sibi defectiva; unde dicit: el io, supple petivi: 
o maestro, idest, o Virgili, qui me doces hic ortum flu- 
viorum (5), supple, dic mihi: ove se (rova Flegetonte e 
Lete, et ecce causam su: dubitationis, che de lun taci, 


(') S. manat iste rivulus. (?) S. vel a quo rivus. 
(* E. nunc reperisse ipsum. ( E. Mentium. 
(*) 116, Piscariam. (* E. agnoscere. 


(*) 116, nunc adhuc. (*) 116, fluviorum infernalium. 


CANTUS DECIMUS QUARTUS. 495 


scilicet de Lethe quia non nominasti eum, e ? altro, sci- 
licet Phlegetontem, d?, idest dicis, che se fa d' esta piova, 
idest de ista pluvia lacrymarum praedicta, que emanat 
a statua senis. Et hic nota quod omnes poetze, tam greci 
quam latini, tam antiqui quam moderni, ponunt et no- 
minant quinque flumina infernalia, scilicet Acherontem, 
Stygem, Phlegetontem, Cocytum et Lethem. Modo au- 
tor non numeravit nisi quatuor, quia de Lethe nihil 
dixit; de Phlegetonte autem autor dubitabat non quidem 
de nomine sed de loco, quia licet vidisset ipsum ('), non 
tamen cognoverat ipsum quando viderat; nam quando 
Virgilius ostendit sibi ( aquam sanguineam numquam 
nominaverat Phlegetontem ; ergo viderat ipsam non ut 
ipsam. — In (utle. Hic autor ponit responsionem Virgilii 
ad istam secundam petitionem, qui primo arguit in- 
advertentiam autoris circa cognitionem Phlegetontis, et 
primo commendat eum ut honestius arguat. Dicit ergo 
autor: et ille Virgilius rispose: certo lu mi piaci in lulle 
tue questioni, quia soles subtiliter moveri (*), ma il bollor 
de P acqua rossa dovea ben solver l una che lu faci, quasi 
dicat: tu bene debebas coniecturare ex evidentissimis 
signis qui fluvius erat Phlegeton, quando vidisti ardo- 
rem: et ruborem aquas bullientis, nam Phlegeton in- 
terpretatur ardens: et vide quod autor bene fingit hoc 
ad declarationem sui tractatus, quia lector poterat faci- 
liter falli in cognitione istius aquae quam numquam no- 
minaverat, nisi nunc tam manifeste se declarasset. Et 
solvit alteram partem dubitationis, dicens: Leíe, quem 
hic non nominavi, vedrai, non in isto Inferno, ma fuor di 
questa fossa, idest extra istam vallem Inferni. Et hic nota 
quod autor non ponit Lethem inter flumina infernalia 
more aliorum poetarum, sed in Purgatorio circa finem, 


(' E. eum. (*) E. ei. (*) E. movere. 


496 COMENTUM INFERNI 


quia Lethe figurat (') oblivionem omnium prateritorum 
malorum (*; ideo bene ponitur ibi post perfectam pur- 
gationem omnium peccatorum: habuit enim alium re- 
spectum quam alii poeta, quia catholice loquitur, quam- 
vis moraliter loquendo dicat idem |? quod alii. Dicit 
ergo: ld ove vanno Panime a lavarsi, scilicel a sorde 
vitiorum, guando la colpa pentuta, idest de qua facta est 
debita penitentia, ce rimossa, idest purgata. Et ultimo 
autor ostendit quomodo Virgilius preparavit (4) eum ad 
aliam materiam describendam, dicens: pot disse, scilicet 
ille Virgilius: omai ee tempo di scostarsi dal bosco et in- 
trandi arenam (5) ubi videbunt violentos contra naturam ; 
ideo dicit: fa’ che vegne diretro a me, et ostendit sibi (*) 
viam tutam per quam habent ire per arenam, dicens : 
li margini fan via che non son arsi, quia flamme extin- 
guntur ab humore aqua; ideo dicit: sopra loro ogne 
vapor se spegne, idest omnis calor extinguitur supra ipsis 
ripis. 

(*) E. significat. (3) S. peccatorum. 

(*) 116, idem in effectu quod alii. 

(*) S. e E. preparaverit. — 116, apparaverit. 

(*) S., E. e 116, arenam. Hoc dicit quia stando in extremitate sylvs viderant 
primam gentem violentorum contra Deum, sed non poterant ulterius videre nisi 


intrarent arenam, ubi videbant. 
(*) E. ei. 


497 


CANTUS DECIMUS QUINTUS, in quo tractat. de sisdem su- 
perbis sub titulo multorum licteratorum, et precipue ser 
Brunetti Latini de Florentia, qui multa receptavit Danti 
circa facta sue vita futura, ac etiam de modo pane sue, 
et sociorum suorum. 


O. cen porta l'un de duri margini. Postquam in 
superiori capitulo proxime precedenti autor noster tracta- 
vit et determinavit de poena violentorum contra Deum 
simpliciter et immediate offendendo deitatem, negando vel 
blasphemando eam; nunc (') consequenter in isto capi- 
tulo XV agit et tractat de poena violentorum contra Deum 
mediante natura offensa, qui puniuntur in eodem cir- 
culo, scilicet in arena. Et praesens capitulum potest bre- 
viter dividi in quatuor partes generales: in prima qua- 
rum describit viam tutam per quam intraverunt in istum 
tertium circulum violentorum, et unum gregem anima- 
rum inter quas recognoscit unam animam modernam, 
cum qua renovat antiquam familiaritatem. In secunda 
ille spiritus confert multa (*) cum autore circa presentem 
statum et (*) futuram eius fortunam in brevi, ibi: Ei co- 
minció. In tertia autor respondet ad quadam tacta per 
illum, ostendens suam bonam dispositionem et intentio- 
nem, ibi: Se fosse tutto. In quarta et ultima dictus spi- 
ritus nominat aliquos pollutos contra naturam, de isto 
primo grege, intellige, qui primo occurrerat sibi, ibi: Ne 
per tanto. Ad primum dico quod autor (*) primo de- 
scribit viam per quam habebant transire per istam 


(*) E. nunc autor in isto cantu agit. (*) E. multum. 
(*) 116, et futurum cius in brevi. 
(*) E. auctor ostendit et describit primo viam. 


498 COMENTUM INFERNI 


arenam. Ad cuius cognitionem est prenotandum quod 
autor necessario habebat ire per istam arenam, si vo- 
lebat percurrere totum infernum, et non poterat ire (') 
per aliam viam, quia flammae accense cadebant desu- 
per per totum super arenam que erat de se arden- 
tissima; ideo quia nolebat sentire ludum flammarum 
format sibi viam unam securam, quia fingit quod per 
utramque ripam potest iri sine lesione flammarum, 
quia vapor exalans ex aqua rivi extinguit flammas ca- 
dentes antequam perveniant ad terram riparum (5) vel 
ad aquam fluminis. Ergo continuat dicta dicendis: quia 
enim dixerat in fine praecedentis capituli, quod margi- 
nes faciebant viam, ideo nunc dicit quod ceperunt viam 
per unum eorum; unde dicit : Pun de margini duri, quia 
scilicet sunt lapidei, ut dictum est in precedenti capi- 
tulo, ora cen porta, scilicet per partem dextram, el fumo 
del ruscel, idest nebula exalans ex rivo, aduggia di sopra, 
idest adumbrat desuper, si che salva l'acqua e gli argini, 
idest conservat illesa et intacta, dal foco. — Quali. Hic au- 
tor declarat formam istorum aggerum per duplicem com- 
parationem ; et breviter vult dicere, quod aggeres isti 
sunt tales quales fiunt in Flandria juxta civitatem Bru- 
gie contra impetum maris, et quales fiunt in Italia apud 
civitatem Padus contra impetum Brenta. Et ad decla- 
rationem prima comparationis est sciendum, quod luna, 
qua superius vocata est regina inferni ab autore, omni 
die naturali movet bis mare, et facit fluxum et reflu- 
xum in xxiv horis, sicut iste autor tangit expresse ca- 
pitulo XVI Paradisi. Luna enim est mater humoris, sicut 
sol est pater caloris, et attrahit aquam de longinquo, 
sicut magnes attrahit ferrum. Istum autem motum aquz 
luna facit mirabilissime (?) in occidente, maxime quando 


(') 116 e E. transire. (*) E. riparum vel fluminis. (* E. mirabiliter. 





3500 COMENTUM INFERNI 


mendo il fiotto, idest (') fluctum maris qui ita dicitur ibi, 
che ver lor s'avventa, scilicet ab Oceano cum mirabili ve- 
locitate, fanno (*) lo schermo perche'l mar si fuggia, idest 
reparaculum et obstaculum : (ra Guizante, que est una 
terra, sive Portus in Flandria, e Bruggia: ista est (5) terra 
famosissima in Flandria, sicut est civitas Venetiarum in 
Italia: ad quam Brugiam concurrunt undique mercato- 
res ex omnibus partibus occidentis; unde audio, quod 
navigia plurium xv regionum applicant illuc ; perche ’/ 
mar si fuggia, idest fugiatur ab eis, ita quod non ledat 
eos: e quale, supple schermo, i padoani, supple fanno, 
lungo la Brenta, idest prope flumen (*) ipsorum, quod 
oritur in Alemannia in parte qua dicitur Carinthia (5), 
ubi regnant quidam domini, qui vocantur (5) duces Ca- 
rinthie: hic fluvius adveniente vere, liquescentibus nivi- 
bus intumescit; ideo bene (?) dicitur: anzi che Chiaren- 
tana il caldo senta: vult dicere, quod paduani provident 
sibi ante tempus, in faciendo et reparando aggeres, quia 
frustra occurrerent adveniente alluvione. Et ecce quare 
faciunt: per difender lor ville e lor castelli, ab inunda- 
tione Brenta. Simile (5) faciunt ferrarienses juxta Pa- 
dum (°). Unde miror, quod autor potius ('°) non fecerit 
comparationem de aggeribus Padi, qui est fluvius nobi- 
lissimus Italie, de quo Virgilius suus facit tantam men- 
tionem et commendationem, similiter et Lucanus; sed 
forte (!') fecit, quia aggeres Padi non ita bene serviebant 
comparationi sue, quia sunt nimis alti et magni. Unde 
statim autor restringit comparationem factam, et dicit 


(!) S. idest fluctum maris, che ver lor s' aventava. 
(^) E. fanno lor schermo, idest reparaculum. 
(*) E. Ista est civitas famosissima. 


(*) E. fluvium eorum qui dirigitur ex. (*) E. Carentana. 
(*) 116, dicuntur. () S. bene dicit. 
(*) E. simile etiam faciunt. (*) 116, Paduam. 


('*) 116, non fecit potius. (!!) E. e 110, forte hoc fecit. 





502 COMENTUM INFERNI 


tuitum in eos valde attente, unde dicit: ciascuna ci 
guardava, scilicet ex maxima admiratione, tum quia (') 
videbant eos sine pena, tum quia videbant eos venire 
lente, sine labore, ubi ipsi currebant velociter et jacta- 
bant manus frequenter ad expulsionem flammarum. Et 
exprimit fixum intuitum istorum (*) per duplicem com- 
parationem claram et propriam valde. Unde dicit: come 
Pun sol guardare È altro da sera sotto nuova luna; nam 
cum luna est nova non preestat nobis lumen, quia est 
coniuncta soli; sed quando est remota et opposita sibi, 
tunc lucet nobis, et unus potest alium videre de sero; 
imo aliquando luna sicut secundus sol facit nobis cla- 
ritatem quasi diei. Isti ergo tamquam sub nocte respi- 
ciunt, quia eorum obscurissima culpa fugit omnino lu- 
cem; et addit secundam comparationem magis strictam, 
dicens: e sì agucciavan le ciglia ver noi, ut cognoscerent 
nos, come ’l vecchio sartor fa nella cruna; sartor enim 
senex qui habet debilem visum contrahit cilia, ut virtus 
visiva fiat fortior quando vult ponere filum in parvum 
foramen acus, quia virtus (?) tunc magis unita exit per 
minorem viam. Unde Aristotiles libro problematum qua- 
rit rationem huius. Videmus (*) etiam quod balistarii hoc 
faciunt, ut acutius videant signum in quod debent diri- 
gere sagittam. — Cosi. Hic autor ostendit ("), quomodo ex 
illo grege animarum invenit unum famosum modernum 
de terra sua, quem familiariter noverat in vita. Ad cuius 
cognitionem sciendum est, quod iste spiritus erat quidam 
civis florentinus nomine ser Brunettus Latinus, qui flo- 
ruerat tempore Dantis, vir quidem magne intelligentiae 
et eloquentiae tempore suo in Florentia. Habuit tamen 





(') S., 116 e E. quia videbant autorem vivum, tum quia videbant eos sine 
poena, tum quia. 

(*) E. illorum. (* E. virtus magis unita. 

(*) E. Videmus enim etiam quod balistarii. 

(*) E. ostendit quando ex illo grege invenit. 





504 COMENTUM INFERNI 


totus deformatus non impedivit, /a conoscenzia sua al 
mio indelletto; et (') sic vide quod autor respexerat cum 
oculo intellectuali, per hoc figurat quod homo quan- 
tumcumque infamatus turpi vitio cognoscitur (*), et hono- 
ratur si aliqua singularis virtus eluceat in eo. Ideo au- 
tor non dedignatur sibi loqui, ideo dicit: e chinando la 
mano a la sua faccia, ut tangerem eum in fronte, que 
erat mihi magis vicina, sicut ipse ceperat me per infi- 
mam vestem (*) qua: erat sibi magis vicina, quia ego 
eram altus et ipse bassus, ut jam dictum est; risposi : 
cum admiratione (5, siete voi qui ser Brunetto, quasi di- 
cat: vos f) miramini de me quod juvenis et vivens vado 
per infernum ut fugiam vitia; sed certe non minus mi- 
rum est de vobis qui () eratis tantum moralis et civilis, 
quod sitis mortuus in tam turpi crimine, et hic ita coctus 
et adustus? et adverte quod loquitur sibi in plurali pro- 
pter reverentiam tamquam patri et maiori. — E quei. Hic 
autor ponit responsionem ser Brunetti ad se, qui primo 
confirmat se esse illum super addens cognomen suum et 
exoptans () loqui secum. Unde dicit : e quei, scilicet Bru- 
nettus respondit mihi captando benivolentiam: o figliuol 
mio, se Brunelto Latino non (i spiaccia un poco (eco, 
idest non displiceat 5) tibi ut ego sim tecum, unde lo- 
quitur de se in tertia persona, quasi dicat: licet sim ita 
brunus et deformatus in (*) tam turpi loco, non tamen 
te taedeat quod possim parum conferre tecum, qui ('°) in 
vita tantum et totiens solebas conferre mecum; et ideo, 
ritorna in dietro, ita erat necesse si debebat sibi (!') loqui, 





(!) E. et sic inde patet quod autor. (*) E. cognoscitur si aliqua. 

(*) S. vestem sibi magis vicinam, quia ego. 

(*) 116, admiratione, sicut ipse fuerat locutus cum admiratione. 

(*) 116, S. e E. quasi dicat: estis vos in loco tam infami et vituperoso ; quasi 
dicat: vos miramini de me quod vivens et valens vado per infernum ut fugiam. 

(*) S. quia. ( E. et expectans loqui. 

(*) E. displiceat ut ego. (*) S. et in tam turpi loco. 

('*) 116, quia. (!!) 116, secum loqui. 





506 COMENTUM INFERNI 


viam tuam per aggerem (') sub te: ita quod cum capite 
attingebat pannos autoris, et agger iste videtur esse altus 
per staturam unius hominis, e poi, scilicet cum contu- 
lero aliqua tecum, rigiugnirò la mia masnada, idest ma- 
nipulum sive turbam meorum, che va piangendo î soi 
elerni danni, quia scilicet seternaliter * puniendi sunt, 
sicut eeternaliter * (*) peccaverunt, permanendo semper in 
isto vitio, et obstinate moriendo. Deinde autor facit suam 
excusationem, si non reverebatur (*) istum ut decebat ; 
nam ad prestandam debitam reverentiam, ser Brunettus 
debuisset precedere et Dantes sequi; similiter ser Brunet- 
tus debuisset ire per aggerem et Dantes inferius; sed 
quia non poterat timore flammarum ibat desuper (5, sed 
reverenter inclinans illi; unde dicit: io non osava scen- 
der de la strada, idest de aggere, per andar par di lui, 
scilicet inferius per arenam, ma (enea il capo chino, 
com' uom che vada riverente. Hoc autem figurat quod 
debemus (5) honorare virtutem in istis talibus (5) infami- 
bus, et loqui cum eis per transitum, ne eorum nimis 
propinqua et frequens conversatio redderet nos infames. 

Ei cominciò. Ista est secunda pars generalis in qua 
autor ostendit quomodo ser Brunettus * confert secum 
aliqua circa presentem et futuram fortunam ipsius, qui 
primo petit ab autore quomodo vivus veniat ad infer- 
num, et quo duce. Unde dicit: ci cominciò, idest ille 
Brunettus * (") ccepit dicere: qual fortuna o destino, idest 
fatum, quasi dicat: qua constellatio vel praedestinatio & 
mena qua giù, quasi a monte ad vallem, anzi !' ultimo 
di, idest ante diem mortis, e chi ée questi che mostra il 





(*) E. e 116, aggerem, io te virrò aí panni, hoc est prope aggerem sub te: 


ita quod. 
(*) Le parole fra i due asterischi sono degli altri tre testi. 
(*) E. reveretur. (!) E. desuper, se reverenter. 
(*) E. debemus semper honorare. (9) 116, spiritibus infamibus. 


(*) Le parole fra i due asterischi mancano nel Codice Estense. 





508 COMENTUM INFERNI 


tua stella; nam autor natus est signo (') geminorum 
ascendente cum sole, et sic in bono puncto, ut dicetur 
Paradisi capitulo XXII; et loquitur prudenter et caute, 
quia constellatio coeli inclinat animum hominis, sed non 
necessitat, quasi dicat, tu potes sequi et non sequi pro 
voluntate liberi arbitrii ; et dicit adhuc conditionaliter : 
se ben m' acorsi ne la vita bella, ad differentiam vite 
infernalis quae est turpissima. Et videtur judicare secun- 
dum astrologiam, cuius (* Brunettus forte habebat ali- 
qualem (?) peritiam ; ideo dixit (*) dubitative, quia etiam 
peritissimi astrologorum falluntur sepe in judiciis futu- 
rorum; vel melius credo quod judicet secundum bonam 
physonomiam, que etiam sepe mentitur de homine, quia 
consideravit sepe bonam indolem istius pueri, qui vide- 
batur bene aptus a natura. Et subdit Brunettus, quod si 
diutius vixisset, animasset ipsum ad presens opus; unde 
dicit: e t' avrei dato conforto a P opra, vegiendo il ciel cosi 
benigno a te ; influendo (5) tibi liberaliter tantum de virtute 
sua, 5' io non fossi si per tempo morto, scilicet antequam 
inchoares tantum opus. — Ma quello. Nunc ser Brunet- 
tus prenuntiat autori adversam fortunam, qui est com- 
muniter inimica virtuosis; et vult breviter dicere, quod 
populus florentinus malignanter et ingrate se habebit erga 
eum, reddens sibi malum pro bono, sicut est de more 
fere omnium populorum erga benemeritos (5) in rem pu- 
blicam ; sicut Roma contra Scipionem, civitas Athenarum 
contra Theseum et ita de aliis. Et circa istum passum (7) 
est aliqualiter ^) immorandum: multi enim reputant 
istud capitulum facile et apertum ; sed certe mihi videtur 
valde diflicile et obscurum, et habet multos malos za- 


(') 116, in signo. (*) E. cuius ipse ser Brunettus. 
(*) E. quamdam peritiam. (*) S. dicit. 
(*) E. scilicet influendo. (*) E. benemeritos; sicut Roma. 


() E. passum aliqualiter est notandum: multi enim istud capitulum facile 
et apertum dicunt, sed certe. (*) 116, aliquantulum. 


CANTUS DECIMUS QUINTUS. 509 


pellos. Est ergo (') primo sciendum ad declarationem 
istius literae, quod multi dicunt hic multa falsa, sequen- 
tes chronicas florentinorum, quae ponunt multa magnifica 
ficte ad exaltationem sue patrie. Nec miror, quia simile 
dicunt chronice quasi omnium civitatum, quas vide- 
rim, sicut Ravenne, Janue, Venetiarum, et Neapolis. 
Quanto magis ergo florentini eloquentissimi hominum 
studuerunt laudibus suz terre? Dicunt (?) ergo, in com- 
mendatione antique originis, quod civitas Fesularum 
olim fundata fuit a rege Atlante, qui veniens cum Apol- 
line magno astrologo suo, queesivit fundare nobilissimam 
civitatem in optimo situ Italie; et quod hec civitas sem- 
per fuit amicissima romanorum ; et quod inde fuit Dar- 
danus primus autor Troie ; et ita de multis, quae omnia 
reputo frivola. Quia Athlas rex Africee, qui fuit magnus (3) 
astrologus, et ideo fingitur supportasse ccelum, quem 
tamen Hercules superavit, nunquam fuit in Italia, quod 
invenerim umquam ; et Apollo multo minus: nec haec 
civitas fuit umquam nobilis vel famosa; immo de ea 
nulla fit mentio, in actu magnificenti& dico (*). Scio, 
quod Livius scribit, quod Hannibal inter Fasulas et Are- 
lium passus est validam tempestatem : nec situs fuit 
optimus, imo pessimus, quia alpestris, nimis asper, et 
sterilis: Unde Radagasus rex gothorum olim cum infi- 
nita multitudine suorum barbarorum in montibus fesu- 
lanis fame et frigore inter nives perierunt. Quid vetera 
quaro? Scribit modernus poeta () eorum Boccatius de 
Certaldo, quod lapides (5) Faesularum sunt plumbei, et 
dicit mirabile de eis, quod si excidantur, in brevi tem- 


(') S. ergo sciendum. 

(3) S. Dicunt ergo in commendationem. — E. Dicunt ergo quod civitas. 

(*) E. maximus. 

(*) E. dico; sed hoc dicunt in commendationem sus originis antique. Scio 
insuper quod Livius. 

(*) E. poeta Boccatius. (*) E. e 116, lapides montis fsesulani. 


510 COMENTUM INFERNI 


poris spatio certissime novis incrementis restaurantur : 
quod, si verum est, satis attestatur natura ipsorum flo- 
rentinorum (^, quorum semen continuo germinat de ra- 
dice. Dardanus autem non fuit de Faesulis, sed de Co- 
rintho (*), ut alibi dictum est. De amicitia vel inimicitia, 
quam cum romanis habuerint (*), quasi nihil scribitur 
ab autoribus; memini tamen, quod Florus dicit: de 
Fesulis triumphavimus, volens ostendere (°) veteres debi- 
les triumphos romanorum; et tempore Catilinae faesulani 
faverunt (5) nequissimis coniuratis. Fuit tamen antiquis- 
sima Terra. Hoc scio, quod aliquis dicet: Dic ergo tu 
mihi, quis fuerit (^) fundator Faesularum, que sic dicta est, 
quasi fiat sola? Dico, quod #u/fa est, et quod nescio, 
quis fundaverit eam, nec quando, quia principia maxi- 
marum civitatum spe ignorantur; sed credo certissime, 
si (5) haec civitas fuisset tanta nobilitatis, quod antiqui 
scriptores aliquid tetigissent. Ulterius dicunt, quod Caesar 
cum duodecim principibus romanis obsedit civitatem fze- 
sulanam per septem annos, et quod tandem destruxit 
eam a fundamentis, et «dificavit Florentiam partim ex 
romanis, partim ex fesulanis ad similitudinem Roma: 
et quod florentini ?) fuerunt in favorem Cesaris in bellis 
civilibus. Et quod sine risu scribere non possum, di- 
cunt, quod Lucanus hoc dicit, cum facit mentionem de 
Sarno: qua omnia quantum sint vana unusquisque (!9) 
intelligens videat. Nam quomodo Caesar poterat (!) va- 
care ('*) constructioni nobilissimarum civitatum tempore 
illius coniurationis pestifere, cum fuerat accusatus de 


(') E. ipsorum florum. (*) 116, Corneto, ut alias dictum est. 
(*) 116, habuerunt. — E. habuerit. (*) S. inveni tamen. 

(*) S. ostendere veteres triumphos. 

(* E. fuerunt nequissimz coniurationis. (*) 116, fuit. 


(*) 116, quod si hzc civitas fuisset tante nobilitatis, antiqui. 
(*) E. Florentia fuerit. — (!* S. unusquisque videat. ('') E. potuerit. 
(") 116, vacare destructioni aut constructioni. 





512 COMENTUM INFERNI 


sicut scribitur in historia beati Romuli quem Petrus 
misit ad pradicandum Feesulas, fzesulani erant homines 
maligni; sed destructa civitate Faesularum per romanos, 
ex illo populo et quibusdam romanis (') civitas Floren- 
tie facta est. Ideo vult dicere autor quod florentini te- 
nent adhuc mores suorum antiquorum, et utinam non 
peiores; et ecce declarat se dicens: e (ene ancor del 
monte e del macigno, idest de duro saxo: et vide quod 
hoc est verum realiter, quia Florentia ultra Arnum in 
extremitate (*) terre tenet partem de monte et saxo; 
sed allegorice vult dicere quod Florentia tenet adhuc 
de duritie, audacia, sagacitate et rapacitate montana; 
unde videmus quod comuniter isti montani sunt magis 
audaces et animosi et subtiles quam palustres, quia ha- 
bent aerem subtiliorem, unde sunt similes ursis et apris 
suis; palustres vero habent sanguinem piscium, ranarum 
et bissarum (5). Macignus ergo est lapis lividus, aridus, et 
figurat invidiam, sicut scribitur Purgatorii capitulo XVIII. 
Dicit ergo: fi si fard per tuo ben far nemico, et sic reci- 
pies pro beneficio supplicium ; hoc autem tangitur plene 
Paradisi capitulo XVIII. Et subdit Brunettus, quod hoc est 
conveniens per (5 pulcram similitudinem, quia non bene 
convenit quod ficus (? arbor faciens dulcem fructum stet 
inter sorbas facientes fructum acerbum. Dicit ergo: ef 
ée rason, idest rationabile et juri consonum, che, idest 
quia, al dolce fico se disconven fruttar, idest () dedecet 
fructificare, (ra li sordi lazzi, idest succidas, laposas. — 
Vecchia. Hic Bruneltus confirmat quod dixit per unum 
proverbium antiquum, quod dicitur in Tuscia in impro- 
perium florentinorum, quia scilicet appellantur florentini 
cocci. Sed ad intelligentiam istius (") facti est sciendum, 


(') E. romanis civibus civitas. (*) E. in extremitate tenet. 
(*) 116, bestiarum. (*) E. propter pulcram. 
(*) 116, ficus faciens. (*) 116, idest non decet. (? E. huius. 





514 COMENTUM INFERNI 


Florentini petiverunt columnas: et fertur, quod pisani 
ex invidia incenderunt eas; deinde illas fassiatas scarlato 
sub specie honoris et pompe tradiderunt florentinis. 
Florentini spoliantes columnas, visa fraude, cum summa 
indignatione coeperunt dicere: Bene sumus ceci, qui (') 
fidimus vulpibus antiquis pisanorum, qui nihil facere 
noverunt sine fraude: et ex inde postea dicti sunt flo- 
rentini ceci in Tuscia; et has columnas posuerunt ante 
portam sancti Johannis, ubi adhuc sunt; sed certe quid- 
quid dicatur, non videtur mihi, quod ista de causa flo- 
rentini sint vocandi ceci, quia si fuerunt delusi ab his, 
quibus fidebant, et quibus fecerant?) tam memorabile 
servitium, non video, quod caecitas sit (*) ista. Alii ergo 
dicunt, quod florentini dicti sunt ceci, quia olim Han- 
nibal inundationibus Arni fluminis perdidit (* unum ocu- 
lum, sicut scribit Boccatius de Certaldo in suo libro de 
Montibus et Fluminibus. Sed certe istud non est de in- 
tentione autoris, qui loquitur hic, quam peius potest, de 
Florentia (), ut patet ex dictis et dicendis; sed mihi vi- 
detur, quod maxima czcitas florentinorum fuit (5), quando 
crediderunt Athila, si verum est, quod jam scripsi supra 
capitulo XIl. Audivi tamen unum florentinum facientem 
hic pulcerrimam (7) expositionem, licet non sit de mente 
autoris. Dixit enim, quod florentini erant ceci active, 
non passive, quia (^) faciunt alios cacos. Nunc ad li- 
teram : dicit ser Brunettus de florentinis suis: vecchia 
fama li chiama orbi nel mondo; allegorice vult dicere 
autor quod sunt ceci mente, quia noverunt virtutem et 
contrarium operantur, sicut dicit Valerius de athenien- 
sibus. Et ecce cacitatem magnam, quia gente ee avara, 


(*) S. quia fidimus. (*) 116, fecerunt. 

(3) S. fuerit ista. — E. qui caecitas sit ista. (*) S. perdiderat. 

(*) E. de florentinis. (9) 116, fuerit. 

(*) E. pulcram. (*) E. quia scilicet faciunt. 


CANTUS DECIMUS QUINTUS. 515 


invidiosa e superba, et iste tres flamme incendunt (*) 
corda eorum, sicut autor jam dixit supra capitulo VI. 
Ergo: fa che tu ti forbi da i lor costumi, idest expurges 
te a moribus malignis maligni populi. — Za tua. Hic ser 
Brunettus, praenunciata autori indigna expulsione sua, 
nunc ad eius consolationem pranuntiat quod ista expul- 
sio erit sibi materia et causa (*) maximi honoris semper; 
unde dicit: La (ua fortuna, idest constellatio coeli, tanto 
onor (i serba, che l'una parte e l'altra, scilicet pellens 
et pulsa (*), alba et nigra, avrd fame di te, idest deside- 
rium habendi te in suo consortio. Sed non sic erit, quia (*) 
facies tibi partem de per se, sicut scribitur Paradisi ca- 
pitulo XVIII: unde dicit : ma lungi fia dal becco [' erba, 
quasi dicat: absit quod ille harpia rapacissime pascan- 
tur doctrina tua bona, et honorentur et glorientur vir- 
tute tua. — Faccian. Hic ser Brunettus ex dictis arguit, 
quod qui traxerunt malignitatem a Feesulanis faciant 
distraclium de se invicem, et non de Dante qui contraxit 
benignitatem a nobilissimo genere romanorum. Ad cuius 
rei intelligentiam est sciendum, quod sicut scribit Boc- 
catius de Certaldo in suo libello de vifa et moribus Dantis, 
post eversionem Florentie * factam ab Attila, quidam 
nobiles, qui fuerant de antiquis civibus Florentie, congre- 
gati in unum miserunt ambasciatores ad Carolum Ma- 
gnum, qui tunc erat Rome, ut dignaretur dare operam 
rezedificationi Florentie * (5, et auxilium contra feesula- 
nos hostes eorum; et sic factum est. Unde aliqui romani 
venerunt, inter quos venit quidam nobilissimus de stirpe 
antiquissima romanorum que (5) vocatur Frangipanes, 
ex cuius sanguine descenderunt Helisei, et ex Heliseis 





(') 116, incenderunt. 

(*) E. causa maxima auctori semper honoris ; unde. 

(*) S. et expulsa. (*) E. quia tu facies. 

(* Le parole racchiuse fra i due asterischi sono state supplite dal Codice 
Estense. (*) E. qui vocatur. 


316 COMENTUM INFERNI 


descenderunt Aldigherii, de quibus fuit Dantes, sicut ple- 
nius dicetur capitulo XV Paradisi. Et sic patet, quomodo 
Dantes fuerit per longam lineam genealogie de sanguine 
romano ; ideo vult sequestrari a feesulanis pravis. Dicit 
ergo : le bestie fiesolane, idest vitiosi florentini, qui ser- 
vant mores fasulanorum; et vocat eos bestias propter 
vitia quae homines reddunt similes brutis, facciano strame, 
idest sterquilinium et lectum, di lor medesme, quasi di- 
cat: faciant distracium de se ipsis, et dimittant virtuosos, 
qui descenderunt a romanorum sanguine generoso. Unde 
dicit: e /assin star la pianta romana, idest virum virtuo- 
sum, s'alcuna, sicut tu Dantes, et bene dicit, quia paucae 
bone plante, idest tales virtuosi hodie nascuntur ibi, et 
ut verum dicam, et ibi et alibi, sorge ancor nel lor le- 
(ame, idest terra, quam appellat letamen, servata metha- 
phora, quia cives vocaverat plantas, in cui, idest in qua 
planta, idest homine virtuoso, riviva, idest repullulet et 
revirescat (^, Za sementa santa, idest (*) sacra authentica, 
quia Roma vocatur alma urbs, di quei roman che vi 
rimaser quando fu falto il nido di malizia tanta, idest 
quando facta fuit Florentia, quam autor appellat domi- 
cilium et receptaculum malitiae. Florentini enim peccant 
magis per malitiam, quam per incontinentiam ; et mali- 
tia est peior, quia fit cum electione, ut plene patuit su- 
pra capitulo XI, vel accipit malitiam secundum comune 
vulgare pro fraude. 

Se fosse (ullo pieno. Ista est tertia pars generalis in 
qua autor respondet ad quadam dicta per ser Brunet- 
tum, et reddit ?) singula singulis: unde primo respondet 
ad id quod superius dixerat ser Brunettus, quod dedisset 
sibi auxilium si non fuisset tam cito mortuus. Ad quod 
respondet autor: ego semper (*) dolui mortem vestram 


 — — — —--_—-——— 








(!) E. reviviscat. (3) E. idest authentica. 
(*) 116, primo reddit. (!) S., E. e 116, sepe. 


CANTUS DECIMUS QUINTUS. 517 


et suspiravi vitam vestram. Dicit ergo: rispos’ io lui: voi 
non seresti ancora posto in bando da Pumana natura, quasi 
dicat nondum essetis expulsus de (') vita humana per 
mortem naturalem, se’/ mio dimando fosse tutto pieno, 
idest si mea precatio (*) esset in totum adimpleta; et vere 
omnis vir valens rationabiliter dolet morte alterius (?) 
viri valentis, quia scit cum quanta difficultate et tem- 
poris diuturnitate fiat; ideo bene Theophrastus philosophus 
moriens dicitur accusasse naturam, qua dedit longam 
vitam inutiliter quibusdam brutis, sicut cervis et corvis ; 
hominibus vero brevem, quorum vita prestat utilita- 
tem. Et ecce statim autor assignat utilitatem privatam, 
dicens: che la imagine paterna di voi bona e cara m'ee 
filta nella mente, idest est radicata in memoria (* mea, 
et or m'accora, idest et nunc contristat () cor meum, 
quia video ipsam ita adustam, quando m' ensegnavate 
al mondo ad ora ad ora, idest in vita vestra (*) in- 
terdum ; et non solum docebat Dantem, sed (’) alios 
juvenes florentinos; unde multos fecit magnos eloquen- 
tes et morales, come l' uom s' eterna. Et hic nota quod 
homo per virtutem et scientiam aternatur dupliciter ; 
uno modo in mundo isto per immortalitatem fame: 
unde () Ovidius: Sic homo fit, fama non moriente, Deus : 
secundo modo, in coelesti patria, quia consequitur (9) fe- 
licitatem et gloriam aeternam ; et ista est vera ('^) et pro- 
prior aeternatio ; tamen eeternari capitur ('') hic improprie 
pro perpetuari. Nota etiam quod autor commendat ser 
Brunettum a sufficientia sua ('?), et sic vide quod autor 
non vult esse ingratus erga illum, a quo habuerat in- 
troductionem et didicerat multa in juventute sua; et 


(!) E. de humana natura per. (*) E. deprecatio. (*) E. alicuius. 

(*) 116, mente mea, sive in memoria mea. (*) E. contristatur. 
(*) 116, nostra. (*) E. sed et alios. (*) 116, unde dicit. 
(*) 116, consequetur. ('*) 116, verior. (!!) E. accipitur hic. 


(!*) 116, sua, et ipse commendaverat eum a bona actitudine sua, et sic vide. 


518 COMENTUM INFERNI 


conatur facere sibi famam virtutis et scientiae ad redi- 
mendam infamiam eius; unde dicit: e conven che nella 
mia lingua si scerna, quia de vobis semper loquar in 
vestri laudem et commendationem, mentr' io vivo, idest 
donec vixero vita temporali ('), imo donec vixero per fa- 
mam, quia de vobis scribam, et vobis dabo famam, quanto 
l' abbia in grato, idest quantum habeam gratum et carum. 
— Ciò. Hic autor respondet ad id quod dixerat sibi Bru- 
nettus de sui expulsione, dicens: io scrivo, scilicet in 
memoria, ut postea scribam in libro, ciò che narrate di 
mio corso, idest de mutatione mea fortune, e serbolo con 
altro testo, scilicet cum eo quod dixit mihi Ciachus vir 
joculator et Farinata de Ubertis vir illustris, quorum 
uterque preenuncians sibi suum exilium, fecit textum 
obscurum satis. Ciachus enim praedixit Danti quod pars 
alba de qua erat caderet infra tres soles; et Farinata 
praedixit (*) quod antequam transirent quinquaginta men- 
ses ipse experiretur quam grave sit expelli de patria 
sine reversione. ldeo dicit: a chiosar, idest ad declaran- 
dum, con donna, scilicet Beatrice; che saprà, supple 
glosare, s$'a lei arrivo; quasi dicat: si Deus facit mihi 
tantam graliam, quod evadam de isto tristi inferno pleno 
tot vel tantis periculis, et per purgatorium perveniam 
ad paradisum duce Beatrjce, tunc declarabor de cursu 
totius fortune mex. Hoc autem faciet autor XVII capitulo 
Paradisi, ubi introducit unum spiritum antiquum mar- 
tistam de genere suo, qui sibi clare manifestat omnem 
cursum fortune mediante Beatrice, quem multi pra- 
dixerant sibi obscure in Inferno et Purgatorio. — Tanto. 
Hic autor quia (?) audiverat durum bellum fortuna 
parari contra se, ideo ostendit se paratum et patien- 
tem ad omnia toleranda adversa, ita tamen quod nihil 


(*) E. e 116, corporali. (*) E. dixit. (*) S. qui. 


CANTUS DECIMUS QUINTUS. - 519 


admittat contra conscientiam; unde dicit: tanto voglio 
che vi sia manifesto, scilicet pro contentatione vestra, 
ut possitis habere opinionem de me quam semper spe- 
rastis ('), ch'alla fortuna, idest casibus et ictibus fortune, 
son presto come vuol. Et hic nota, lector, quod autor, 
sicut dicit, ita fecit, quia tam sapienter quam patienter 
tulit omnia incommoda fortun®, sicut exilium, pauper- 
tatem, penuriam librorum, amissionem amicorum, pe- 
regrinationem, curam rei familiaris, detractionem mul- 
torum aemulorum, et ita de multis: et restringit dictum 
suum dicens: pur che mia conscienzia mon mi garra, 
idest non impugnet me, non arguat me in rebus illicitis, 
quia si fortuna vellet aliquid contra conscientiam meam, 
puta (?, quia suaderet mihi aliquam rem turpem vel . 
inhonestam, tunc non consentirem. Et subdit autor, quod 
non turbatur ex eo quod dixit (?) sibi ser Brunettus, quia . 
jam audivit hoc ab aliis, et jam firmavit animum suum 
contra fortunam (5; unde dicit: (al arra, idest talis pree- 
nuntiatio; et est conveniens methaphora, nam arrha est 
argumentum emptionis et venditionis contracte nondum 
perfecte; ita ista praenuntiatio (5) praedicit fortunam pa- 
ratam. ante factum, non ee nova a l'orecchie mie, quia sci- 
licet, jam audivi hoc a pluribus, ut jam (5) patuit, et ideo 
fortuna faciat quicquid vult, et quam peius potest mihi, 
quia non curo (7); unde dicit: però fortuna giri la sua - 
rota come le piace, idest faciat volubilitatem (*) suam, et 
secundum suum ludum transvaset (?) et alternet ista tem- 
poralia que sunt sub potestate sua, sicut ipsa dicit: En 
ego fortuna que mundo dominor una elevo, depono bona 
cunctis vel mala dono. Ipsa ergo velut regina sedens in 


(*) E. speravistis. (*) E. puta, quod suaderet. 
(*) 116, dicit. (! E. fortunam mundi. 

(*) S. pronuntiatio. (*) S. supra patuit. 

(€) E. non curo; et ideo dicit. (*) E. voluntatem. 


(*) E. transverset. 


520 COMENTUM INFERNI 


rota et tenens sceptrum exercet suam amplam potesta- 
tem super temporalia, sed super animum et conscien- 
tiam sapientis nihil potest; ideo dicit: e’ villan la sua 
marra, idest et rusticus volvat ligonem suum pro libito 
voluntatis, quasi dicat: omnia faciant officium suum, 
et coelum et homines mutent vices suas, quia ego non 
mutabor. Est enim vir sapiens, ut dicit Seneca, similis 
mari, quod non mutat saporem vel colorem, quantum- 
cumque admisceantur sibi lacus, flumina, fontes. Et ul- 
timo autor concludens ostendit quomodo Virgilius, qui 
notaverat omnia verba magnifica qua ipse dixerat cum 
ser Brunetto, gratulatus fuerit supra diclis, unde di- 
cit: lo mio maestro, scilicet Virgilius qui precedebat 
me, si volse allora indietro su la gota destra, idest ad 
partem dextram quia ibat per aggerem dextrum, et (*) 
dextre audiverat bona verba que autor dixerat magna- 
nimiter contra fortunam sinistram, e riguardommi, oculo 
leto applaudenti, poi disse: ben ascolta chi la nota, quasi 
dicat: non dixisti surdo; magna laus est ista et bene 
valens eris si feceris hoc, et verum dicit, quia secundum 
Ptholomaeum sapiens dominabitur astris; sed cum sa- 
pientes sint paucissimi et insipientes infiniti (?), ideo pauci 
sunt qui possint contra coelum et contra fortunam. 

Ne per tanto di men. Ista est quarta pars generalis 
et ultima, in qua autor nominat quosdam pollutos isto 
foedissimo vitio in generali et speciali. Et primo petit a 
ser Brunetto qui sunt (? principaliores de istis, de quo- 
rum grege ipse exiverat propter loqui Danti; unde con- 
tinuans dicta dicendis, dicit: Ne per (anto di men, idest 
nihilominus quamvis Virgilius ita revolvisset *se a me 
et ila me curialiter tetigisset * (4), non tamen dimisi pri- 
mum loqui cum ser Brunetto, ideo dicit: parlando vommi 


') E. et audiverat. (*) E. infiniti sint, ideo. (*) E. sint. 


Ü) 
(‘) Le parole fra i due asterischi son supplite dagli altri tre Codici. 





522 COMENTUM INFERNI 


et literati, dico /erci, idest foedati, maculati, d' un me- 
desmo peccato, scilicet contra naturam, al mondo, idest 
in vita eorum. Ah quam melius erat istis habuisse uxo- 
rem, imo secundum legem Machometti plures uxores et (*) 
concubinas! Deinde secundario nominat aliquos in spe- 
ciali; et primo nominat unum principale caput multo- 
rum. Ad cuius intelligentiam est sciendum, quod Pri- 
scianus ponitur hic tamquam clericus, quia monachus 
fuit et apostatavit, ut acquireret sibi maiorem famam et 
gloriam, sicut de multis sepe videmus qui male loquun- 
tur de fide, ut videantur magni philosophi quasi cre- 
dentes illud Galieni, qui dixit, quod christiani habent 
paucos viros valentes, quia sunt impliciti multis errori- 
bus. Ponitur etiam tamquam magnus literatus in genere 
eloquenti, quia fuit doctor, regulator et corrector gram- 
malice, vir vere excellentissimus, princeps in hac arte 
primitiva, magnus orator, historicus, et autorista. Dicit 
ergo bene: Priscian sen va, scilicet currendo cum aliis (?) 
sub ista tristi pluvia ignea, con quella turba grama, idest 
cum grammaticis et pedagogis suis tristibus; et pulcre al- 
ludit vocabulo; nam gramo in vulgari lombardo idem 
est quod tristis, et ista secta pedagogorum est tristissima 
in mundo: et vide quod clerici videntur polluti isto vitio, 
quia communiter carent labore corporali, et habent co- 
piam ciborum, et penuriam mulierum. Literati vero, 
quia similiter (*) sunt otiosi, et habent materiam para- 
tam, scilicet copiam puerorum. Et nominat alium virum 
famosum (5, principale caput multorum, scilicet Franci- 
scum Accursii. Ad cuius cognitionem est sciendum, quod 
Accursius excellentissimus legum doctor fuit natione flo- 
rentinus ; sed Bononia fecit moram, ibi legit et scripsit. 
Concurrit autem cum Odofredo de Odofredis nobilibus 


(!) S. quin concubinas. (*) 116, cum istis sub ista triplici pluvia. 
(*) 116, communiter. (‘) S. famosum precipue, principale caput. 


CANTUS DECIMUS QUINTUS. 523 


de Bononia excellentissimo doctore. Ipse tamquam astu- 
tissimus, de industria inclusit se in domo, fingens se la- 
borare morbo quatriduane febris, et faciebat omni die 
venire medicum ad colorandum factum ; et interim sum- 
mopere et summo studio glossavit leges cum magna 
festinantia, et celeriter accessit ad Curiam, et fecit publi- 
cari et authenticari suum opus. Quo facto, et scito, Odo- 
fredus summe dolens, scripsit diffusius et copiosius eo, 
sed tarde. Ad propositum ergo: Franciscus filius Accur- 
sii primogenitus fuit etiam famosissimus doctor legum, 
qui laboravit morbo peioris et ardentioris febris, quam 
pater suus. Dicit ergo autor: el Francesco d'Accorso 
anco, idest. etiam, quem autor ponit ista (' horrenda 
ignominia maculosum, quia male servavit legem suam 
pulcerrimam, quam docebat alios, que dicit: cum vir 
nubit in feminam, armentur leges etc. Et hic nota, lector, 
quod vidi aliquando viros sapientes magne literature 
conquerentes, et dicentes, quod pro certo Dantes nimis 
male locutus est hic nominando tales viros. Et certe ego 
quando primo vidi literam istam, satis indignatus fui ; 
sed postea experientia teste didici, quod hic sapientissi- 
mus poeta optime fecit. Nam in MCCCLXXV, dum essem 
Bononiz, et legerem librum istum, reperi aliquos (*) ver- 
mes natos de cineribus sodomorum, inficientes totum 
illud studium: nec valens diutius ferre foetorem tantum, 
cuius fumus jam fuscabat astra, non sine gravi periculo 
meo rem patefeci Petro cardinali Bituricensi, tunc le- 
gato Bononie ; qui vir magne virtutis et scientie de- 
testans (?) tam abhominabile scelus, mandavit inquiri 
contra principales, quorum aliqui capti sunt, et multi 
territi diffugerunt. Et nisi quidam sacerdos proditor, cui 
erat commissum negotium, obviasset, quia laborabat pari 
(*) 116, illa. (*) 116, aliquot. 
(*) E. detestatus tam horribile scelus. 


524 COMENTUM INFERNI 


morbo cum illis, multi fuissent traditi flammis ignis (*) ; 
quas si vivi effugerunt, mortui non evadent hic, nisi forte 
bona poenitudo extinxerit (*) aqua lacrymarum et com- 
punctionis. Ex hoc autem incurri capitale odium et ini- 
micitiam multorum; sed divina justitia me contra istos 
hostes nature huc usque benigne protexit. — E vedervi. 
Hic ser Brunettus nominat alium clericum preelatum. 
Ad cuius cognitionem volo te scire cum non modico 
risu, quod iste spiritus fuit civis florentinus, natus de 
Modiis, episcopus Florentie, qui vocatus est Andreas (?). 
Iste quidem vir simplex et fatuus, saepe publice preedi- 
cabat populo dicens multa ridiculosa ; inter alia dicebat, 
quod providentia Dei erat similis muri, qui stans super (*) 
trabe videt quaecumque geruntur sub se in domo, et 
nemo videt eum. Dicebat etiam, quod gratia Dei erat 
sicut stercus (°) caprarum, quod cadens ab alto ruit in 
diversas partes dispersum (9). Similiter dicebat, quod po- 
tentia divina erat immensa; quod volens demonstrare 
exemplo manifesto, tenebat granum rape in manu et 
dicebat: bene videtis, quam parvulum sit istud granu- 
lum et minutum; deinde extrahebat de sub cappa maxi- 
mam rapam, diceus: ecce quam mirabilis potentia Dei, 
qui ex tantillo semine facit?) tantum fructum. Iste ergo 
magnus bestionus (*) a natura, laborabat isto vitio be- 
stialitatis contra naturam. Nunc ordina sic literam, quae 
est satis intricata. Dicit ille Brunettus Danti: ef potet, 
idest (), et tu poteras, vedervi, idest videre ibi in illa 
turba animarum, quz velociter currens jam multum ab- 
sentaverat se a conspectu eorum. Ideo sic loquitur: 
colui, scilicet episcopum Andream ; et dicit: che fu tras- 

(') 116, flammis igneis. (*) E. extinxerit eas aqua. 

(*) 116, episcopus Andreas. 

(* E. sub trabem videt quidquid sub se geritur in domo. 


(*) 116, sterculus. (*) 116, dispersim. () E. fecit. 
(*) E. bestiarius. (*) E. idest, quod tu poteras. 


CANTUS DECIMUS QUINTUS. 525 


mutato d'Arno in Bacchiglione, quasi dicat, qui ex epi- 
scopo Florentie factus est episcopus vicentinus; nam 
Arnus fluvius transit per Florentiam, Bachiglionus vero 
per Vicentiam. Et hic nota, quod autor non sine quare 
describit ipsum taliter ab ista transmutatione; nam debes 
scire, quod semel (') episcopus Andreas, cum przdicas- 
set egregie populo suo, dixit in fine: O Domini et Do- 
mind, sit vobis recommendata monna Thessa, cognata 
mea, que vadit Romam ; nam in veritate si fuit per 
tempusculum satis vaga et placibilis, nunc est bene emen- 
data; ideo vadit ad indulgentiam. Hoc scito, dominus 
Thomas de Modiis frater eius, magnus jurista, non va- 
lens ulterius ferre ineptias eius, et quia crescebat infa- 
mia vitii, dedit operam prudenter quod transmutaretur 
in episcopum vicentinum per papam Nicolaum de Ur- 
sinis; ideo dicit: che dal servo de’ servi, idest a papa 
romano, qui scribit se servum servorum Dei : quem ti- 
tulum Gregorius I, doctor eximius primo adinvenit. Et 
dicit, quod postea mortuus est ibi, unde dicit valde ob- 
scure: dove, idest in qua Vicentia, lasciò li mal protesi 
nervi, idest male extensos (*). Hoc aliqui exponunt sic, 
scilicet quod nervi pre (*) dolore extenduntur in mo- 
riente, et sic videtur velle dicere, quod ibi male mor- 
tuus est, sicut male vixerat. Alii vero dicunt quod erat 
prodigus (5, et sic habebat nervos male extensos. Sed 
certe credo quod subtilius autor loquatur hic, scilicet 
de nervo genitali. Nervi enim in luxuria naturali exten- 
duntur licite et legiptime cum debitis circumstanuis ; 
sed in luxuria innaturali, male, nequiter, et nepharie ; 
ideo (?) vult dicere quod iste qui male vixerat, male 
mortuus (5) in infamia et turpitudine sua; et dicit: 


(') E. semel iste episcopus. (3) E. extensos nervos. Hoc. 
(*) 116, pro dolore. (^ E. podagricus. 
(*) E. propterea. (*) 116, mortuus est. 


526 COMENTUM INFERNI 


$' avessi avuto di tal tigna brama, idest si habuisses ap- 
petitum sciendi de tam infami et vituperosa materia talis 
sacerdotis porcorum ('). — Di più. Hic ultimo Brunettus 
concludit excusans se si non nominat plures, unde dicit: 
di più direi, idest ego dicerem de pluribus aliis clericis 
et literatis societatis mea, ma il venire e’l sermone non 
può esser più lungo, quia scilicet oportet me reverti ad 
sectam meorum; però ch'io veggio novo fumo sorger del 
sabbione, idest novum ignem flammarum, quia fumus 
est argumentum certissimum (*) ignis; et per fumum in- 
telligit () novum feetorem luxuria alterius gentis venien- 
tis; ideo dicit: /d, idest a longe; veniebat enim nova 
secta que gravius deliquerat (P, et durius cruciabatur, 
de qua dicetur in sequenti capitulo; ideo dicit: gente vien 
con le quali esser non deggio, quia sunt de secta diversa 
a me; et in recessu ser Brunettus recommendat autori 
unum opus suum. Ad cuius intelligentiam est sciendum, 
quod iste ser Brunettus fecit librum vulgarem in lingua 
gallica prosaica, quem divisit in tres libros: et (5 primo 
tractat de rebus gestis in veteri et novo testamento, 
sicut de atatibus mundi, de regnis gentium, de prophe- 
tis, de apostolis, de dotatione ecclesia, de multiplici 
translatione imperii romani ad graecos, gallicos, aleman- 
nos, de situ et distinctione (9) provinciarum; de natura- 
libus, sicut de elementis, de piscibus, avibus, serpentibus, 
bestiis. In secundo libro tractat de ethica Aristotelis, 
scilicet de virtutibus moralibus et vitiis. In tertio de rhe- 
torica Tullii, scilicet de artificiosa eloquentia et modis (7) 
persuadendi: item de modis regendi et gubernandi civita- 
tes et terras. Primam partem vocat monetam usualem; 
E. peccoroni. (3) 116, certissimi. 

E. intelligitur novus fostor. 

Pi deliquit, et durius et crudelius cruciabatur. 

E 


?. libros: in primo. (9) 116, descriptione. 
;, et de modis regendi et gubernandi. 


CANTUS DECIMUS QUINTUS. 527 


secundam, lapides preetiosos ; tertiam, aurum purissimum. 
Fecit et alium libellum, qui vocatus est thesaurettus 
sive thesaurus parvus in stylo rhitmico (') et vulgari ita- 
lico, in quo tractat de moribus hominum, de casibus et 
mobilitate fortune, de statu humano. Dicit ergo: siat 
raccomandato il mio Tesoro: debet intelligi de primo the- 
sauro maiori per excellentiam, qui vocatus est thesau- 
rus ab eo, quasi aggregatio et collectio multarum rerum 
in unum cumulum; unde in prohemio huius libri assi- 
milat ipsum favo mellis collecto ex variis floribus mul- 
torum autorum. — Poi. Hic autor claudit capitulum et 
materiam hanc, ostendens celerem recessum ser Brunetti 
per unam comparationem jocosam et claram dicens: 
ille ser Brunettus poi se rivolse, idest post haec verba 
facta per eum revolvit se versus partem ad quam primo 
cucurrerant socii sui cum summa celeritate ; unde dicit : 
e parve di coloro, idest de numero illorum cursorum, 
che corrono a Verona il drappo verde. Ad quod scien- 
dum, quod in civitate Verona est consuetudo, quod an- 
nuatim in prima dominica quadragesime currunt homi- 
nes pedites ad unum palium viride certatim, ita quod 
ibi videlur maxima celeritas currentium ; hunc autem 
actum viderat Dantes quando stetit (*) Verone, et nota- 
verat ad suum propositum. Et nota quantum comparatio 
sit propria ad ?) propositum : sicut enim currentes ad 
bravium Verone et alibi currunt valde velociter, et spe 
praemii et clamore et exhortatione spectantium (5 inci- 
tante ; ita isti in arena currunt velociter timore poene, 
stimulante ardore flammarum; et addit ad ostendendam 
maiorem celeritatem, quod Brunettus visus est primus 
non ultimus illorum cursorum; unde dicit : e parve quei 


(*) E. rithimico. (*) 116, steterat. 
(*) 116, ad suum propositum. 
(* E. e 116, spectantium in civitate ; ita. 


528 COMENTUM INFERNI 


che vince, idest obtinet bravium, non colui che perde. Et 
hic nota quod autor bene fingit hoc, quia iste habebat 
necessario sic currere, si volebat attingere socios qui jam 
erant multum elongati, et ad alleviandum aliqualiter 
poenam; nam eundo cum Dante morose, receperat mul- 
tum flammarum super se, quamvis jocunda collatio amici 
recompensaret poenam. 


529 


CANTUS DECIMUS SEXTUS, in quo íractat de eisdem su- 
perbis entibus in eodem loco sub titulo Guidonis Guerre, 
Jacobi Rusticucci et Theghiai de Florentia, cum quibus multa 
receptavit; et in fine sicut appropinquarunt flumen Gerionis. 


Gi era in loco ove s'udia il rimbombo. Postquam 
in superiori capitulo autor noster tractavit (') de poena 
clericorum qui operati sunt turpitudinem in masculis ob 
carentiam mulierum, nunc consequenter in presenti ca- 
pitulo XVI agit et tractat de poena laicorum et secula- 
rium, qui habentes uxores vel copiam foeminarum, usi 
sunt turpitudine etiam in sexu masculino, et forte abusi 
fuerunt utroque sexu (5, qui in eodem circulo, et eodem 
igne puniuntur. Et istud capitulum potest breviter dividi 
in quatuor partes generales; in quarum prima autor de- 
scribit tres spiritus modernos occurrentes sibi ex nova 
secta, et eorum praparationem ad loquendum. In secunda 
introducit unum ipsorum (*) trium, qui petit ab autore 
qui sit, et narrat sibi qui sint ipsi tres, ibi: Deh! se mi- 
seria. In tertia autor respondet ad queesita, et narrat 
mutationem morum sue patrie illis, ibi: S' ? fossi stato. In 
quarta et ultima ingreditur novam materiam, quia sci- 
licet accedit ad circulum fraudulentorum, ibi: Jo /o seguia. 
Ad primum dico quod autor primo describit tres animas 
occurrentes sibi; et primo continuans se ad precedentia 
dixit (*), quod tantum processerant per ripam istius flu- 
minis, quod jam appropinquabant ad finem ipsius (5) primi 
circuli generalis violentorum, ubi in fine arene aqua 


(*) E. e 116, tractavit et determinavit de poena clericorum et licteratorum qui. 
(*) E. sexu, et in eodem. (5) S. ipsorum spirituum, qui. 
(*) S. e E. dicit. (*) 116, istius. 


I. 84 


530 COMENTUM INFERNI 


istius fluminis cadebat (') ab alto in bassum cum magno 
fragore circa secundum circulum generalem fraudulen- 
torum. Dicit ergo: post recessum ser Brunetti prosequen- 
tes viam nostram, gid era in loco, idest jam perveneram 
cum Virgilio ad locum, ove s' udia il rimbombo, idest in 
quo loco jam audiebatur magnus sonus confusus, de 
l'acqua, scilicet istius(?) fluminis, che cadea ne l'altro giro, 
idest in secundum circulum praedictum fraudulentorum; 
quem sonum terribilem declarat per unam similitudinem 
nobilem, dicens: ribombus, dico, simile a quel rombo, 
idest sono magno, che larnie, idest apes, fanno. Ad 
quod nota, quod apes maxime faciunt strepitum reso- 
nantem, quando volunt facere bellum civile inter se; 
sicut quando duo reges earum habent discordiam inter 
se; tunc enim apes animose faciunt cantum et stridorem 
raucum quasi ad modum clangoris tubarum (*), et signum 
belli ad incitandum suos ad pugnam, et provocandum 
suos hostes: et glomerantur omnes circa ducem, et fa- 
ciunt illa mirabilia, qua describit Virgilius in quarto Geor- 
gicorum ; similiter quando infirmantur faciunt sonum 
confusum multum. Ad propositum ergo aqua cadens in 
fine septimi circuli in octavum faciebat tantum roboatum, 
quantum faciunt apes quando coeperunt (^ appropinquare 
ad finem istius aggeris: quando tre ombre si partiro d' una 
torma, idest turba vel secta magna, che passava sotto la 
pioggia de l'aspro marliro ; et bene dicit, quia in inferno 
cadit duplex pluvia ; una aqua, nivis et grandinis, qua 
cadit super gulosos; alia ignis, qua cadit super istos luxu- 
riosos contra naturam. Prima est (?) nivis ros respectu 
istius secunde; ideo bene autor appellat eam asperum 
terraemotum (9); et. tangit adventum et clamorem ista- 








(') E. cadit. (*) S., E. e 116, illius fluminis. 
(*) 116 e E. tubarum in signum. (*) 116, incipiunt. 
(5) E. e 116, est unus ros. (*) E. e S. tormentum. 


CANTUS DECIMUS SEXTUS. 531 


rum (') animarum, dicens: et ille tres umbre, venian 
ver noi, e ciascuna gridava, scilicet ipsarum trium simul, 
ita quod omnes tres clamabant et idem petebant, sostali 
(u, idest remorare, che ne sembri, idest (?) videris nobis, 
esser alcun di nostra terra prava, idest de Florentia que 
habet cives pravos, et dicit: a P abito, quia cives alicuius 
patriae solent internosci ab aliis ad habitum vestium, licet 
hodie tot sint habitus florentinorum, quot vultus eorum, 
sicut reportant de diversis partibus mundi, per quem 
semper discurrunt velocius quam hic per arenam. — Ahi. 
Hic autor descripturus novam poenam istorum, incipit 
ab exclamatione dicens: Ai me, idest, heu mihi! quasi 
dicat: dolenter refero, et sine dolore referre non possum, 
che piaghe vidi nei lor membri, idest cicatrices que re- 
manent ex inustione (?) et coctura, sicut patet in his qui 
bullantur vel excarnificantur, et lacerantur cum tenaculis 
ferreis ignitis; et dicit: recenti e vecchie, propter veteres 
et novas flammas, qua dantur veteribus et novis culpis; 
nam extincta una flamma libidinis, revirescit (* alia in 
istis, ideo dicit: incese da le fiamme, idest impresse carni 
eorum ab incendio flammarum, et dicit: ancor men duole 
pur ch'io me ne rimembri, idest dummodo recorder ra- 
tione poene et ratione infamia; unde nota quod autor 
movetur ad compatiendum (?) istis, tum ratione publica, 
quoniam (5) cives erant, tum ratione privata, quia erant 
homines magni valoris. — A /e lor. Hic autor ostendit 
quomodo Virgilius fecerit eum benivolum et attentum 
erga istos. Virgilius ergo (") cognoscens istos qui voca- 
bant Dantem, licet non cognoscerent eum, nec recogno- 
scerentur ab eo, convertit se ad eum, et persuasit ut 


— — — -€ 5 9. ts o o 0: - - 











(*) S. istarum aliarum animarum. (*) E. idest, qui videris esse. 


(* S. ustione. (6) E. reviviscit. 
(*) 116, compatientiam istius. (*) E. e 116, quia. 


(*) 116, enim. 


532 COMENTUM INFERNI 


faceret quod petebant, quia fuerant homines magne 
probitatis et prudenti: in mundo. Dicit ergo autor: 4 
mio dottor, scilicet Virgilius, qui me docebat in omni 
casu quid haberem agere, s'aflese allor, idest firmavit se 
tunc ad expectandum, ut Dantes qui sequebatur eum 
similiter se firmaret et expectaret. Unde nota quod au- 
tor supra fuit locutus cum ser Brunetto ambulando con- 
tinuo, quia contulit secum de materia facili; cum illis (*) 
vero vult loqui stando, quia habet facere subtilem fictio- 
nem, ut cito patebit. Dicit ergo: e volse il viso ver me, 
quia scilicet praecedebat me, e disse: or aspetta, el se 
vuole esser cortesi a costorò, quia fuerunt viri clarissimi (*) 
et valentissimi; tamen (5) nota quod Virgilius vult quod 
utatur curialitate erga istos, tamen sine praeiudicio suo, 
unde non vult quod vadat ad se incendendum pro eis (9. 
E io dicerei che la frella stesse meglio a te ch'a lor, 
quasi dicat: convenientius esset quod tu descenderes de 
aggere, et ires cum festinantia obviam eis, sicut ipsi ve- 
niunt festinanter versus te, ut sic prestares eis plus 
honoris, sicut facit minor maiori; se non fosse il foco che. 
idest quem, /a natura del loco saetta, idest emittit supra 
istos qui fecerunt contra naturam, qua (? natura loci 
jaculatur tela et sagittas ignitas, qua ita acute vulnerant 
membra miserorum. — Ricominciar. Nunc autor ostendit 
quomodo, ipso et Virgilio expectantibus (5), illi tres ite- 
rum clamantes fecerunt subito de se unam rotam sive 
circulum. Ad cuius intelligentiam volo (^) te bene notare, 
quod autor noster facit hic subtilem et artificiosam fictio- 
nem nimis. Isti enim spiritus non poterant loqui cum 
Dante ambulando pari passu secum, sicut fecerat Bru- 





(') E. e 116, istis. (*) E. e S. curialissimi. 
(* E. unde nota. (4) 116, eis, quare subdit. 
(9) 116, quia. (*) 116, spectantibus. 


() S. volo te scire quod. 


CANTUS DECIMUS SEXTUS. 533 


nettus Latinus, quia ut dictum est, Dantes jam se firma- 
verat; ipsi vero non poterant retardare, tum quia habuis- 
sent asperrimum ({') martirium stando pro (*) multitudine 
flammarum, ubi prius habebant asperum currendo; tum 
etiam quia forte postea stetissent per centum annos quod 
non potuissent repellere flammas a se, sicut dictum est 
in precedenti capitulo: adinvenerunt ergo artificiosum 
modum quo loquerentur secum, et minus lederentur a 
flammis, quantum possibile erat eis. Cceperunt enim unum 
tripudiolum (*) per quod volvebant se continuo in girum, 
et saltabant ibi penes aggerem loquendo cum autore; et 
hic est sensus(*) subtilis liberalis, sed est alius sensus 
subtilissimus moralis; unde volo quod hic notes melius, 
quod autor ideo fingit istos facere rotam ad reprasen- 
tandum eorum opus nepharium. Rota namque non habet 
principium neque finem; ideo bene figurat luxuriam 
istorum detestabilem, quae non habet principium a na- 
tura, neque finem ponit in natura; a natura quidem non 
habet principium, quia contra naturam est. Ideo bene 
Hieronymus dicit quod isti tales erunt muti in die judicii, 
quia nullam poterunt facere excusationem, sicut alii lu- 
.xuriosi qui puniuntur extra civitatem, quia habuerunt 
magnam inclinationem a natura ad mulieres, sicut et 
caetera animalia naturaliter inclinantur pro conservatione 
sus speciei. Nec ponunt finem suum (5) a natura, imo 
destruunt opus nature et fructum generationis, quo solo 
propagatur genus humanum. Ideo bene scriptum est a 
Suetonio VI de XII Ceesaribus, quod cum ille nequissi- 
mus Nero impurissima belva (°) teneret publice unum 
puerum inter crura, dixit quidam et bene: si Domitius 
pater talem uxorem habuisset bene ageretur cum na- 














(! E. asperiorem. (*) E. per multitudinem. 
(*) 116, tripudium. (*) S. sensus subtilissimus. 
(* E. suum in natura. (*) S. bestia. 





534 COMENTUM INFERNI 


tura rerum, quia scilicet non esset natus ille Nero iniuria 
et vituperium nature, qui conatus est semper perver- 
tere naturam, ducens puerum in uxorem nomine Spo- 
rum, quem conatus est transnaturare (') in foeminam, et 
ita de multis, ita quod videtur in hoc casu quod ista 
luxuria innaturalis sterilissima semper fuisset utilis na- 
ture in Domitio Nerone patre Neronis, quia scilicet non 
esset natus Nero maximus inimicus nature humanae. Ad 
propositum ergo: isti bene finguntur facere rotam quia 
neque incipiunt a natura, neque finem (?) suum consti- 
tuunt in natura; unde poterunt dicere eterno Judici: 
Tu dixisti: Crescite el multiplicamini; nos contrarium fe- 
cimus. Nunc ordina literam sic: ei, idest illi tres, rico- 
minciar [' antico verso, vel dic et melius : illi, ricominciar 
hei, idest heu adverbium dolentis; unde dicit appositive, 
l'anfico verso, quia hic erat sonus et clamor antiqui do- 
loris et poena, ita quod sepe iterant istum versum heu 
heu; nam versus appellatur vulgariter omnis sonus; unde 
dicimus tota die: talis facit dolorosum versum; et dicit : 
come noi rislemmo, quasi dicat: tam cito, quam cito fir- 
mavimus nos, e (ulli (re fenno una rota di se, idest tri- 
pudium, quando furno giunli a noi, scilicet ex opposito 
nostri juxta (?) ripam. — Qual. Hic autor specificat in 
particulari formam motus istorum trium per unam no- 
bilem comparationem. Ad cuius intelligentiam est scien- 
dum quod antiquitus in magnis ( solemnitatibus deorum, 
maxime in Gracia apud montem Olympum, fiebant varia 
et diversa spectacula, ad qua videnda concurrebant 
maxima turbe hominum: inter alia È) autem aliqui 
volentes facere luctam brachiorum inter se exuebant 
vestes ne essent eis ad impedimentum, et ungebant mem- 


(!) S. e E. transmutare. (*) E. finem faciunt in natura. 
(* E. super ripam. (*!) S. omnibus solemnitatibus. 
(*) 116, alios autem. 


CANTUS DECIMUS SEXTUS. 535 


bra eorum oleo vel alio(') liquore pingui, ut facilius 
manus laberetur ex liquiditate (*) et per membra mol- 
lia et lubrica; nam quanto res uncta fortius stringitur, 
tanto citius elabitur ?) de manu. Sicut etiam a simili vi- 
demus hodie, ad festa maxime que fiunt in villis, quod 
luctantes ad brachia abiiciunt vestes qua habeant impe- 
dire eos, et antequam se capiant avisant valde bene 
commoditatem suam, ut habeant (* quisque suam pre- 
rogativam. Nunc construe sic literam, qua est valde 
fortis et intricata, et dicas sic: e ciascuno drizzaro il vi- 
sagio, idest visum oculorum, a me, et (*) volventes se 
circulariter in girum, quando volvebant terga autori, 
quilibet retroflectebat faciem versus autorem, ita quod 
vultus faciebat motum contrarium pedi, quia pes move- 
batur in antea, vultus vero retro post tergum; ideo bene 
dicit: si che il collo, flectens se retro, facea viaggio con- 
(rario ai pie, et dicit, continuo, intellige sane non quod 
omnes tres simul tenerent faciem eorum reflexam, quia 
istud esset falsum ; sed quilibet sua vice, quando scili- 
cet (5) veniebat ad vertendum terga autori, tunc conver- 
tebat frontem versus eum, et quia celerrime volveban- 
tur (7), ideo semper aliquis habebat frontem retro versam 
et contrariam pedi, ideo dicit: ro(andosi, idest, ita se gi- 
rando in rota; qual, scilicet dirigere visum, è campioni, 
idest pugiles, qui pugnant in campo ad experientiam vi- 
rium suarum pro gloria et honore, nudi el unti; ita fecit 
Hercules (8) initurus luctam (*) cum Antheo gigante, quia (^) 
spoliavit se pelle leonis, et unxit se oleo, sicut scribit 





. e E. liquiditate per membra. 


(*) 116, aliquo liquore. S 
S. e E. ut habeat. 


) ( 
(*) 116, labitur. ( 
(*) E. idest, volventes. 

(*) E. scilicet vertebat terga auctori, et veniendo convertebat frontem. 
C) 116, movebantur. 

(*) E. Hercules iturus luctatum cum Antheo inunxit se oleo. 

(*) S. pugnam. (!*) S. qui. 


536 COMENTUM INFERNI 


Lucanus: soleno fare avvisando lor presa e lor vantaggio, 
et (') hoc faciunt, prima che siano battuti e punti tra lor, 
cum palmis vel pugnis. Nec intelligas hic cum ferro, 
sicut pugnabant aliqui et adhuc hodie pugnant, sicut duo 
reguli qui pugnaverunt in conspectu Scipionis apud Car- 
thaginem Hispanie; et sicut tres Horatii (*) pugnaverunt 
cum tribus Curiatiis Albanis, quia tunc comparatio non 
esset propria, quia jam audisti quod erant nudi (?) ve- 
stibus, et isti nudati et totaliter depilati; pugiles uncti 
ardebant in pugna, et isti ardebant flammis velut uncti 
oleo; pugiles avisabant captionem suam ut vitarent me- 
lius verbera palmarum, isti ut levius fugerent vulnera 
flammarum; pugiles capientes se manibus movebantur 
continuo in arena in qua pugnabant, et (5 ita isti con- 
tinuo se volvebant in peiori arena, in qua pugnabant 
cum manibus contra flammas, cum pedibus contra sa- 
bulum calidum: ergo bene comparatio exprimit clare, 
quomodo isti avisabant modum artificialem quo habilius 
moverentur inter se, et loquerentur cum autore. 

Deh! se miseria. Ista est secunda pars generalis in qua 
autor, facta dispositione istorum ad loquendum secum, 
nunc facit unum «eorum loqui sibi, qui manifestat primo 
Socios, postea se ipsum. Iste autem erat quidam miles 
florentinus vocatus dominus Jacobus Rusticutius, qui 
pulcre persuadet autori ut manifestet se eis (5), non at- 
tenta et considerata miserabili poena suorum vitiorum, 
sed clara fama virtutum suarum. Dicit ergo autor: un, 
scilicet praedictus Jacobus, comenció, scilicet dicere mihi 
deprecative, deh! la fama nostra, que est satis laeta de 
nobis in mundo, in patria tua et partibus tuis, pieghi 


(*) 116, et hodie faciunt. (^) 116, Horatii romani pugnaverunt. 

(*) 116, nudi, et sic vide quantum comparatio pugilum sit propria: pugiles 
erant nudati vestibus. 

(9 S. et isti continuo ita se volvebant. (*) E. ipsis. 


CANTUS DECIMUS SEXTUS. 537 


Panimo (uo a dirne chi tu sie; et assignat (') causam quia 
habeant omnes tres maximam aviditatem sciendi quis 
esset, cum dicit: che così sicuro, non curans tibi de ar- 
dore flammarum, qua non attingunt te, freghi i vivi piedi 
per l'Inferno, quasi dicat: quia tu es vivus et sine poena 
aliqua secure vadis per aggerem lento passu; nos vero 
mortui trepidi cum poena currimus celeriter per arenam 
ardentem, quia non es infectus ista labe turpissima, qua 
nos; et hoc dico: se miseria d' esto loco sollo, idest istius 
sabuli non solidi, el (risto aspetto (*), scilicet fumo caligi- 
noso, qui nascitur ex isto igne, e brollo, idest spoliatus 
et depilatus capillis et barba, rende in despetto noi e no- 
stri preghi. Hoc pro tanto dicit, quia locus desertus et 
habitus despectabilis ?) solent reddere hominem con- 
temptibilem. — Questi. Hic predictus spiritus ut reddat 
auditorem avidiorem ad respondendum sibi, non expe- 
ctata responsione (9, manifestat sibi socios et se; et primo 
incipit a digniori, scilicet a Guidone Guerra. Et circa 
istius descriptionem, lector, est aliqualiter immorandum, 
quia multi mirantur, immo truffantur ignoranter, quod 
Dantes, qui poterat describere istum virum praeclarum 
a claris progenitoribus (^) eius et claris gestis, describit 
eum ab una femina avia sua, donna Gualdrada. Sed 
certe autor fecit talem descriptionem tam laudabiliter 
quam prudenter, ut (5) hic implicite tangeret originem 
famose stirpis istius, et ut daret meritam famam et lau- 
dem huic mulieri dignissime. Ad cuius rei intelligen- 
tiam est sciendum, quod Otto IV, cum venisset in Ita- 
liam, ivit visitatum Florentiam tamquam florentissimam 


(! E. et assignat causam quare habeant. — 116, et asserit causam quia 
habebant. 

(*) 116 e E. aspetto, quia est ita coctus igne, vel, e’! tincto aspetto, scilicet 
fumo. 

(*) E. despectibilis. (^) E. responsione auctoris manifestat. 

(5) E..progenitoribus, et eius claris. (*) 116, et hic implicite tangit. 


538 COMENTUM INFERNI 


civitatem et terram imperii. Et cum die quadam cele- 
braretur solemne festum in Florentia, sicut forte festum 
Baptista, quo nullum fit celebrius, ibi imperator cum 
quibusdam nobilibus de Terra ivit ad festum. Et dum 
staret in via publica ad videndum puellas, que sunt ibi 
pulcerrimze et plurime, ecce inter alias transibat una 
virgo elegantissimae forma; cuius miro decore stupe- 
factus imperator, convertens se ad unum inilitem pro- 
bum antiquum spectat: virtutis, cuius nomen erat do- 
minus Bilinconus ('), de Ravignanis de Florencia, petivit 
ab eo quanam esset illa tam nobilis indolis et vage ap- 
parentia&. Respondit Bilinconus: inclyte domine, hzc est 
filia unius, qui si vellet, posset de presenti facere vos 
exosculari *) eam. Puella autem, qua incedebat auri- 
bus arreptis, audita responsione patris, vertit se ad eum 
aperte et verecunde, et dixit: in veritate, pater mi, par- 
cat mihi reverentia vestra, numquam quisquam exo- 
sculabitur (?) me, nisi legitimus sponsus meus. Impera- 
tor, audito tam nobili responso, et cognito quod ista erat 
filia domini Bilinconi () voluit quod ista posset honeste 
osculari, et mandavit patri, ut vocaret Domicellam ad se. 
Deinde vocavit ad sc quemdam strenuum militem, qui 
vocatus est (°) comes Guido vetus, qui erat in eius con- 
sorlio; et tradito sibi annulo suo fecit eam desponsari, 
et dedit sibi in dotem et nomine dotis illum Comitatum 
Casentini, qui postea diu fuit comitum Guidonum. Et 
ex isto comite Guidone vetere, et ex ista domina de- 
scenderunt omnes comites Guidones, qui postea divisi 
sunt in multa membra, et fuerunt familia famosa et po- 
tens nimis; qui tenuerunt multa et magna castella citra 
et ultra Alpes, non solum in Tuscia, sed etiam in Ro- 


(') E. (hec erat eius filia unica de Ravignanis) petivit ab eo. 
(3 E. osculari. (9 S. osculabitur. 
(*) E. Bilincioni. (*) E. est dominus Guido. 


CANTUS DECIMUS SEXTUS, ü3U 


mandiola. Nunc ad literam veniendo dicit Jacobus Uu- 
sticutius Danti: questi, Porme di cui mi vedi pestar, idost 
iste cuius vestigia vides me calcare; quia onim movo- 
bantur (') frequenter et circulariter unus premebat vo- 
stigia alterius, quasi dicat: in cuius societate me vides 
moveri pari passu, quia sum sibi socius in pura, sed 
non deberem esse alia via, quia ipse (*) fuit nobilis de no- 
bili genere et magnificus (), ego vero ignobilia et. ple- 
beius, fu di grado maggior che lu nun credi, quia fult 
nobilis comes, magnanimus miles, et tamen tu non ere- 
dis (*) sic, nec videtur sic, quia non discernitur nunc per 
aliquid (?) signum nobilitatis vel probitatis in isto loco ma- 
ledicto; ideo dicit: (uto che nudo e dipeluto vada, quia 
scilicet erat totus spoliatus capillis, barba, et omnibus 
pilis; quasi dicat tacite: fuit homo magna: probitatiy et 
fame, licet sit nunc ita infamatus ista turpi maculs, 
Et describit eum ab avia sua, dicens: nipote fu ds lu 
buona Gualdrada. Ad quod bene intudligendum, nota, 
quod comes Guido vetus habuit ex dieta domina mulus 
filios, quorum unus vocatus est Guigliedinus; ex. qu) 
natus est comes Guido Novellus, qui teuuit partu gqhi- 
bellinam, et fuit multus) armiger, eX muMa fuit pro 
parte ghibellina, de quo sepe fit sunt MW elo opere, 
Alius fuit vocatue Kogerius, ex quo natus cs joe) 14)- 
mes Guido Guerra. Ex quo pat, quod uterque Guido, 
scilicet Novellue et Guerra, fuit tseopos diu dou. NAA 
eüam. quod bia egregia juveuis v9cala ca propri ug- 
mine Inghuldrada ^ ; eed autor utitur vocalulo «4A 
et corrupio, quo utuutur 1uuliereo 44. vulgasce, qui di- 
cunt Gualdrada : sicut eyo. vidi 4) 4U904AuU) AUMA. MAX, 


— 





116, volvtiato. t5, bp. iple $t ult» de nibo Maas. 
"^ 116, muagalla. (P X. sabor N^, SAP IAE OMAHA 
" £F. «€ K. sapo e FK. ple de. 

n #4 


: £ Mghesóeudo. — 1, Sayid ndo 


540 COMENTUM INFERNI 


qui volens vocare filiam suam Lucretiam, corrupte vo- 
cavit (') ipsam Alegriciam (5. Deinde describit autor di- 
ctum comitem a nomine proprio, et ab agnomine pro- 
prio, dicens: et iste, Guido Guerra ebbe nome; et bene 
sibi convenit utrumque, quia fuit magnanimus dux mul- : 
torum, et bene guidavit, et fuit magnus (*) guerriger, et 
vir bellicosus multum. Ad cuius rei intelligentiam volo te 
scire, quod hic comes Guido Guerra, tempore, quo Caro- 
lus primus vocatus (* est ab Ecclesia venit in Italiam con- 
tra Manfredum, ivit cum fere cccc equitibus florentinis 
exulibus obviam Guidoni de Monforte, qui ducebat exer- 
citum Caroli per terram usque Mantuam ; deinde transi- 
verunt per Bononiam, Romandiolam, Marchiam et Du- 
catum, et non potuerunt transire per Tusciam, quia tota 
erat sub parte (5) ghibellina, et dominio Manfredi ; unde 
multum temporis expendiderunt in via; tandem appu- 
lerunt Romam, ubi erat Carolus. Postea Guido cum suis 
fuit in expugnatione sancti Germani; deinde fuit in bello, 
quod habuit Carolus contra Manfredum apud Beneven- 
tum. Quibus visis Manfredus petivit: Ubi sunt ghibellini, 
pro quibus tantum expendidi et laboravi? Et subdit: Vere 
gens illa non potest hodie perdere. Hoc dixit, quia si Ca- 
rolus vincebat, erant victores; et (*) si ipse Manfredus vin- 
cebat, fuisset eis amicus. Et verum dixit, quia Manfredo 
victo, comes Guido Guerra cum favore et gente Caroli 
redivit Florentiam, et inde expulit ghibellinos. Ideo bene 
describit eum a prudentia et probitate dicens: e fece 
col senno assai e con la spada in sua vita, et est magna 
laus Guidonis, quia communiter fortes bellatores non in- 
veniuntur prudentes; et e contrario: iste autem erat au- 
dax in prelio et prudens in periculo, sicut recte dicit 


(!) S. e 116, vocabat. (*) E. Alegrinam. 
(*) S. magnanimus. (*) S. e E. vocatus ab Ecclesia. 
(*) 116, potestate. (*j E. et si Manfredus. 


CANTUS DECIMUS SEXTUS. 541 - 


Livius de Hannibale. — Z' altro. Hic Jacobus Rusticutius 
describit secundum socium sui tripudii. Ad cuius cogni- 
tionem est sciendum, quod iste Theghiaius fuit nobilis mi- 
les (') florentinus de Adimariis, homo sani consilii in re- 
publica; cui si sui cives credidissent, non recepissent 
illam stragem magnam ad Montem-apertum, de qua 
scriptum est supra capitulo X. Nam cum florentini tracta- 
rent in publico consilio de eundo contra senenses ad ful- 
ciendum Montem Alcinum, iste primus consuluit quod 
nullo modo deberent ire, quia ibi erat latens proditio, 
et quod senenses non poterant diu sustinere expensas 
gentis theutonice, quam habebant a rege Manfredo; et 
multa similia dixit pro communi utilitate: Guido Guerra, 
qui eodem tempore floruit, idem dixit. Et alius miles, no- 
mine Dechus (5 de Girardinis (?) pertinacissime contradixit 
similiter; cui post longam contentionem finaliter fuit im- 
positum silentium sub poena capitis. Iverunt ergo flo- 
rentini contra consilia tot sapientum, et fuerunt infeli- 
citer debellati, sicut alias dictum est, et dicetur. Dicit 
ergo autor: /' al(ro che (rita la rena appresso me, cuius 
virtus et probitas non apparet hic, ce Teghiaio Aldo- 
brandi, nomen adventitium eius fuit, non nomen cogna- 
tionis; quia, ut jam dixi, fuit de Adimariis, familia magna 
valde; et dicit: Za cui voce, idest fama, nel mondo su 
dovria esser gradita, quia homines deberent habere gra- 
tum audire de eo. — E io. Hic iste spiritus ultimo descri- 
bit se ipsum, et tangit causam sua damnationis. Iste fuit 
miles florentinus, vocatus dominus Jacobus Rusticutius, 
vir popularis, sed tamen valde politicus et moralis, licet 
cognominaretur Rusticutius (9: homo valde dives, sed 
prudens, placidus et liberalis; qui poterat videri satis 
felix inter cives suos, nisi habuisset uxorem pravam; ha- 





(*) S. nobilis civis. (3) 116, Cechus. 
(*) E. de Gherardinis. (* S. Rusticus. 


542 COMENTUM INFERNI 


buit enim mulierem ferocem, cum qua vivere non po- 
terat; ideo dedit se turpitudini. Unde narratur de eo, 
quod cum semel introduxisset puerum in cameram suam, 
ista mulier furibunda cucurrit ad fenestram palatii sui, et 
coepit clamare ex (') alta voce : ad ignem, ad ignem. Tunc 
concurrentibus vicinis, iste Jaccbus egressus cameram, 
cepit minari uxori mortem; at illa rediens ad fene- 
stram, clamare coepit: non veniatis, quia ignis extinctus 
est. Et sic nota cum quanta solertia et prudentia (?) viri 
debeant ducere uxores. Vide, ad quid devenerit iste va- 
lens miles. Vere acerbior poena inferni est suavis re- 
spectu male uxoris; per diem non habes bonum, per 
noctem peius. Dicit ergo iste de se: ef io che posto son 
con loro in croce, idest in eodem cruciatu et poena, sicut 
sum simul cum eis in eodem tripudio, fui Jacopo Rusti- 
cucci, et ecce causam, e certo la fiera moglie più ch’ altro 
mi noce. Maledicatur ista excusatio; fecit enim iste more 
Orphei, qui, ut dictum est capitulo IV, perdita uxore sua, 
coepit in totum spernere fcemininum (*) genus: propter 
quod mulieres totum illum crudeliter lacerarunt (*). Ita 
utinam contingeret talibus (5), quia pauciores reperi- 
rentur. 

$' io fossi stato. Ista est tertia pars generalis in qua 
autor respondet ad dicta, et narrat mutationem morum 
su& patriae. Et primo ostendit magnam aviditatem quam 
habebat de recipiendo istos, dicens: Jo mi sarei gitlato di 
sotto da lor, idest ego saltavissem de aggere in quo eram 
inferius inter eos ad gratulandum, s' io fossi stato coperto 
dal foco, idest totus exemptus a flammis sicut eram 
in ripa, e credo chel dollor l'avria sofferto, idest (*) Vir- 
gilius consensisset mihi, sed non feci; unde dicit: ma 


— ———- — i — -— — 





(' E. clamare alta voce. (*) S. providentia. 
(3) E. e 116, foemineum. (*) 116, laceraverunt. 
(*) 116, hodie talibus. (*) E. e 116, idest quod Virgilius. 


CANTUS DECIMUS SEXTUS. 543 


paura vinse la mia bona voglia che mi facea ghiotto, idest 
avidum, di lor abracciare: per hoc autor figurat, quod 
aliquando fuisset cum talibus familiariter conversatus, 
nisi timuisset infamiam istius vitii abhominabilis Deo, et 
innominabilis mundo. — Poi. Hic autor incipit respon- 
dere ad singula que dixerat ille spiritus; et primo ad id 
quod ille dixit supra, quod non haberet ad indignationem 
loqui eis propter aspectum coctum et depilatum; et di- 
cit: la vostra condicion, quantumcumque misera, non mí 
fisse dentro dispetto ma doglia, quasi dicat: visio vestra 
non ingeneravit menti me: contemptum, sed dolorem 
compassivum, (anto che tardi, (ulla si dispoglia, quia 
semper condolebo (') quando recordabor. Et hic adverte 
quod aliqui dicunt imprudenter, quod autor hic in- 
nuit (?) tacite, quod fuerit foedatus isto morbo, in eo quod 
tantum ostendit se compati illis. Sed istud est omnino 
falsum et absurdum nimis dicere, quod autor ostendit 
totiens se compati multis, sicut uni desperato, gratia ca- 
ritatis patrie, immo (?) et extraneo. Unde finxit se non 
posse loqui Petro de Vineis pra nimia pietate, tum ra- 
tione virtutis, tum ratione innocentia ; et ita sepe videbis 
in multis aliis locis. Praeterea autor fuit summe amorosus, 
et nimis amator mulierum, sicut ostensum est supra, 
ubi tractatum fuit de luxuriosis incontinentia; ideo dico, 
quod autor compatitur infelicitati istorum, quasi dicat : 
cum isti fuerint homines tante virtutis et probitatis, ad 
quam infamem culpam devenerunt! Ergo bene dicit: 
ego concepi magnum dolorem, /osío che questo mio si- 
gnore, scilicet Virgilius cuius preceptis semper pareo, 
me disse parole, scilicet quando dixit supra: a costor si 
vuole esser cortese; per le quai 1o mi pensai che (al gente 


— ————— ———— À 





(') E. dolebo. (?) 116, annuit. 
(* 116, immo etiam pro nimia pietate finxit se non posse loqui Petro de 
Vineis pro uno extraneo, tum ratione. 


544 COMENTUM INFERNI 


venisse, scilicet vere nobilis et honorabilis, qual voi siete. 
Et tangit rationes, quia (') compatitur eis, scilicet amo- 
rem (*) patrie et virtutis eorum; et in hoc respondet pe- 
titioni principali factz sibi, scilicet quis esset, confirmans 
illud quod ille dixerat supra: che ne sembri esser alcun 
di nostra terra prava. Dicit ergo: Di vostra terra sono, 
scilicet de Florentia, e sempre mai ritrassi et ascoltai, 
idest recitavi (9) et audivi cum affectione, 7 opra di voi, 
idest opera vestra, e gli onorati nomi. — Lasso. Hic autor 
respondet ad illud quod ille spiritus dixit supra quando 
dixit: che vivi piedi Così sicuro per l'Inferno freghi. Et 
dicit : lasso lo fele, idest vitia, que sunt amarissima tam- 
quam fel in fine, licet in principio videantur delectabilia, 
ut plene dictum est capitulo I, e vo per dolci pomi, idest 
pro (5 fructu virtutis, scilicet pro vera felicitate. Simile 
dicit, Purgatorii capitulo XXII, ubi dicit: quel dolce pomo, 
et dicit: promessi a me per lo verace duca, idest, per Vir- 
gilium qui promisit mihi veram felicitatem; et subdit : 
ma pria conven che (omi infin al centro, quia (5) non suf- 
ficit incoepisse istam considerationem vitiorum, et suppli- 
ciorum infernalium, nisi totum videatur; nam non qui 
incoeperit (9) etc. Oportet enim tendentem ad beatitudinem 
prius descendere ad infernum, idest ad considerandam 
materiam () et poenam peccatorum, deinde per (*) pur- 
gatorium, idest per penitentiam transire ad aeternam 
gloriam paradisi; et notanter dixit: (omi, quia in centro 
inferni tomabit, quia volvet caput ubi primo habebat 
pedes. — Se lungamente. Nunc autor ostendit qualiter idem 
Jacobus fecit sibi aliam petitionem generalem circa mu- 
tationem morum suas patrie, qui adiurat autorem per 


(‘) E. e S. quare. (?) E. amore. 
(*) S. auscultavi et audivi. (4) E. per fructum. 
(*) S. quasi dicat: non sufficit. (*) S. incipit etc. 


(*) 116, miseriam. 
(*) E. per purgationem, et penitentiam transire. 


CANTUS DECIMUS SEXTUS. 545 


duo que sunt maxime desiderabilia homini, scilicet habere 
longam vitam in presenti, et longam famam in futuro. 
Sententia est satis clara, ideo ordina sic literam: quegli, 
scilicet Jacobus praedictus, rispose ancora, scilicet fa- 
ciendo novam petitionem: d?, idest dic nobis, quia vi- 
deris homo veridicus ( et fide dignus, se cortesia e 
valore dimora nella nostra terra, scilicet Florentia, si 
come suole, idest sicut erat tantum (3) pridie tempore no- 
stro, quia multi erant nobiles, liberaliter et magnifice 
viventes. Et hic nota, quod largitas, sive liberalitas ap- 
pellatur curialitas, quia primo et principaliter (*) manavit 
a curiis principum, ut sepe patet in isto libro. Nota etiam 
quod iste petit de his in quibus maxime claruerunt, quia 
qualis est (*) unusquisque talia dicit et operatur, o se del 
tutto se n' e gita via, idest, an si omnino recessit et relegata 
est a patria. Et hoc dico : se / anima conduca le tue mem- 
bra lungamente, idest si diu vivas vita (*) temporali, e se 
la fama tua luca dopo te, idest et si fama tua luceat post 
mortem tuam, cuius avidissimi sunt poetze, ut saepe dictum 
est, et dicetur. Et subdit causam su petitionis, et vult 
breviter dicere: non videatur tibi mirum si sic peto, quia 
quidam conterraneus noster nuper mortuus qui paulo 
ante pervenit ad istam arenam refert nobis molesta ni- 
mis de terra nostra. Et ut videas clare quod iste spiritus 
novus erat idoneus ad referendum (9) sibi veritatem de 
curialitate, et ad vituperandam avaritiam, debes scire 
quod Guiglielmus Burserius fuit quidam civis florentinus, 
faciens bursas, vir secundum facultatem suam placibilis 
et liberalis; qui tractu temporis habens odio officium 
bursarum, quibus clauditur pecunia, factus est homo cu- 
rialis, et ccepit visitare curias dominorum et domos no- 


(!*) E. juridicus. (*) 116, ante pridie. 
(*) E. principaliter a curiis. (*) E. est vivus quisque talia. 
(*) S. vita corporali temporali. (*) E. ad referendam nobis veritatem. 


546 COMENTUM INFERNI 


bilium. Accidit autem, quod semel applicuit ad civitatem 
Janus, ubi moram traxit pluribus diebus, retentus et 
honorifice tractatus a quibusdam nobilibus. Erat in die- 
bus illis in Janua quidam dominus Herminus (') de Gri- 
maldis, qui in possessione divitiarum non solum excedebat 
januenses, qui sunt ditissimi, sed etiam omnes italicos ; 
et sicut superabat omnes in opulentia, ita in cupiditate 
et miseria (*), ita quod non solum honorabat alios, sed 
pro se vivebat parcissime, cum tamen januenses com- 
muniter vivant parce; imo, quod turpius erat, induebatur 
viliter, cum tamen januenses generaliter induantur splen- 
dide. Iste ergo Herminus, audita fama Guiglielmi, misit 
pro eo, et introduxit eum in salam cuiusdam pulcre 
domus, quam fecerat noviter fieri. Et quia adhuc reman- 
serat in eo aliqua scintilla nobilitatis )) quam omnino 
avaritia non extraxerat (5, dixit Guiglielmo: Deh domine 
Guiglielme, vos, qui multa vidistis, sciretis ( ne me do- 
cere aliquam rem peregrinam numquam amplius visam, 
quam possem facere pingi in ista mea sala ? Guiglielmus 
audiens suum inconveniens loqui, respondit : Domine, 
non crederem posse vos docere, nisi forle essent ster- 
nuta, vel similia his. Sed si placet, docebo vos unam, 
quam non credo vos vidisse unquam. Dominus Herminus 
factus avidus, subito dixit : Deh! rogo vos, dicite mihi (9); 
non expectans ipsum responsurum, ut fecit: cui Gui- 
glielmus presto dixit: Facite pingi dominam Liberali- 
tatem (^). Herminus tunc audito scommate mordacissimo, 
transfixus fuit tam forti telo verecundiae, quod quasi mu- 
tavit malignum morem avaritie in laudem largitatis: et 


(!) S. Hieronymus. — 116, Herminius (cos! sempre) — E. Hernius (cosi 
sempre). 

(*) E. et miseria alios excedebat, ita quod. 

(*) E. nobilitatis, dixit Guillielmo: deh! Domine Guillielme, vos, qui multa. 

(*) S. e 116, extinxerat. (?) E. sciretis me. 

(*) 116, mihi qua est ipsa. (*) 116, curialitatem. 


CANTUS DECIMUS SEXTUS, 04" 


dixit facie flammata rubore: Ego faciam pingi tile, 
quod nec vos, nec (') alius poterit rationabiliter. dicere, 
quod numquam viderim, vel (*) noverim ipsam. Kt ab Illa 
die in antea tante fuit virtutis et efficace verbum (Gul- 
glielmi, quod postea fuit liberalior et gratloslor (*) otmnt- 
bus. Non tamen credas, quod factus sit prodigus, sicut 
postea fuit dominus Carolus Grimaldi de domo nua, qui 
factus arcipirata valentissimus, apud mirabile Castellum 
Monaci infestabat omnes navigantes per mare Leonis, for- 
midatus etiam a magnis principibus, nedum privatis mer- 
catoribus. Ad propositum ergo vide, quanta arte utitur 
hic autor, qui fingit, quod Jacobus Rusticutius allegat 
Guiglielmum Burserium, qui dolet de curialitate perdita 
in patria sua, quia ipse erat optimus judex in tali canini, 
et bene noverat curialitatem et curíales enum patri, et 
fuit (5 infestus hostis avaritia, ita quod ín aliena terra, 
ubi plurimum potest avaritia, mirabiliter exptlit cam de 
pectore hominis, in quo videbatur penitus indurata, Nine 
ad literam dieit Rusticutins, adducens cansam (qnare sie 
petiverat, cde, idest quia, Guglielmo Borsieri A quen se 
dole com noi, idest qui punitur eadem perso mbiaewm, 
Ft hic vide «mod antor per modem incidere nomini 
unum alam frrriatam cadem intga, €t fac mementett 
de homme quia " fef valene emriakia, ef del: per poro; 
hic dicuat ali «quod pare perraro: fed vow vide- 
tur veram. quia est de qrexye informa. te gravina delle 
querant quam primi. de qnibns diefam esf i preredenws 
capital iden diras: per poro, idesf per parvm fem 
pes. quia noviter mortuus erat; et ifa esf infenfin lifays, 
quia nova rerentia pertaverat * iie. me damnafi i 
inferno neseinnt qno fiani ^ groesentue in mimbdo, nia 


— — — — ——— 0 — 


" + nee alienis alien * B. deve ntoperhvtent, 
" B. zrtier. v B fM cile inifarntrte. 
PDL qu. ^ 348, foie. 1.598, fee. 


548 COMENTUM INFERNI 


referatur (') sibi ab alio, sicut jam dictum est supra, ca- 
pitulo X. Et dicit : e va ld coi compagni, quia scilicet erat 
de turma, de qua exiverant ipsi (*) tres, sicut dictum 
est in principio capituli, qui quia currebant jam erant 
elongati a visu istorum, assai ne crucia, idest tormentat, 
con le sue parole, ultra tormenta flammarum, quia sci- 
licet dicit nobis, quod cupiditas et vilitas intraverunt ter- 
ram nostram loco curialitatis et probitatis. — La gente. 
Hic autor respondet ad quaesitum confirmans secundam 
partem petitionis, scilicet quod probitas et liberalitas 
omnino recessit de Florentia; et apostrophans ad Flo- 
rentiam clamat indignanter: O Fiorenza, la gente nova, 
quia scilicet rustici venerunt ad habitandum Florentiam, 
et nobiles cives sunt expulsi, sicut dicetur plenius Pa- 
radisi capitulo XVI, e subiti guadagni, et per consequens 
illicita, quia, ut ait Salomon: Substantia festinala cito (3) 
minuiur; quasi dicat: et nove divitiae facte, ubi so- 
lebant esse antique, que attestantur nobilitati, han gene- 
rato in te orgoglio e dismisura; et sic contra valorem op- 
ponit arrogantiam, contra curialitatem, immensitatem (5, 
intemperantiam, sicut potes videre prealligato capitulo 
Paradisi, magnas superfluitates florentinorum in domi- 
bus eorum, qui faciunt cameras reginarum de lucris 
istis subitis, et non curialitatem alteri; et dicit: st che 
già ten piagni, idest in tantum, quod tu Florentia jam 
ploras et doles. Et subdit quod exclamavit ita vociferan- 
ter, unde dicit : così gridai con la faccia levata, quod fuit 
signum doloris et ira. Dolebat enim autor quod rustici 
venissent ad civitatem, et ipse et alii nobiles exularent. — 
E i tre. Hic autor ostendit quomodo predicti tres spiritus 


(!) E. referantur. (3) E. illi tres. 

(*) S. cito morietur et minuetur. — 116, cito minuetur. — E. subito minue- 
tur; quasi dicat auctor quod nova. 

(*) E. immensam intemperantiam. 


CANTUS DECIMUS SEXTUS. 549 


laudaverunt responsionem nobilem quam fecerat cum 
magna (') libertate et veritate respicientes primo se in- 
vicem, unde dicit: e i (re che ciò infeser per risposta 
guardar l'un P altro, quasi admirantes, come al ver se 
guata, e risposer (ulli, scilicet illi tres spiritus nobiles: 
o felice te se si parli a (ua posta, tam cito, tam breviter, tam 
veraciter, se i] soddisfare ad altri, idest alterius petitioni, 
fi costa si poco l'altre volte, sicut nunc, quasi dicant : 
non poteras melius, brevius et clarius insinuasse nobis 
presentem Florentia statum : et deinde concludentes pe- 
tunt famam ab autore, quia aliud petere non poterant, 
adiurantes ipsum per id quod est maxime salutare homini 
peccatori, scilicet dimittere vitia, et redire ad virtutes. 
Dicunt ergo: però fa che favelli di noi a le genti, scili- 
cet laudando et memorando virtutes nostras, se tu campi 
d' esti lochi bui, idest si tu evadas de istis locis inferna- 
libus obscuris, scilicet a peccatis, e (orni a riveder le belle 
stelle, idest (*) virtutes claras, sicut videtur (*) in fine In- 
ferni, et in principio Purgatorii, quia fugata nocte pec- 
catorum autor redibit ad lucem virtutum (5 ; quando ti 
gioverd dicer, io fui, idest quando delectabit te dicere 
viventibus : ego fui in inferno mortuorum, et vidi unam 
pluviam ignis sub qua aliqui jacebant, aliqui sedebant, 
aliqui currebant, quia delectabile est homini recordari 
laborum praeteritorum, quando pervenit ad quietem, imo 
multum gloriatur. — Indi. Hic autor ultimo claudit istam 
materiam violentorum contra naturam, dicens illi : indi 
rupper la rota, idest (°) solverunt tripudium, finito ser- 
mone, et a fuggirsi, valde velociter. Unde dicit: /e gambe 
loro isnelle sembiaron ali, idest vise sunt ale adeo quod, 


(') S. magna liberalitate vel libertate. 

(*) E. idest nitentes, claras, sicut videbitur. 

(*) 116, dicetur. (*) 116, virtutum; et dicit: quando. 
(*) S. idest illi solverunt, — E. idest ruperunt tripudium. 


550 COMENTUM INFERNI 


uno amen non seria possulo dirsi, quod vocabulum tam 
cito profertur, così tosto come foron spariti, tum quia vo- 
lebant attingere (') suos qui precurrerant velociter, tum 
quia steterant ibi cum magno incomodo suo cum toto 
tripudio, et dicit: perché al maestro parve di partirsi ; sa- 
tis enim dictum (?) erat de tam obscena et tam spurca (5) 
materia. Et hic ultimo adverte, quod autor posuit (5 tot 
cives suos in ista arena et in omni genere, sicut inter 
literatos Brunettum et Franciscum Accursii, inter cleri- 
cos episcopum Andream, inter nobiles Guidonem Guer- 
ram et Thegbiaium, inter populares Jacobum et Guigliel- 
mum. Et vere nimis est culpandum (5) et infamandum 
vitium istud in florentinis, qui faciunt tam indignam iniu- 
riam nature, que dedit eis tam famosas foeminas. Nota 
etiam quod illud quod autor hic fingit de igne cadente 
et cruciante istos, aliquando invenitur verum in isto in- 
ferno viventium, sicut patuit in Pentapoli, ubi pluit ignis, 
et ($) etiam adhuc arena arida sterilis sicut hic; ideo habet 
magnam convenientiam cum ista. Multe etiam civitates 
experte sunt divinum judicium propter boc, sicut sepe 
Florentia aliquando fuit tota cremata, aliquando pro (7) 
parte magna olim, sicut tradunt proprie chronica eorum; 
sed Dei gratia hodie videtur multum purgata: videmus 
etiam quod justitia humana dat ignem talibus. 

Io lo seguia. Ista est quarta et ultima pars generalis, 
in qua autor incipit tendere versus materiam fraudium; 
et primo continuans dicta dicendis ostendit locum ad 
quem pervenerunt (5) dicens : Io /o seguia, quia ipse jam 
praecedebat me, e poco eravamo ili, per aggerem illum, 
che 'l suon de l'acqua, idest reboatus magnus fluminis 





(!) 116, attingere socios qui praecurrebant. 

(*) E. dictum est de tam spurca. (*) 116, turpi. 

(* E. posuit hic tot. (*) S. e E. infandum vitium. 
(*) 116 e E. et est adhuc arena arida et sterilis ibi, sicut hic. 

(*) E. pro parte olim. (*) E. pervenerant. 


CANTUS DECIMUS SEXTUS. 251 


Phlegetontis, quod cadit in alium circulum fraudulen- 
torum, sicut premissum fuit in principio huius capituli, 
n' era si vicino, quia appropinquabamus ad finem istius 
vie, che per parlar saremmo a pena uditi, quia excessus 
soni perturbabat auditum. — Come. Hic autor describit 
cursum et casum istius aqua Phlegetontis per compara- 
tionem aqua alterius fluminis italici. Et quia comparatio 
est fortissima et intricatissima quantum ad sententiam et 
quantum ad literam, et multi multa (') erronea dixerunt 
in eius expositione, ideo est bene advertendum ad decla- 
rationem eius(?, quod inter Galliam et Italiam supra 
Montemferratum et Januense (5), est mons, qui dicitur Ve- 
sulus, principium montis Apennini; ex quo monte Vesulo 
nascitur nobilis fluvius Padus, qui colligit omnes aquas 
Lombardie cadentes a sinistra Apennini. Modo omnes 
tales aqua non derivant per se ad mare, et immediate, 
quia omnia flumina Pedemontium et Lombardie primo 
decurrunt ad Padum: deinde Padus portat omnia in mare. 
Primus autem fluvius, qui sine Pado intrat mare est 
quidam fluvius, qui vocatur Aries sive Montonus, qui la- 
bitur juxta moenia Forlivii in Romandiola, et apud Ra- 
vennam intrat mare (5, et vocatur Aqua Quieta in mon- 
tibus; sed postquam incipit descendere ex alpibus ad 
planum, vocatur Aries. Modo ad propositum; vult dicere 
autor, quod sicut fluvius Montonus, qui nascitur in alpe, 
primo labitur per loca montana inter saxa, deinde de- 
scendit cum magno murmure ad loca plana et mutat 
nomen, quia mutat locum ; ita iste fluvius Phlegeton, qui 
nascitur a montanea Yda, labitur primo per multa loca, 
sicut per (5) circulos incontinentium et violentorum, tam- 
quam per loca montana: deinde cadit cum magno sono 








(*) 116, multa dixerunt. (*) E. istius. 
(*) E. januensem ditionem. (*) 116, in mare. 
(*) S. per multos circulos. 


552 COMENTUM INFERNI 


in (*) loco basso et transit per circulos fraudulentorum, 
et finaliter facit Cocytum: et sic ista aqua mutat nomen 
quia mutat locum. Nec mireris si dico quod aqua infer- 
nalis vadit per loca montana, quia licet infernus sit totus 
bassus, tamen unus circulus est bassior altero, quia sem- 
per descenditur inferius; imo unus circulus potest dici 
altissimus, alter bassissimus respective, et omnia flumina 
infernalia sunt ex una aqua, et manant ab eodem fonte, 
licet habeant nomina distincta. Ex dictis ergo patet quan- 
tum comparatio praedicta sit propriissima, quia una aqua 
descendens ab alto monte Crete primo vocatur Acheron, 
postea Phlegeton, et est sicut una aqua descendens ab 
alto monte Romandiole primo vocatur Aqua Quieta, po- 
stea Montonus. Nunc construe sic literam : Not trovammo 
risonar quell' acqua tinta, scilicet Phlegetontis, que erat 
tincta rubore, per una ripa discoscesa, idest ruinosam, di- 
rupatam (9, sì ch’ avria offese l' orecchie in poco d' ora, pro- 
pter excessum soni magni, cosi come quel fiume ch’ à prima 
proprio cammino, quia scilicet primus per se vadit ad 
mare, da la sinistra costa d' Apennino: omnia flumina na- 
scentia a sinistra Apennini cadunt in mare adriacum, a 
dextra vero in mare tuscum. Et dicit: da monte Veso, 
idest(?) citra versus orientem ; unde non intelligas quod iste 
fluvius nascatur de monte Vesulo, sicut quidam igno- 
ranter dixerunt, quia sunt ultra (* ducenta milliaria inter 
montem Vesulum, de quo nascitur Padus, et fluvium Mon- 
tonum qui nascitur in alpibus Romandiole supra For- 
livium. Multi etiam per ignorantiam corrumpunt (5) lite- 
ram, et dicunt: monte niso. Dicit ergo: che, idest qui 
fluvius, se chiama Acqua Queta, forte quia tacite, non so- 
nanter currit ; ante enim quam cadat in planum videtur 





(') 116, in loca bassa et tangit per circulos. (*) E. diruptam. 
(*) S., E. e 116, idest a monte Vesulo citra versus. 
(*) 116, circa ducenta millia. (*) S. corruperunt. 


CANTUS DECIMUS SEXTUS. 553 


quasi unum oleum, suso, scilicet in montibus, avanti che 
divalli, idest antequam derivet, giù nel basso letto, sci- 
licet in planitiem Romandiole, el ee vacante di quel nome 
a Forlì, quia non vocatur amplius Aqua Quieta, sed Mon- 
tonus, forte quia impetuose currit, rimbomba, idest reso- 
nat, /à sopra san Benedetto dell alpe; est enim ibi mo- 
nasterium monachorum sancti Benedicti in Alpe inter 
Romandiolam et Tusciam, et dicit: per cader ad una 
scesa, idest propter cadere ad unam descensionem. Et 
describit istum locum ab uno casu incidenti, dicens: ove, 
idest in quo loco, apud sanctum Benedictum, dovea esser 
ricetto, idest receptaculum, ita quod receptus capitur (') 
hic substantive, non adiective, per mille, idest pro mille 
hominibus. Ad cuius liter: intelligentiam volo quod scias, 
quod quidam comes regnans in montibus illis decreverat 
facere ibi (*) unum castrum sive fortilitium, ad quod re- 
duceret omnes (5) habitantes loci habentes domos suas et 
habitacula dispersim, quod tamen non effecit (^. — Io 
avea. Nunc autor volens descendere ad tractatum nove 
materie, scilicet fraudis, facit unam pulcerrimam fictio- 
nem ad illam investigandam. Ad cuius intelligentiam est 
sciendum quod Dantes subtiliter fingit, quod de mandato 
Virgilii ipse discinxerit sibi unam cordam qua erat cin- 
ctus, et ipsam tradiderit Virgilio, cum qua proiecta in 
vallem illam, ipse traxit (9) unum terribile (9) monstrum 
sursum. Per hoc autem figurat (7) quod volens venari 
fraudem in generali, convertit se ad imaginandum si un- 
quam usus fuerat fraude ?) ad seducendas mulieres, et 
sic cum corda cepit terribilem piscem in ista aqua ter- 
ribili. Ad literam ergo dicit autor: Jo avea una corda, 


(') E. accipitur. (*) E. ibidem. (*) 116, omnes habitatores. 
(*) S. fecit. (*) 116, traxerit. 
(*) E. horribile. (*) E. fingit. 


(*) 116, fraude speciali, et occurrit sibi qualiter aliquando, cum esset juvenis 
el amoratus, fuerat usus fraude ad seducendas. 


554 COMENTUM INFERNI 


idest unam fraudem particularem, sive unam speciem 
fraudis, quam bene autor representat sub specie corde, 
quia corda (') est fortis implicata ex multis filis, ita 
fraus ex multis (*) malitiis et fallaciis, intorno cinia, quia 
erat munitus et armatus (?) corda ad fallendum et la- 
queandum alios, ideo habebat (* cordam circa lumbos, ubi 
viget luxuria (5) mulieris, ideo bene dicit: e pensai alcuna 
volta prender la lonza, idest aliquam mulierem vagam, 
pulcram, a la pelle dipinta, quia luxuria figurata est per 
lonciam pictam et variatam in pelle, sicut plenissime ex- 
posui in primo capitulo; con essa, idest cum ipsa corda 
fraudis, qua homo allicit et fallit mulieres credulas et la- 
scivas. Et ecce quid feci de corda, porsila a lui, idest 
ipsi Virgilio, agroppata e rivolta, idest (°) conglobatam et 
recollectam in unum, et hoc est dicere, quod patefecit 
rationi in ista meditatione sua (") fraudem plenam la- 
queolis multum praparatam ad fallendum ; ideo dicit : 
poscia che l'ebbi tutta sciolta da me, idest postquam ma- 
nifestavi sibi in totum fraudem mihi familiarem, si come 'l 
duca, scilicet Virgilius bonus dux qui procurabat quo- 
modo posset traducere istum per istum fortissimum et 
periculosissimum passum: et sic nota pulcram fictionem 
autoris: nullus est enim modus habilior investigandi ge- 
nerales fraudes hominum, quam considerare propriam, 
ut sic a suis vitiis homo veniat in cognitionem aliorum, 
et ex particularibus veniat ad universalia. — Ond' ei. Hic 
autor ostendit quid Virgilius fecerit cum ista corda, di- 
cens: ond' ei, idest unde ipse Virgilius, se volse in sul 
destro lato, erat enim in dextro aggere ripe, e /a giltó 
giuso in quell’ altro burrato, idest in aliud fossum ob- 


(!) 116, corda ligat et stringit sicut fraus; corda est fortis et implicata. 

(*) S. multis vitiis, malitiis. (*) S. e E. armatus ea ad fallendun. 

() E. habebat eam circa. (*) E. luxuria praecipue viri; ideo bene dicit. 
(5) E. hoc est aglobata et revoluta in unum. (*) S. suam. 


CANTUS DECIMUS SEXTUS. 555 


scurum et burum, a/quanto di lungi da la sponda, ubi 
erat plus de aqua, in qua latebat falsa bestia quam ca- 
pere volebat, et trahere ad ripam. Et subdit autor quo- 
modo coniecturabat per signa Virgilii, quod aliqua res 
nova appareret, dicens: io dicea fra me medesmo, tacite 
in mente mea, el pur conven, idest (') tantum oportet, 
che novità responda, quia videbat Virgilium stare maxime 
tacitum, attenctum et astractum; ideo dicit: ai novo 
cenno, idest signum quod apparebat in aqua post jactum 
corde, quia aqua incipiebat paululum moveri, et Virgi- 
lius correspondebat cum oculo motui aqua proportiona- 
biliter ?); ideo dicit: chel maestro si seconda, idest tam 
attencte sequitur, con /' occhio. — * Ah quanto. Hic autor 
vult ostendere qualiter Virgilius comprehendit per si- 
gna quod ipse cogitabat et credebat; ideo volens tangere 
hoc, premittit unam persuasionem notabilem, dicens cum 
admiratione * (?): AA quanto gli uomini denno esser cauti, 
idest circumspecti, presso color, scilicet viros sapientes 
et prudentes qualis erat Virgilius, che non vegion pur 
l'opra, idest non (* solummodo vident factum exterius, 
sed etiam cogitatum mentis interius, ideo dicit: ma mi- 
ran col senno, idest respiciunt cum prudentia, per entro 
i pensieri, idest, inter conceptus interioris animi. Hoc (5) 
dicit quia Virgilius per signa perpendit cogitationem (9, 
credulitatem et locutionem intrinsecam et occultam Dan- 
tis; ideo consulit quod homines caveant non solum quid 
agant vel dicant extra, sed etiam quid cogitent ("), quid 
loquantur intra, quando sunt in conspectu virorum sa- 
pientum qui sciunt divinare et judicare de secretis cor- 
dium, quod ostendit exemplo sui, quia jam dixit de 





(* E. idest tamen. (*) E. proportionaliter. 
(*) Manca nell' Estense tutto il compreso fra i due asterischi. 
(*) E. non solum vident. (*) 116, Hoc ideo dicit. 


(*) S. collocutionem, credulitatem, et cogitationem. 
(*) S. cogitent intra quando sunt in conspectu. 


556 COMENTUM INFERNI 


se: io dicea (ra me medesmo, et licet sic loqueretur (') 
intra se tamen statim "Virgilius cognovit quid dice- 
ret, unde dicit: ei, scilicet ipse Virgilius, disse a me: 
ciò che io attendo, idest expecto attencte, e che ’/ tuo 
parlar, scilicet mentale, sogna, idest autumat, conie- 
cturat (*), tosto conven che se scopra al (uo viso, quia 
coopertum (3) erat sub aqua monstrum, quod nunc (5 
erat venturum ad ripam. — Sempre (5. Nunc autor de- 
scripturus bestiam mirabilem monstruosam, cui similem 
numquam rerum natura produxit, quam vidit secundum 
quod predixerat sibi Virgilius, facit aliam persuasionem 
valde notabilem (5) antequam dicat se vidisse; unde di- 
cit: P uom dee sempre chiuder le labbra, idest debet sem- 
per tacere, non narrare, finche 'l puole (€), donec casus 
necessitatis cogat eum, quia homo sepe compellitur di- 
cere multa qua non sibi creduntur, a quel ver ch' à fac- 
cia di menzogna, idest faciem et colorem mendacii ; et 
assignat causam: però che senza colpa fa vergogna, quia 
scilicet homo reputatur mendax et vanus, dicendo me- 
ram veritatem. Hac persuasione facta, autor se excusat 
si non servat hic nunc in se illud quod persuadet in 
alium, dicens: ma qui nol posso (acer, scilicet illud ve- 
rum quod habet faciem mendacii: et confirmat hoc sa- 
cramento, unde apostrophans ad lectorem dicit: e o let 
lor, io te giuro per le note, idest per literas, di questa 
comedia, idest istius operis, quod autor vocavit comoe- 
diam, non tam ratione materia, quam ratione styli vul- 
garis humilis, s' elle non sian vote di lunga grazia, idest 
favore hominum; bene cognoscebat autor quod ista co- 
modia debebat esse diu in magna gratia hominum. Et 


(') 116, ita loquatur intra se, tamen statim cognovit. 

(*) E. et coniecturat. (*) E. copertum. ( E. tunc. 

(* E. Sempre. Hic autor nunc descripturus, ($) E. nobilem. 
(*) E. puote, hoc est, nisi casus necessarius cogat. 


CANTUS DECIMUS SEXTUS. 504 


sic nota, quod autor jurat hic per id quod habebat 
valde, carum, imo nihil erat sibi carius in mundo ('), et 
pro ipso neglexerat quique cara, ch io vidi una figura, 
scilicet unius bestie, maravigliosa ad ogni cor sicuro, 
quia erat monstruosa ; ita quod visa fuisset terribilis 
aspectu omnis hominis (*) bene cordati, nedum timidi, 
venir notando in suso, ad (*) superficiem aque, per quel- 
l'aere grosso e scuro, scilicet infernalem, impurum, ca- 
liginosum. Et ultimo autor exprimit () modum natandi 
istius bestie per unam comparationem domesticam, que 
satis patet, dicens: sì come torna, scilicet natando sur- 
sum, colui che va giuso (alor a scioglier l' dncora, que 
est affixa arene ad firmandam (°) navim vel saxo, vel 
alteri rei; unde dicit: ch” aggrappa, idest apprehendit, o 
scoglio o altro ch’ ee giuso nel mare, ch' in su s' estende, 
idest qui emergit supra aquam cum brachiis natando, 
e se raltrappa, idest recolligit se, da i pie’, ita quod ma- 
nus ampliat et extendit superius, et pedes restringit in- 
"ferius; vocatur autem talis a marinariis plumbarius ($). 
Et hic nota quod comparatio est pulcra et propria: primo 
quia sicut palumbarius (") qui steterat sub aqua reverti- 
tur sursum per cordam, ita Gerion qui prius latuerat sub 
aqua egrediebatur nunc supra aquam; et sicut palum- 
barius ?) redit sursum cum facie aperta, cum brachiis 
expansis et pedibus strictis, ita Gerion nunc veniebat 
sursum cum facie aperta, brachiis expansis et cauda 
scorpionina contracta. 


- 


(!) 116, mundo isto libro, pro quo ipse neglexerat. 


(*) 116, hominis humani bene. (*) 116, idest ad. 
(*) S. exponit. (*) E. ad firmandum. 
(*) E. prelumbarius. ( E. prelumbarius. 


(*) S. plumbarius. — E. prelumbarius. 


558 COMENTUM INFERNI 


CANTUS DECIMUS SEPTIMUS, in quo inventté Gerion...... ( 
fluminis, super quo transiverunt flumen, et antequam trans- 
iverint illud, misit. Virgilius Dantem locuturum quibusdam 
entibus in extremo 1llius septimi circuli, qui fuerunt. fane- 
ratores sub titulo florentinorum et paduanorum. 


E cco la fiera con la coda aguzza. Postquam in su- 
periori capitulo proxime precedenti autor noster ostendit 
circa finem quomodo piscatus fuerit (?) monstrum Ge- 
rionis, per quod figuratur vitium fraudis; nunc conse- 
quenter in presenti (?) XVII capitulo describit ipsum 
Gerionem ; et totum istud capitulum potest breviter di- 
vidi in tres partes generales. In prima quarum describit 
multipliciter Gerionem. In secunda reflectit se ad descri- 
bendam poenam fceneratorum, de quibus nondum fuerat 
pertractatum nisi in generali, ibi : E quando noi. In tertia 
et ultima ostendit quomodo ascenderunt terga Gerionis, 
et quomodo transportati fuerunt () per ipsum ad cir- 
culum fraudulentorum, ibi: E/ io lemendo. Ad primum 
dico quod autor describit Gerionem quantum ad effectum, 
et quantum ad formam. Ad plenissimam discussionem 
istius passus, qui facit viam ad cognitionem multorum 
dicendorum inferius, oportet praeconsiderare multa (5). Est 
ergo primo notandum quod autor, manifestato nobis vitio 
violentiz, volens descendere ad vitium fraudulentiae, ipsum 
nobis proponit () et repraesentat per imaginem et figuram, 
fingens (^) quod quadam fera varia et mirabilis oblata est 
aspectui ) suo, idest speculationi intellectuali, quae qui- 


(* Lacuna del Codice. (*) 116, fuit. (*) 116, in isto presenti. 
( E. sunt. ('*) S. multum. (f) E. preponit. 
(" E. dicens, quod. (*) E. e S. conspectui. 


CANTUS DECIMUS SEPTIMUS, nau 


dem habebat vultum hominis benignum, et. reliquum 
corpus serpentis preter caudam, qum erat. scorplonia: 
et appellatur ab ipso Gerion sicut et ab allin poeti, Ad 
cuius quidem fera notitiam est sciendum, quod fubiu- 
lose loquendo Gerion fuit rex Hispania habens tria cor- 
pora et ita tres animas, quem magnus Mercules pristlo 
vicit et privavit triplici vita, et spoliavit (') magno ur- 
mento. Historice vero loquendo, sicut werlbit Juntitiitu 
libro ultimo, fuerunt tres fratres tante concordi 6t 
unanimitatis, ut viderentur esse una (2) anima in (ril 
corporibus, et sic viderentur (?) unus rex non (res, Be 
dericus autem archiepiscopus (*) toletanus in mia chro: 
nica de gestis Hispania dicit, quod Gerion halnil Aria 
regna in Hispania, scilicet Lusitaniam, Galliam ‘*,, d 
thicam. Alii tamen dicunt, quibus magie credo, quid 
Gerion tenuit in Hispania tria regna, sciluci dun iti 
las baleares, scilicet Maioricam 1 Minoricam, qum vnlt 
inter Hispaniam et Africam, distantes ínter m fondo gy 
L milliaria: tenuit «1 Valentíam, eu fil e2nput nito 
regni Hispania. Hercules atitem, qui primus nd 
Hispaniam. vemiene per mare ab p Nu Im Mene 
primo Geriomem sprdiari Less torn A tio, gy 
qua tria rana sorbater " Carton Ip Fb, DA pro) 
positum ers» aue yer Geyierm, n dir o foam 
valde framiadontivi. Mesgorivn Signor wbéo ge o 
Vitt wapeeriüe Ürcawün, que «quede dt ‘sigle; rye 
dam cum: caminuttifttuo 2 yl, uw 14 apes; Deo 
facie. Mes yr. tht Georinno Yero WMV, 404 ADAM 
amet geimani apesee fefe. gu Amanita hs, 
«ua he sw jrvyrivte Syrie, 4f. desto fru Amarti 


Afro ^ rise utn 


560 COMENTUM INFERNI 


titur benigno vultu, sicut faciunt pravi consultores, adu- 
latores, lenones. Secunda fraus committitur in re ipsa, 
sicut in omnibus artibus et mercibus, ideo dat sibi cor- 
pus serpentis varium et diversorum colorum; per ser- 
pentem quidem, quia serpens est astutissimum anima- 
lium (); per varium, quia fraudes sunt innumerabiles 
et infinite. Tertia fraus committitur facto, ideo bene dat 
caudam scorpionis pessimam, venenosam, quia pungit, 
penetrat, inficit (*), sicut latrones, baractarii, simoniaci, 
proditores. Nunc ad literam veniendum est. Autor (?) 
primo continuans materiam presentem precedenti, fingit 
quod Virgilius qui traxerat Gerionem cum corda ad 
summum aquse, videns feram tam terribilem coepit excla- 
mare cum magna admiratione, unde dicit : il mio duca 
cominciò si a parlarmi, idest Virgilius, viso Gerione in- 
cipiente apparere, ccepit clamare et dicere versus me: 
Ecco la fiera, scilicet Gerion (* figurans fraudem, que 
facit hominem assimilari fere, sicut serpent et vulpi, 
con la coda aguzza, quia habet caudam scorpionis, quod 
statim declarat per effectum, dicens: che passa monti, 
sicut patet (5) tota die in fraudibus, que quotidie transmit- 
tuntur (5) per literas, imo, sicut videmus, cum una fraus 
est inventa in aliqua mercantia, cito transit maria et 
montes, et discurrit ad alias regiones etiam longinquas: 
vel per montes intellige viros virtuosos, sapientes, altos et 
praeeminentes, quos sepe fraus superat, e rompe muri, 
sicut patet sepe in proditionibus terrarum, sicut in fraude 
Sinonis qui equo fictitio cepit Troiam, ut dicetur alibi: 
vel per muros intellige viros fortes, constantes (^), invin- 
cibiles, ed armi, idest viros armatos; imo tantam effica- 


(*) S. animal. (3) E. et inflcit. 
(3) S. Dico quod autor primo. (*) S. Gerionem. 
(*) S. videmus. (9) 116, committuntur. 


(*) E. constantes, insuperabiles, et invincibiles. 


CANTUS DECIMUS SEPTIMUS. 561 


ciam habet ipsa fraus, quod inermis vincit armatum, 
pauper divitem, parvus magnum. Exemplum habemus 
Hannibalis, qui fuit fraudulentissimus, et plura fraude 
quam viribus fecit, ut siepe patet apud Titum Livium de 
secundo bello punico. Hannibal namque cum semel captus 
esset a Fabio maximo artibus suis, quia scilicet circum- 
ventus erat insidiis inexcogitata fraude, Fabium clausit (') 
et evasit. Collegit enim omnes boves et tauros qui po- 
tuerunt inveniri in campo suo, qui fuerunt circa duo 
millia numero, et fecit ad cornua omnium alligari faces 
ardentes et flammas igneas, et circa initium noctis fecit 
eos duci versus montes, quos occupaverant hostes, et 
boves duris verberibus et acutis stimulis urgeri et im- 
pelli contra montes; ex quo boves celeri saltu perve- 
nientes ad cacumina montium, instigante calore qui per- 
venerat ad capita, precipitanter (*) discurrebant furiosi, 
ita quod totus aer ardere videbatur. Quod videntes ro- 
mani qui latebant in insidiis, putaverunt se circumventos 
ab Hannibale, unde armis abiectis dederunt se omnes 
fuge benefitio, et sic Hannibal libere evasit ex monti- 
bus, intra quos erat inclusus. Sic igitur patet quomodo 
fraus fregit arma que vis vincere non poterat, et ut 
cito dicam: Ecco colei che tutto il mondo appuzza, quia 
corrumpit omnem fidem et depravat (?)) omnem verita- 
tem, et sic totum mundum maculat. — E quella. Hic 
autor describit accessum Gerionis ad ripam, tangens bre- 
viter allegoriam ipsius (*, dicens: e quella sozza imma- 
gine di froda, idest Gerion figura turpis triformis, sen 
venne, scilicet a dextris illius rivi, et arrivó la testa, sci- 
licet caput quod videbatur humanum, e ’/ busto, scilicet 
reliquum corpus quod erat serpentinum; ma non trasse 


(!) S., E. e 116, elusit. 
(*) 116, przcipitabant et discurrebant. — S. precipitanter currebant. 
(*) E. damnat. (*) E. eius. 


L 86 


562 COMENTUM INFERNI 


la coda, quae erat scorpionina, su /a ripa, quia fraus 
semper aliquid reservat occultum, per (') quod acutius 
feriat, ita quod latet anguis frigidus semper in herba 
quam pascit. Et descripto effectu, describit formam, di- 
cens: La faccia sua era faccia d' uom giusto, quia omnia 
vult videri dicere et facere juste et bene, et omnia mala 
nititur colorare per palliamenta verborum, et ideo : avea 
di fuor la pelle tutta benigna, idest apparentiam exterio- 
rem, cum interius sit tota maligna, e (utto P altro fusto, 
idest bustum vel truncum, era d’un serpente, ita quod cor 
erat in pectore plenum felle veneni, et venter plenus foe- 
tore sordium. Et dicit quod habebat duas chelas, per quas 
intellige duas species fraudis, scilicet illam quae rumpit (*) 
vinculum nature * tantum ; altera, que rumpit vincu- 
lum nature * (?) et fidei, ut patuit supra capitulo XI; 
vel per duas brancas quibus graditur Gerion (5, intellige 
quod fraudulentus semper incedit duplici via, unum (5) 
ostendit facere, aliud facit, et semper fingit se longius 
ire; unde dicit : due branche avea pilose fin P ascelle, idest 
copertas per totum usque (5) ad assellas ; nam branca 
non durant nisi usque ad assellas; ergo vie Gerionis 
sunt omnino cooperta, unde infra capitulo XXVII dicit 
unus fraudulentus: gli argomenti e le coperte vie, et di- 
cit : avea dipinto, idest coloratum, ornatum, e’/ dosso e 'l 
pelto, et ambe due le coste, quasi dicat, totum corpus, 
di nodi e di rotelle, quasi dicat, laqueis et maculis colo- 
ratis, ornatis diversimode; nam forma fraudium sunt in- 
numerabiles, infinitae. Et volens autor exprimere infinitam 
varietatem colorum fraudium, ostendit se non posse re- 
perire comparationem condignam, quia (^) nulla tela est 
. propter quod. (*) S. vincit. 


s 
(*) Le parole fra i due asterischi son supplite dal Codice 116. 
(* E. Gerion. Per hoc intellige. 


(9) S. unum dicit et ostendit. — E. unum autem ostendit facere, et aliud. 
(9) E. usque ad axillas. () E. quia tela. 


CANTUS DECIMUS SEPTIMUS. 563 


consimilis (') pelli istius fera; ideo dicit : (artari né turchi, 
qui faciunt pannos mirabili arte; similiter nec saraceni, 
sicut damasceni, non fer, idest non fecerunt, mai drappi 
con più colori, sommesse e soprapposte, quia superponunt 
unum alteri, quam, supple, essent in trunco huius ser- 
pentis: et bene dicit, quia (*) omnis minima ars et merx 
habet infinitos colores quibus palliat defectus suos; et 
addit aliam comparationem, dicens: ne (ai tele for imposte 
per Aragne. Et hic nota quod aliqui volunt, quod autor 
loquatur hic de verme aranea, que vere mirabili arte 
nature texit suam telam. Alii vero dicunt quod (?) lo- 
quitur de Aragne muliere ingeniosissima textrice, de qua 
dicitur (*) Purgatorii capitulo XII, ibi: o folle Aragne, et 
puto quod ista sit intentio autoris, quia comparatio est 
magis propria de tela artificiali ad fraudem artificialem ; 
et quia tela artificialis Aragne fuit diversorum colorum, 
ideo melius exprimit telam sive pellem adumbratam tot 
coloribus et floribus, quam tela naturalis arane®e que 
est tantum unius coloris. — Come. Nunc autor descripta 
forma Gerionis, describit formam stationis eius per du- 
plicem comparationem, quarum altera est clara, alia vero 
subtilis; et dicit in summa quod Gerion stabat partim 
in terra, partim in aere, partim sub aqua, sicut stant 
naves ad ripam partim in aqua, partim extra aquam; et 
Sicut animal * quod dicitur bivarus. Àd huius secunde 
comparalionis intelligentiam est sciendum, et diligentis- 
sime advertendum quod bivarus est animal* (5) mira- 
bile nimis; est enim parvum, grossum, breve quasi ad 
similitudinem taxi; habet pedes posteriores anserinos ad 
natandum per aquam, et anteriores ut canis, quia fre- 





(') 116, similis. (* E. quod omnis. 

(*) E. quod autor loquatur. (*) S. dicetur. 

(* Le parole fra i due asterischi mancano nel nostro testo; sono state sup- 
plite dalla lezione degli altri Codici. 


564 COMENTUM INFERNI 


quenter ambulat per terram: pellis eius est cinerea (!) 
ad nigredinem declinans, pilus vero spissus et curtus, 
caudam habet latam quasi ad modum lingua bovis, et 
pinguem (*) cum corio squamoso; habet interius casto- 
rium in corpore, quod est calidum et siccum (5) et con- 
fortans nervos, ideo valet contra tremorem nervorum. 
Istud animal est valde potens, sagax, ingeniosum, domi- 
nativum; est enim acutissimi morsus (*), et arbores satis 
magnas (5, et ramos arborum resecat et deiicit, cum 
quibus facit sibi artificiosum domicilium cum pluribus 
solariis juxta ripas aquarum intra aquas, ita quod, aqua 
crescente, casa (5) ascendit, et illa decrescente descendit. 
Et dicitur quod bivaros peregrinos redigit in servitutem, 
et illis resupinatis per terram ponit ligna inter crura 
eorum diligenter super ventrem, et illos trahit per caudam 
ad locum ubi fabricat (^) &dificium. Domo autem facta 
sedet super ea (5), et immittit semper caudam in aquam (?) 
intra structuram, et illam agitat per aquam ('°), ad quam 
pisces concurrunt, et ipse presto capit illos. Cibus eius 
piscis (!, melica et aliquando cortices arborum; est au- 
tem cauda eius aperta (*) ad natandum sicut guberna- 
culum in navi. Ulterius est subtilius inquirendum quan- 
tum iste autor sagax et ingeniosus mirabiliter manifestet 
Gerionem animal fictum per bivarum animal naturale. 
Primo enim bivarus est parvus corpore, de quo dicit 
Plinius quod est similis lutre, qui cum apprehendit 
partem hominis non dimittit antequam ossa fracta con- 
crepuerint; ita Gerion parvus corpore, sed magnus saccus 


(!) 116, tincta. — (*) 116, pinguem valde cum.  (*) E. siccum confortans. 
(*) E. morsus, quo arbores satis magnas, et ramos earum resecat. 

(*) S. magnas et grossas et ramos. 

(*) E. casa sua ascendit, et aqua decrescente, illa decrescit; et dicitur. 

(^) E. fabricavit. (*) 116, eam. (*) E. in aquam, ad quam pisces. 
(**) 116, aquam, ut pisces concurrant. 

(!!) 116, est piscis. (**) 116 e E. apta. 


CANTUS DECIMUS SEPTIMUS. 565 


malitie: bivarus est animal multiforme, quia habet duos 
pedes posteriores anseris, quae avis est valde vigil et 
subtiliter sentit, habet (') caudam quam tenet sub aqua, 
et parat insidias piscibus; ita Gerion fraudulentus est 
animal triforme, habet enim caput humanum, corpus 
serpentinum, caudam (?) scorpioninam, et cum illa (?) 
navigat, cum illa se regit et gubernat, et capit puros 
et bonos viros: bivarus alios bivaros reducit in suam 
servitutem et comoditatem imponens eis onera; ita (5 
recte Gerion alios Geriones, idest fraudulentos sepe capit 
et trahit in sui utilitatem; et sic vide quod fraus vincit 
et simplices et astutos: bivarus vivit in terra et aqua, 
ita Gerion venatur in terra, piscatur in aqua, et ubique 
quarit cibum suum: bivarus deiicit arbores et ramos, 
ita Gerion prosternit maiores et minores: bivarus habet 
castoreum intus in corpore quod est calidum, et valet 
contra tremorem ; ita Gerion habet interius calidita- 
tem et astutiam, que valet contra tremorem et debili- 
tatem: bivarus facit sibi domum in aqua juxta terram 
cum multis mansionibus ; ita Gerion facit sibi domum 
cum multis cameris et angulis, ita quod laberintus 
Cretz: non est magis intricatus; unde infelix qui intrat 
domum eius, raro vel nunquam potest exire. Nunc ad 
literam vult dicere autor quod ita stabat nunc Gerion 
ad ripam partem sui tenens extra aquam et partem 
intra aquam sicut navis et sicut bivarus. Dicit ergo: 
la fiera pessima, scilicet Gerion, idest fraus, quia incon- 
tinentia est mala, violentia peior, malitia pessima, sí stava 
su Porlo, idest (5) extremitate ripe, che di pietra il sabbion 
serra, quia ripa lapidea claudit arenam, ut jam dictum 
est, cosi come stanno i burchi a riva talvolta che parte 


(! E. habet et caudam. (*) E. et caudam scorpionis. 
(* E. ipsa. (*) E. ita etiam rectc. 
(*) E. idest in extremitate. 


566 COMENTUM INFERNI 


sono in lerra, quia scilicet tenent proram ad ripam tam- 
quam caput, parte in aqua, quia scilicet habent puppim 
in aqua tamquam caudam. — E come lo bivaro. Hic nota 
quod istud animal grace dicitur Fiber, latine vero Castor, 
non quia se castret, sed quia propter castrationem 
maxime quaeritur. Ideo dicit magnus Albertus in suo de 
animalibus, quod falsum est quod dicit Isidorus, scilicet 
quod castor fugatus a venatoribus castrat se dentibus 
et proiicit castoreum; et quod si iterum agitetur a ve- 
natione (') erigit se et ostendit se carere castoreo. Et 
certe magis credo (*) Alberto quam Isidoro; tum quia 
Albertus fuit magnus.(?) naturalis et experimentator, tum 
quia castores abundant in partibus suis, ubi voluit habere 
experientiam veram; imo etiam Dioscorides antiquus et 
autenticus autor impugnat hanc opinionem de (*) castra- 
tione, quia non potest attingere sibi testes, et dicit quod 
dicitur bivarus () quasi bine vivens in terra et aqua. 
Dicit ergo: s’ussetta a far sua guerra, scilicet contra pisces, 
là tra li tedeschi lurchi, idest ingluviosos, voraces. Hoc 
dicit quia castores abundant in Alemannia juxta ripas 
Danubii, imo apud Pontum, idest mare maius, ut dicit 
Dioscorides et Virgilius, licet non oporteat ire ita a 
longe, quia inveniuntur hic non longe a Ferraria in ter- 
ritorio (°) Marchionum Estensium. Et dicit: e guizza tutta 
sua coda mel vano, idest in vacuo, forcendo in su la ve- 
nenosa forca, quia scilicet habet caudam bifurcatam, in 
qua portat venenum more scorpionis; ideo dicit: che, 
idest, quae cauda, armava le punte a guisa di scorpione, 
quia probat () se ad nocendum more scorpionis, qui 
venit tibi obviam cum chelis apertis, et cum cauda 





(*) S., E. e 116, a venatore. (3) E. credo ipsi Alberto. 
(*) 116, maximus. (*) E. de castore. 

(* E. binarus, quasi bine vivens, in terra scilicet, et in aqua. 

(*) E. dominorum Marchionum. (*) 116, parabat. 


CANTUS DECIMUS SEPTIMUS. 567 


retro te pungit; ita (') Gerion hic cum chelis apertis. 
— Lo duca. Hic autor ostendit quomodo Virgilius di- 
rexerat (*) eum ad videndum Gerionem de propinquo, 
quem hucusque viderant de longinquo, unde dicit : Lo 
duca, scilicet Virgilius qui duxerat eum per totum ag- 
gerem rectum, disse: or conven che la mostra via se 
torca un poco; unde adverte, quod Gerion tractus a Vir- 
gilio cum corda non appulerat recte ad ostium canalis, 
per cuius ripam isti venerant recte, imo aliquantulum 
a longe a latere dextro ad ripam qua claudit circulum 
in circuitu; ideo dicit: /in a quella bestia malvagia, quia 
nulla fera (*) est nequior Gerione, non Cerberus, non 
Minotaurus, che se corca, idest, quz collocat se, cold. 
Ostendebat sibi Virgilius locum ad quem appulerat Ge- 
rion non longe ab aggere dextro, in cuius fine modo 
erant; et hoc dicto, statim moverunt et deflexerunt viam 
suam ad dextram per extremitatem circuli. Unde dicit : 
po' descendemmo, bene dicit descendimus, quia erant in 
alto aggere, et descenderunt ad ripam bassam arene, 
a la mammella destra, idest ad manum dextram ; et ecce 
quare ( erant parum a longe, quia dicit: e femmo dieci 
passi, forte hoc dicit, quia decem sunt valles sequentes, 
in quibus puniuntur decem genera fraudium, su io stremo, 
scilicet eundo per extremitatem circuli; et ecce quare: 
per ben cansar l'arena e la fiammella, idest ut vitare- 
mus (5) calorem arene, que coquebat pedes inferius, 
et calorem flammarum qui incendebat caput, et totum 
corpus superius. Et sic nota quod ripa que claudit 
arenam in circuitum (9), est ita exempta a flammis, sicut 
aggeres qui sunt ex utraque parte canalis eadem de 
causa, quia similiter fumus et nebula exalans ex aqua 


(') 116, ita et Gerion. (3) S., E. e 116, direxerit. (*) 116, bestia. 
(*) 116, qualiter erant parum. — S. quia erant modicum a longe. 
(*) E. vitemus. (*) 116 e E. circuitu. 


568 . JA COMENTUM INFERNI 


extinguit (') flammas in aere antequam perveniat (?) ad 
terram. 

Quando. Ista est secunda pars generalis in qua autor 
ostendit qualiter, post generalem investigationem fraudis 
sub figura Gerionis, ipse reflexerit (?) speculationem suam 
ad speciem violentorum contra artem, de quorum spe- 
ciali poena nondum tractaverat; et primo proponit quo- 
modo viderit gentem istam propinquam loco ubi stabat 
Gerion, unde dicit: e veggio poco più oltre, idest parum 
longe a Gerione, gente propinqua al loco scemo, idest 
vacuo, scilicet fosso ubi erat Gerion, seder in su l'arena; 
certe pcena magna est sedere in pluma ignea, quando 
noi semo venuti a lei, idest cum pervenissemus ad ipsam 
feram. Et hic nota, lector, quod multi(* dubitant et 
mirantur quod Dantes superius numeravit 5) usurarios 
inter violentos, nunc autem post descriptionem fraudis 
revertitur ad descriptionem poene praedictorum. Certe 
autor utitur magna arte ad manifestandum vitium isto- 
rum violentorum contra artem; nam per hoc autor dat 
intelligi quod foeneratores peccant per violentiam, ut 
alibi supra probatum est, et per fraudulentiam, qua (9) 
utuntur multiplici fraude negando sspe tempus, nume- 
rum, pacta, instrumenta, scripturam, et ita de multis; 
ideo bene punit (”) eos in extremitate arena propinquos 
Gerioni, quia participant de utraque culpa. — Quivi. Hic 
autor ostendit quomodo "Virgilius miserit ipsum ad vi- 
dendam ponam istius nove gentis, et qualiter ipse Vir- 
gilius remansit (*) ad dandum ordinem cum Gerione, ut 
transportaret eos per aquam ad illum circulum. Dicit 
ergo: t maestro, scilicet Virgilius volens me plene do- 





(') 116, extinxit. (*) S. e E. perveniant. 
(* 116, reflexit. (*) S. hic multi. 
(*) S. numeraverit. (*) S. e E. quia utuntur. 


() 116, ponit. (*) 116, remanserit. 


CANTUS DECIMUS SEPTIMUS. 569 


cere materiam violentorum, me disse: quivi, scilicet in 
isto loco ubi erat Gerion, va’ e vedi la lor mena, idest 
ponam, quia ultra poenam generalem habebant poenam 
specialem manuum, quas impausabiliter minabant(') con- 
tinuo; et ecce causam, acció che porti tulta piena espe- 
rienzia d' esto giron, idest sabulo, quia nondum notave- 
rat distincte usurarios. Et subdit Virgilius modum agendi 
utriusque, dicens: Li fuoi rasonamenti sian corti là, quasi 
dicat: expedi te cito ab istis foeneratoribus de quibus 
jam tractasti alibi, et quorum natura est satis nota, et 
ego non stabo frustra; unde dicit: et(?) ego, parlerò 
con quesía, scilicet bestia Gerione, et ordinabo, che ne 
conceda i suoi omeri forti, idest terga (?) fortia. Et vere 
Gerion habet fortia terga, quia totus mundus est fun- 
datus supra (* fraude; et quanta sit vis et fortitudo istius 
fere jam dictum est in principio capituli, quia frangit 
et vincit omnia; meníre che lu torni, idest isto (5) medio 
temporis. — Cosi. Nunc autor ostendit quomodo de man- 
dato Virgilii iverit et viderit poenam (9) istorum, dicens: 
così andai ancor tutto solo, scilicet sine Virgilio; et hoc 
fingit autor ut expendat et dispenset utiliter tempus, 
quia ista materia erat jam multum discussa ; ideo cito se 
expedit nunc, et faciliter et simul intendit ad materiam 
fraudis, su per la strema testa, idest per extremitatem 
ripe que prestabat viam tutam, ove [a gente mesta sedea, 
idest genus usurariorum, quos autor appellat tristes 
propter multiplicem poenam, et etiam quia de facto usu- 
rarius est semper cogitabundus circa rationes suas et 
cautelas expensarum: nullus enim comuniter est mise- 
rior usurario, qui ponderat ova et ponit caules ad pon- 
dus in lebetem. Et describit formam specialis poenz;e eo- 


(') E. menabant. (*) E. e fo parlerò. 
(*) E. idest terga sua ferocia et fortia. (*) 116, super fraudem. 
(*) S. e E. in isto medio. (*) 116, poenam duram istorum. 


570 COMENTUM INFERNI 


rum, dicens: il duo! scoppiava fuor per gli occhi loro, quia 
dolent, complorant ('), conqueruntur statim cum perdunt 
denarium, e soccorrevan con le mani quando ai vapori, 
idest aliquando contra calores flammarum, quando al 
caldo suolo, idest aliquando contra solum, idest sabulum 
sive arenam calidam, quasi dicat: nunc ponebant manum 
ad caput, nunc f) ad culum. Et hic nota quod autor 
pulcre figurat vitam irrequietam foeneratoris, qui semper 
ducit manus nunc jaciendo (*) pecuniam, nunc ad se 
trahendo, nunc numerando, nunc scribendo, ut sic quie- 
tet ardorem mentis inextinguibilem flammarum, cupidi- 
tatis (*) scilicet florenorum splendentium, sed continuo ma- 
gis invalescit ardor. Et exprimit actum istorum per unam 
comparationem jocosam, claram (5), dicens: î cani non 
fanno altrementi, quasi dicat: imo similiter, di state, et 
sic tempus calidum conformatur huic loco calido, or col 
ceffo, idest cum muso, or col pie quando son morsi o da 
pulce o da lafani. Et hic nota quantum ista comparatio 
sit propria ad (5) propositum ; nam merito usurarii assi- 
milantur canibus, quia sunt vigiles et sagaces(") sicut 
canes, et cum magna (°) cura custodiunt aliena: canes 
mordent, rapiunt, ita isti: canes frangunt os, et sugunt 
inde medullam : canes crudeles non miserentur paupe- 
rum, imo lacerant eos, ita usurarii, ut dicit propheta: 
canes pugnant omnibus membris contra muscas, pulices, 
tabanos et similes viles vermes qui nascuntur de cor- 
ruptione; ita usurarii contra viles stimulos avaritia, qui 
nascuntur de corruptione mentis. Ideo bene (?): cave tibi 
a talibus canibus, quia verum est illud proverbium: chi 
se colca coi cani se leva con le pulce; quia ita stimula- 


(! E. cum plorant. (*) 116, nunc ad oculum. 

(*) E. jactando. (* E. cupiditates. 

(*) E. et claram. (*) E. et ad propositum. 

C) S. sagaces, et cum magna. (*) E. magna custodia curant aliena. 


(*) E. bene dicit; cave. 


CANTUS DECIMUS SEPTIMUS. 571 


bunt te, quod non poteris dormire quiete, sicut ipsi sti- 
mulantur et cruciantur. — Poi. Hic autor describit aliam 
poenam specialem; et vult breviter dicere, quod quamvis 
sic continuo moveant manus, tamen tenent visum sem- 
per firmum et fixum, et nunquam removent ipsum a 
pecunia; et primo fingit quod non noverit aliquem nisi 
ad certum signum. Dicit ergo: non ne conobbi alcuno, 
scilicet ad faciem. Et hic nota quod per hoc autor dat 
intelligi tacite, quod nullus istorum erat dignus cogni- 
tione vel fama. Unde autor non potest dicere de istis 
illud quod dixit supra de multis aliis, qui puniuntur in 
ista arena sub eodem igne, quia licet Brunettus Latinus 
et Guido Guerra haberent faciem adustam, tamen au- 
tor *) bene recognovit ratione magne virtutis; sed non 
sic de istis, quia isti non possunt notari ab aliqua sin- 
gulari virtute, quae det eis famam, sed solummodo co- 
gnoscuntur ab eorum infamia, quia raro invenitur ali- 
quis usurarius (?) magn: virtutis. Nec dicas, sicut aliqui 
dicunt: certe vidi aliquos usurarios cum magnis virtu- 
tibus: certe hoc non nego, quia ego similiter vidi; tamen 
istud (?) non facit contra autorem, quia Dantes in omni 
genere peccatorum ponit semper pessimos in inferno 
damnatos. Ideo dicit, quod inter istos describendos ne- 
minem novit, et si tu aliquem nosti, una hirundo non 
facit ver. Ideo bene dicit autor: pot che porsi gli occhi, 
idest deduxi intuitum, ne! viso a certi, idest faciem (*) 
quibusdam, ut scilicet cognoscerem aliquos, nei quali tl 
doloroso foco casca, quia amor ardens habendi ita cru- 
ciat et coecat oculos mentales eorum; ma io m' accorsi 
che una (asca, idest pera vel bursa, pendea dal collo a 
ciascuno, idest super pectus suum, ch’ avea certo colore 


(') E. bene auctor cognovit illos ratione. 
(*) S. magnus usurarius magna. — E. aliquis magnus usurarius magne. 
(*) E. illud. (*) 119, in faciem. — E. idest facie. 


572 COMENTUM INFERNI 


e cerlo segno, scilicet armaturam suam; et sic vide quo- 
modo bene tangit vitam tristem, affannatam fcenerato- 
ris ('), qui stat quasi continuo inclusus et quodam- 
modo carceratus ad calculandum et imbursandum; ideo 
bene (!) se speculatur in bursa. Ideo bene dicit: e par 
che lor occhio si pasca quinde, scilicet ab ista bursa ubi 
habet semper animum, quia denarius suus est deus 
suus, et ibi posuit felicitatem suam. — E com' io. Nunc 
autor describit aliquos foeneratores in speciali, et pra- 
cipue florentinos suos, quorum ibi erat satis bonus 
numerus. Primo ergo describit quemdam militem flo- 
rentinum, qui factus est ditissimus (?) ex usura, quem de- 
scribit ab armatura sus gentis. Iste enim erat de Gian- 
figliaccis de Florentia, qui habent pro eorum insignio 
leonem azurrum in campo citrino. Dicit ergo: e vidi 
azurro, scilicet colorem, che avea faccia e contegno, idest 
apparentiam et continentiam, scilicet totum corpus, d'un 
leone in una bursa gialla, idest in campo citrino, quia ista 
armatura erat depicta in bursa, com' io vegno riguar- 
dando tra lor, ut scilicet (^ secernerem aliquos maiores 
in ista infamia et notiores : deinde describit alium civem 
suum (5), et similiter per signum dat intelligi signa- 
tum; et iste fuit magnus fcenerator de Obriachis (°) de 
Florentia, quorum armatura est anser albus in campo 
rubeo. Dicit ergo: poi il curro del mio sguardo, idest 
cursus mei intellectus, quia intellectus volvitur sicut 
currus, procedendo, scilicet ulterius, videne un’ altra, sci- 
licet bursam, rossa come sangue: iste anser avis gurda 
imbibebat sanguinem multorum; ideo dicit: mostrando 
un’ oca bianca, più che burro, idest plusquam butirus, et 
iun E. bene speculatur. (*) S. dives. (*) E. scilicet ut decernerem. 


(* E. suum, dicens: poi il curro del mio sguardo. 
(*) S. Ebriachis. 


CANTUS DECIMUS SEPTIMUS. 573 


est vulgare de Apulia. — E/ un. Hic autor describit alium 
magnum fceneratorem (*) paduanum, quem similiter de- 
scribit ab armatura suse gentis: iste fuit quidam miles 
de Padua, qui vocatus est dominus Raynaldus de Scro- 
vignis, vir ditissimus in immensum. Scrovigni autem 
portant porcam azurram in campo albo, et inde deno- 
minati sunt, sicut et quidam nobilis romanus cogno- 
minatus est Scroffa, ut refert Macrobius libro primo 
Saturnalium. Dicit ergo: E/ un ch’ avea segnalo il suo sac- 
chetto bianco, plenum pecunia multa, d' una scroffa, idest 
porca, azurra e grossa, mi disse: che fai (u in questa 
fossa? scilicet arena, quasi dicat: quomodo vivus, et 
sine poena venisti huc et ad quid? et quia autor poterat 
respondere: ego considero aliquos magnos foeneratores; 
ideo licentiat eum, et nominat sibi *) duos alios maxi- 
mos foeneratores, unum paduanum, alterum florenti- 
num. Dicit ergo: or (e ne va, quasi dicat: Frater mi, 
posses stare nimis hic, quia magni fceneratores sunt in- 
finiti jam hic; sed dicam tibi de duobus magnis magi- 
stris usura. Dicit ergo: e perche se' viv' anco, quasi di- 
cat: et quia tu es rediturus ad mundum et narraturus 
ista, ideo: sappi che 'l' mio vicin Vitaliano, scilicet civis 
meus paduanus, sederd qui, scilicet in ista pena mecum, 
et me sociabit, ne solus paduanus custodiam crumenam 
hic, da! mio sinistro fianco. Iste Vitalianus fuit nobilis 
miles ?) de Padua de illis del Dente, qui vivebat adhuc; 
ideo vaticinatur eum venturum ad consortium foenera- 
torum, quia erat maximus artifex huius artis foenerato- 
rie qua est inimica artis. Et dicit: con questi fiorentin 
son padovano, quasi dicat: habeo preescriptos florenti- 
nos in societate mea; ideo expecto unum de meis pa- 
duanis. Et ultimo iste de Scrovignis nominat alium fce- 





() E. feneratorem, quem. — (*) E. ei duos. — (*) E. e S. miles de illis. 


574 COMENTUM INFERNI 


neratorem summum et supremum omnium. Iste autem 
fuit quidam miles florentinus, qui vocatus est dominus 
Johannes Baiamonte, qui excessit omnes sui temporis in 
actu usura; ideo bene fingit, quod omnes usurarii ibi 
damnati sepe vocant ipsum tamquam principem magnum 
istius sectae; cui merito dant palmam et triumphum pu- 
gna pecuniarie, quam iste semper facit cum pugnis 
plenis et clausis. Dicit ergo iste miles: Isti usurarii, spesse 
fiate m' intronan li orecchi, scilicet, turbant auditum meum 
clamore alto et terribili in modum tonitrui, gridando : 
Vegna il cavalier soprano; et sic vide, quod dominus 
Johannes Baiamonte vivebat ('), sicut et dominus Vitalia- 
nus del Dente; quorum utrumque autor ponit pro (?) 
damnando, quia verisimile (?) videbatur, quod isti debe- 
rent venire ad augendum et supplendum numerum isto- 
rum defunctorum, quorum vestigia sequebantur in vita, 
imo dominabantur omnes in foenore; ideo bene vocant 
istum tanto studio, ut tegat infamiam eorum, vel quia 
solatium est miseris socios habere panarum ; imo pravi 
reputant sibi ad magnam gloriam, quando habent in 
genere suo unum excellentissimum in malitia, et ipsum 
quarunt, diligunt, honorant, et delectantur esse in so- 
cietate sua. Et describit istum Johannem, sicut et alios, 
ab armatura sua, que erat campus aureus, cum tribus 
hircis nigris currentibus ; unde dicit: che rechera la tasca 
con tre becchi. Et sic nota, quod autor describit unum- 
quemque ab () eo quod potest, vel a nobilitate, vel a 
dignitate, vel ab immensitate divitiarum ; non a virtute, 
que non erat in eis. Isti ergo magni milites certave- 
rant (5 pro bono publico faciendo teneri magnos ban- 
cos in magnis civitatibus ad subveniendum generaliter 


(*) S. adhuc vivebat. (*) E. pro damnato, quia. 
(* 116, verisimiliter. (* S. unumquemque istorum ab eo. 
(5) S. vacaverant. 


CANTUS DECIMUS SEPTIMUS. 575 


indigentiis omnium. Describit etiam generaliter omnes 
ab insignio suo; et hoc facit ut ostendat, quod isti pro- 
fitentur sponte et publice et inverecunde suum infame 
officium, manifeste tenendo bancum et extendendo vela 
in signum artis. Imo faciunt publice praconizari quid 
facere intendant, licet hodie plures sint usurarii occulti, 
quam manifesti, quia usura transivit diebus nostris ad 
campsores, mercatores, et artifices ; imo, quod est pu- 
dibundum dicere, ad prelatos, sacerdotes, et fratres. — 
Qui. Hic finaliter autor claudens (') istam materiam tan- 
gil unum malignum actum (?) illius foeneratoris, dicens: 
qui, scilicet, facto fine verbis suis, hic transvertit faciem, 
e trasse di for la lingua, bestialiter; ideo dicit a simili, 
come bo’ che 'l naso lecchi. Unde scias quod iste foenerator 
habet (*) ex prava consuetudine istum bestialem morem, 
quod sepe cum dixerat aliqua verba cum aliquo, turpi- 
ter extrahebat linguam versus nasum; licet etiam autor 
possit ostendere per istum actum particularem naturam 
communem foeneratorum, qui ut plurimum habent tri- 
stes mores, et sunt sine omni bona civilitate ( et quasi 
nulli bene conveniunt. 

Et io temendo. Ista est tertia pars capituli () in qua 
autor, expedita totali 5) materia violentie, nunc intendit 
transire ad materiam fraudulentiae. Et primo premittit 
suam reversionem (7) ad Virgilium, dicens: et io temendo 
nel più star cruciasse, idest turbaret et provocaret ad 
iram, lui, scilicet Virgilium, che m' avea ammonito di star 
poco, ut patuit in principio partis praecedentis, et alibi 
ssepius dictum est et dicetur, qualiter Virgilius semper 
fuit amator brevitatis, et Dantes non minus, (orname in- 





(! E. concludens. (*) S. actum istius. 


(*) E. e S. habebat. (* E. curialitate. 
(*) E. capituli generalis, in qua. () E. totaliter. 


() S., E. e 116, reversionem a gente usurariorum ad Virgilium. 


576 COMENTUM INFERNI 


dietro da P anime lasse, scilicet a foeneratoribus, qui sunt 
in continuo multiplici labore et supplicio manuum, ocu- 
lorum (‘'), sed multo magis in mordacibus curis animi. 
Et tangit ascensum (5) suum dicens: (rovai il duca mio, 
scilicet Virgilium, qui (?) jam disposuerat se ad transi- 
tum; ideo dicit: ch’ era gia salito su la groppa del fiero 
animale, scilicet Gerionis, quo nullum animal est ferocius 
in inferno, non Charon qui transportat animas omnium 
ultra primum flumen, non Phlegias qui traicit animas 
a palude ad civitatem, quia iste traducit (* animas a vio- 
lentia ad fraudulentiam, qua excedit malitiam et incon- 
tinentiam, quia est cooperta, ita quod homo non potest 
vitare, et agit cum electione. Et hic nota quod Gerion 
rex fuit violentus et fraudulentus, ideo bene autor dat 
sibi officium transferendi animas a loco violentorum ad 
locum fraudulentorum: et tamen Hercules vicit eum et 
privavit omni potentia sua, quia virtus et sapientia vin- 
cit et prosternit fraudem. Et ponit consilium Virgilii ad 
se, dicens: E disse a me: or süi forte e ardito, quia modo 
expedit, quia (5) fortitudo est contra terribilia, et nullum 
est monstrum terribilius in inferno, non Cerberus ha- 
bens tria capita, non Minotaurus habens duo corpora, 
quia Gerion habet tria (°), et plus ledit cum cauda, quam 
cetera animalia cum cornibus, dentibus et pedibus. Ideo 
bene est opus hic bona audacia, que plus importat quam 
fortitudo; ideo assignat causam dicens: omai si scende per 
si fatte scale, quasi dicat: non habes amplius transire 
per navim, sicut jam bis fecisti, imo per tam novam 
scalam, qua est facta ex tribus diversis gradibus, sci- 
licet homine, serpente, scorpione. Et continuo Virgilius 
post datum consilium generale specialiter providet in- 


(!) E. oculorumque, licet multo. (*) 116, descensum. 
(*) E. qui ita. (*) E. traicit. 
(5) 116, nam fortitudo. (*) S. tria corpora. 


CANTUS DECIMUS SEPTIMUS. 577 


demnitati eius, dicens: monta dinanci, scilicet ante me in 
medio tergi, quasi dicat: volo quod stes in sella ut sis 
tutior, quia nescis adhuc bene equitare talem bestiam, 
et ego stabo in clune qui citius(') et diutius novi naturam 
istius falsae bestie, quae more muli stat triginta annis 
ad dandum calcem, sed tandem dat ipsum mortiferum. 
Ideo bene dicit: si che la coda non possa far male. Per 
hoc tacite autor dat intelligi quod vir sapiens dicit illi 
cui habet consulere : Fili mi, tu debes semper precavere 
fraudulentum finem, quando habes facere cum Gerione 
vulpone, fellone. — Quale. Hic autor ostendit timorem 
maximum qui statim invasit ipsum ad verba Virgilii 
per unam comparationem claram: et vult breviter 
dicere, quod ascensurus feram tam terribilem coepit 
tremere toto corpore per omnia membra, et totus pal- 
lescere, sicut ille quem invadit quatriduana febris. Dicit 
ergo: Jo divenm (ale, scilicet tam territus, pallidus, a /e 
parole porte, quando dixit *) quod ascenderem tam pe- 
riculosum animal, qual, supple, divene colui ch’ d. si presso 
il ripreggio, idest reoccupationem (9), scilicet quando fe- 
bris (*) recapit, reinvadit ipsum die sua, de /a quartana, 
quasi dicat breviter, quod plus timuit istam feram quam 
febrem, serpentem, vel mortem. Et dicit: ch’ d già l'un- 
ghie smorte, quia pallor incipit ab extremitatibus, e (rema 
lutto pur guardando il reggio, idest rigidum frigus: et est 
comparatio propria, quia sicut expectans recipere febrem 
quartanam incipit tremere a principio, ita autor expe- 
ctans ascendere feram triformem incoepit (5) a principio 
tremere. Et hic nota quod autor ideo fingit se nunc re- 
cepisse tantum (5) timorem, quia, si bene recordaris, autor 
noster habuit magnum timorem in introitu inferni, et 


(') E. tutius. (*) E. dixit Virgilius quod. 
(*) S. e 116, recuperationem. (*) E. febris reoccupat, hoc est reinvadit. 
(*) S. incipit. (* S. tantum timoris. 

I. 87 


518 COMENTUM INFERNI 


maiorem in introitu civitatis; nunc vero fingit se habere 
maximum in accessu ad istum circulum: per hoc enim 
figurat quod hic est maxima difficultas, quia materia est 
nimis profunda et ardua; nam violentia est manifesta, 
fraudulentia vero occulta, et materia ista numquam fuit 
descripta per alium; ideo hic est opus totis viribus in- 
genii. Et subdit succursum Virgilii promptum contra ter- 
rorem ( suum, dicens: ma le sue minacce mi fer ver- 
gogna. Et hic nota quod Virgilius contra alios timores 
Dantis solet adulari, monere, consulere; hic vero mina- 
tur et exprobat sibi, quod ideo autor fingit, quia amodo 
debebat ex longa experientia audere et bene sperare. 
Dicebat ergo Virgilius cum facie turbata, irata: Ah! 
miser, infelix, vilis, pusillanimis, nunquam habebis ho- 
norem, non famam perpetuam, non gloriam eternam, 
et perdideris tot labores, tot vigilias. Nonne deberes 
amodo esse audax cum jam perveneris (^ ad medium 
operis feliciter, et es ita bene eruditus et armatus? quid 
ergo tam enormiter times. Licet videris bestiam peregri- 
nam, retrogradam, non tamen te linget cum ore humano, 
nec punget cum cauda scorpionina, nec te deiciet de 
sella serpentina ; non suffocaberis in ista aqua licet pro- 
funda, idest in ista materia non deficies: vade te su- 
spensum bestia, nonne(5) ego te tenebo inter brachia? Et 
nota quod autor non vult per hoc aliud ostendere nisi 
fortem luctam sua mentis, ut ostendat materiam for- 
tem, et per consequens ut ostendat maiorem virtutem 
suam. Ideo bene dicit quod verecundia vicit eum, 
unde dicit: che, idest, quae verecundia, fa servo forte 
nanzi a buon segnor. Unde nota quod verecundia est 
tam fortis et efficax, quod sepe facit timidum audacem, 
et victum victorem, sicut pulcre narrat Julius Celsus de 


(') S. tremorem. (3) E. veneris. (* E. num ne. 


CANTUS DECIMUS SEPTIMUS. 579 


Julio Cesare, qui in Gallia videns militem fugientem a 
prelio cepit ipsum per nasale et reduxit in aciem, di- 
cens: illuc (') sunt hostes. Idem in Hispania contra filios 
Pompei pugnans, videns veteranos inclinare, fecit aspor- 
tari equum suum, et pedes ccpit pugnare ante aciem ; 
et sic cum verecundia revocavit quos non poterat pre- 
cibus et exhortationibus retinere, et sic victoriam eri- 
puit de manibus hostium ; et sic in proposito verecundia 
fecit fortem discipulum timidum coram bono doctore et 
duce Virgilio. — Jo m' assettai. Hic autor ostendit quo- 
modo ascenderit *) cum timore et pudore, dicens: Jo 
m' assettai su quelle spallacce, idest magnis spatulis Ge- 
rionis. Vere iste spatule sunt maxime et amplissime, 
super quibus sedent tot millia hominum, et hominum (?) 
studia. Unde nota quod regula Gerionis vera generalis, 
que raro patitur exceptionem, est ista, quod omnis homo 
vivit in isto mundo secundum falsitatem artis sue; nam 
si credo velit bene et legaliter vendere calceamenta sua, 
dicendo quod corium est debile vel marcidum; et ita 
drapparius pannum suum, vivet (5 in penuria et morie- 
tur fame: idem intellige de omnibus artibus mundi. Ideo 
bene dicebat quidam ad verificandam istam regulam : 
qui facit usuram vadit ad infernum, et qui non facit 
vergit ad inopiam. Magna ergo est bestia ista et magna 
terga habet, intellige de magnitudine intensiva. Et dicit : 
e si volli dire fa' che tu m' abbracce, quia adhuc non de- 
posuerat timorem; ideo dicit: ma Za voce non venne, 
sicut saepe accidit quod ex nimio timore homo perdit 
loquelam, ideo statim subiungit subventionem Virgilii, 
dicens: ma esso che mi sovenne ad altro forse, idest ad 
aliud dubium, sicut a simili quando ascendit centaurum, 
quia tunc Virgilius eodem modo ascendit clunem et 


(*) 116 e E. illic. (3) 116, ascendit. (*) E. et eorum studia. 
(5 E. viveret in penuria, et moriretur fame. 


580 COMENTUM INFERNI 


tenuit eum inter brachia sua donec transiverunt aquam 
sanguineam. Ita modo faciet hic donec transibunt istam 
aquam nigram conformem materie fraudium, et alias 
ssepe succurrit sibi in multis dubiis periculis ('), m’avvinse, 
idest ligavit, e sostenne con le braccia, ne caderem, tosto 
ch’ io montai, idest tam cito, quam cito ascendi, quia sen- 
sit tremorem meum ; et tacto ascensu tangit modum (5, 
dicens: e disse: scilicet ille Virgilius illi bestie: O Ge- 
rion, ecce nomen proprium bene conveniens ; dicitur 
enim Gerion quasi gerens omnia (?); et omnia et omnes 
sicut jam dictum est; ideo bene habet magna terga, mo- 
vele omai, recede a ripa, quia tempus est natandi, le 
role, idest revolutiones per aquam, sian larghe e lo scen- 
der sia poco, quasi dicat: non est hic currendum, sed 
lente incedendum cum magna deliberatione circa istum 
primum introitum fraudium. Et admonet eum, dicens: 
Pensa la nuova soma che tu hai, quia scilicet habens (*) 
hominem viventem cum corpore ponderoso, quod non 
soles habere quando transportas mortuos. Et allegorice 
est nova salma, quia novus autor descripturus novam 
materiam (5), hic habet incedere lento passu, quia scilicet 
valde diffuse, plene et copiose faciet magnas revolutio- 
nes (5, idest circuitiones circa decem magnas valles, ut 
patebit in processu. — Come. Nunc autor ostendit quo- 
modo Gerion adimpleverit mandatum Virgilii, quia sta- 
tim paravit se ad natandum; unde explicat recessum 
suum per comparationem claram et propriam valde, et 
dicit breviter quod Gerion ita recessit a ripa, sicut na- 
vicula recedit a portu vel littore, quia scilicet vertit pro- 
ram ubi primo habebat puppim ; ita Gerion qui primo 
habebat testam ad terram et caudam in aqua se revol- 
(') E. periculosis. — 116, et periculis. (*) 116, motum. 


(*) S. e E. omnia et omnes. (!) S. e E. habes. 
(*) 116, materiam fraudis qui bic babet. (9) E. revolutiones, ut patebit. 


CANTUS DECIMUS SEPTIMUS. | 581 


vit. Dicit ergo: ille Gerion si tolse quinde, idest separavit 
se a plagia ista, sicome (a navicella esce del loco e ’ndetro 
e "ndetro, paullatim se elongans a loco stationis sue, e 
rivolse la coda là ov' era il petto, scilicet ad terram, ad 
spondam, poi che tutto se sentì a gioco, idest postquam 
sensit se totum in aqua, ubi poterat natare, ludere et 
guicciare (') ad modum piscis. Et sic vide quomodo com- 
paratio est propria, quia Gerion habet transportare ho- 
mines sicut navicula de loco ad locum, et ibat ista 
navicula cum remis et velo sine gubernaculo; remi 
erant due chele a parte anteriori, et velum erat cauda 
a posteriori (*). Unde dicit: e mosse quella tesa, sicut ve- 
lum tenditur sursum, come anguilla, supple tendit cau- 
dam sursum. Et est optima similitudo, quia anguilla ha- 
bet magnam similitudinem cum angue, et Gerion erat 
anguis corpore: anguilla etiam quanto magis stringitur, 
citius elabitur de manu; ita fraudulentus quando cre- 
dis eum habere pro capite, habes pro cauda qua te 
pungit, e raccolse l'aire a se con le branche: per hoc notat 
actum natantis, quia (?) jactat brachia super aquam, et 
sic verberat aerem (). — Maggior paura. Nunc Dantes 
descripto motu Gerionis describit alium timorem maiorem 
quem habuit quando coepit natare: primo enim timuerat 
quando ascendit, sed nunc fortius. Describit autem vehe- 
mentiam istius secundi timoris per comparationes duas 
pulcerrimas (5). Ad cognitionem prima est primo sciendum, 
quod Ovidius secundo Methamorphoseos describit fabulam 
Phetontis valde diffuse, que tamen per longa tempora 
ante fuerat apud grecos, quia Homerus summus poeta 
ipsam ponit, et Plato in suo Timeo, cuius tamen summam 
et sententiam breviter () perstringam. Fabula ergo sum- 





(') E. guizzare. (*) E. a parte posteriori. 
(*) E. qui jactat. (^) E. aerem sonitu. — Maggior. 


(*) E. pulcras. Ad cognitionem ergo prima.  (*) E. quam breviter. 
L - 


582 COMENTUM INFERNI 


matim est ista: Pheton filius solis cum magna instantia 
precum petivit a patre ut permitteret sibi suum cur- 
rum regendum per diem tantum: quem tandem (') con- 
cessum nescivit bene gubernare; unde currus excedens 
limites suos totam terram cremavit. Est ulterius subti- 
liter advertendum, quod sub integumento huius fabula 
continetur res naturalis et vera. Naturale enim est se- 
cundum Philosophum, quod aliquando fiat diluvium, ali- 
quando incendium. Pheton ergo, qui dicitur filius solis, est 
calor qui generatur a sole, qui quodam tempore ita 
excrevit et excessit modum solitum quod exussit multas 
terras, sicut exponit Magnus Albertus in multis libris et . 
locis. Pheton autem cadens ideo fingitur suffocatus in 
Padum, quia maxime in Italia omnia flumina et aque 
aruerunt prater Padum, ita quod extinxit calores solis, 
quia solus fuit sufficiens ad resistendum calori ; ideo ha- 
buit aquas pares ignibus solaribus, ut dicit Lucanus. Ad 
declarationem secunda comparationis est sciendum, quod 
Dedalus, sicut scribit Virgilius sexto Eneidos circa prin- 
cipium, fugiens de Creta ab ira Minois, cuius indignatio- 
nem incurrerat ?) quia perduxerat Pasiphen uxorem 
suam ad taurum, apposuit sibi (*) et Icaro filio suo alas 
ceratas, mandans filio ne volaret nimis alte nec nimis 
basse, sed teneret medium. llle vero impulsus calore ju- 
venili petens alta pennas perdidit et suffocatus est in 
mari. Cuius rei veritas fuit, quod Dedalus cum alis ce- 
ratis, idest (* navibus piceatis, recessit de Creta; nam 
navis est recte avis lignea qua habet vela tamquam 
alas, et habet remos tamquam pedes. Sed filius eius qui 
volabat, idest celeriter navigabat in alia navi recedens a 
patre, et petens altum pelagum absortus est a mari. Alle- 
gorice Dedalus, qui fuit vir ingeniosus, est omnis pru- 


(') S. tamen. (3) E. incitaverat. 
(*) E. sibi ipsi et. (* E. idest manibus piceatis. 


CANTUS DECIMUS SEPTIMUS. 583 


dens (') pater qui admonet filium ne volet nimis ad alta, 
idest ad non possibilia sux virtuti, nec stet in imis, idest 
in terrenis et vitiis. Ad propositum ergo imaginare si 
uterque dictorum juvenum habuit magnum timorem; 
alter (*) quando vidit se cadere in Padum in quo mor- 
tuus est; alter quando vidit (?) se cadere in mare in quo 
similiter mortuus est. Ita autor noster filius solis, quia 
valde sapiens, et filius Dedali, quia summe ingeniosus, 
dubitans cadere ex illa bestia indomita in illam aquam 
profundam, obscuram, et ibi suffocari, non habuit nunc 
minorem timorem quam praedicti. Nunc descende ad lite- 
ram quam ordina sic : non credo che fosse maggior paura, 
scilicet Phetonti, quando quel Fetonte abandonó li freni, 
scilicet equorum solarium trahentium currum solis, ex 
quo secutum est tantum incendium ; unde dicit: perche ’/ 
ciel si cosse come par ancor. Hoc dicit quia secundum 
fabulam tunc facta est gallasia in ccelo, que est via lu- 
cida et appellatur lactea (*), et a vulgo dicitur in multis 
partibus Italie via Sancti Jacobi, et sic apparet adhuc 
signum illius incendii (°) in ccelo; in terra etiam appa- 
ret signum, quia secundum fictionem, tunc etiam athio- 
pes facti sunt nigri. Et ecce aliam comparationem: Ne, 
idest nec etiam maior timor fuit Icaro, quando quell’ Icaro 
misero, quia ita miserabiliter corruit in profundum vo- 
lens nimis extolli in altum, sed misericordia dignus est 
error juvenilis, senti spennar le reni, idest dissolvi alas 
nimio ardore solis, idest vela lacerari que erant ale 
ipsius navis, gridando’! padre a lui: mala via tieni: quia 
scilicet recedebat nimis et deviabat ab eo, che fu la mia, 
scilicet timiditas, ita quod nec timor Phetontis nec Icari 
fuit maior quam nunc timor autoris. Ideo dicit: quando 


(') E. sapiens. (*) E. alter, scilicet, quando. 
(*) S. vidit similiter se. (*) S. via lactea. 
(* E. incendii, quia secundum fictionem. 


584 COMENTUM INFERNI 


vidi ch era nell aire d' ogne parte, sedens super spina (!) 
Gerionis, e vidi spenta ogne vedula fuor che de la fiera, 
quia *) tantum elongatus a terra, quod nihil videbat 
nisi Gerionem; Virgilius autem erat a tergo. Et hic nota 
quantum mirabiliter dicte comparationes faciant ad pro- 
positum. Sicut enim moraliter loquendo predicte fabulae 
dicunt juveni animoso et presumptuoso : Fili, non velis 
volare ante alas, vel noli volare nimis alte quando in- 
cipis, sed sufficiat tibi sequi recta vestigia maiorum; ita 
quodammodo autor dubitabat, quia extendebat volatum 
suum, idest processum et cursum sue materie ultra 
tractatum Virgilii, qui erat pater eius, sicut saepe nominat 
ipsum in hoc opere: unde distinguit istum octavum circu- 
lum mirabili phantasia sua in decem bulgias, adinveniens(?) 
poenas inexcogitatas, quod nec Virgilius nec alius un- 
quam fecerat. Dum ergo autor attentaret tam arduam 
materiam venit sibi in mentem utraque fabula, ne more 
illorum caderet (5 in abyssum. Unum tamen multum 
temperabat timorem eius, quia uterque pradictorum (5) 
fecit contra consilium et dissuasionem patris; ipse vero 
e contra totum faciebat consilio et persuasione Virgilii. 
— Ella. Hic autor ostendit quomodo Gerion incedebat 
lente et late secundum praeceptum Virgilii, qui dixerat 
supra, le role larghe e lo scender sia poco. Dicit ergo: 
ella, scilicet Gerion fera, sen va notando lenta lenta, idest, 
morose et tarde, sicut expediebat hic, ruota, idest, volvit 
se in girum, e discende, scilicet versus circulum, qui est 
velut insula circumcincta ista aqua, et dicit: ma non me 
n'accorgo, se non ch'al viso, e di sotto m' aventa, idest va- 
cillat, et sic tangit actum navigantium (9, quibus non 
videtur navis ire ultra nisi quod quassatur, et oculis per- 


(*) E. super spinam. (*) S., E. e 116, quia erat tantum. 
(* E. inveniens. (* E. cadat. 
(*) E. illorum fecit. (*) S. navigantis cui non. 


CANTUS DECIMUS SEPTIMUS. 585 


pendunt quod transit et mutat locum; et ostendit appro- 
pinquationem ad locum, dicens: Jo sentia gid el gorgo, 
idest aquam profundam, far sotto noi un orribile stroscio, 
idest terribilem rumorem, sicut videmus sepe quod 
equus facit quando intrat aquam, quia cum pectore fran- 
git ipsam impetuose cum magno sono, ita bestia ista 
que habebat amplum pectus plenum malitia, sicut di- 
ctum fuit supra, quod habet amplum tergum, modo rum- 
pebat istam aquam cum magno fragore, et dicit: da la 
man destra (', quia venerat ad dextram, ut jam dictum 
est, per aggerem et per aquam, sed cito redibunt ad si- 
nistram et ibunt per omnes circulos, perché sporgo la 
testa in giù con gli occhi, idest inclinavi visum ad aquam 
deorsum sub me, et copi videre loca peenarum, et sup- 
plicia fraudulentorum audire. Dicit ergo: alor fw' io più 
timido a lo scoscio, idest ad motum, ad movendum me; 
et ecce quare, peró ch'io vidi fochi, scilicet intra cir- 
culum przdictum, quia aliqui puniuntur inclusi in igne, 
sicut astuti, ut patebit suo loco; et facit specialiter men- 
tionem de poena ignis, quia magis apparet et magis vi- 
detur a longe, quam damones cornuti vel serpenton, è 
sentii pianti, scilicet procedentes a diversis panis, ond' io 
tremando tutto mi raccoscio, idest, recolligo et. restringo 
me cum cossis ad bestiam, quia conss: cum genibus «unt. 
que equitant; et vult breviter dicere, quad territus: cal 
novo timore, quia primo solummodo timebat de Gerona, 
sed timor duplicatus est visis ignibus ct auditiw pianeti - 
bus, sicut a simili sí unus vadit per loca incognita cum 
una mala bestia, sícut pullo. indomito, umbraoso, vadit 
cum timore; sed si interim videt incendia. domorum, 
que fecerunt inimici, d audit planctus cf clamores eog- 
rum qui feriuntur, interficiuntur, ci derobantur, multo 


v, E destra, ut ju dio est. 


586 COMENTUM INFERNI 


fortius timet, et aptat se super equo suo. Et subdit: E vidi 
poi lo scender e'l girar, idest descensum circularem, per 
li gran mali, scilicet per bulgias ubi puniuntur fraudes, 
que sunt maxima (') mala gradatim una sub alia, ita 
quod semper tenditur deorsum in inferno; ideo dicit: che 
8 apressavan da diversi canti, idest lateribus, che nol vedea 
davanti, scilicet antequam appropinquaremus ad locum, 
et sic videre coepit decem valles circulares in quibus pu- 
niuntur decem genera fraudium. — Come. Hic ultimo autor 
describit appulsionem Gerionis per unam comparationem 
nobilem falconis, que breviter stat in hoc. Sicut sepe 
falco in alto aere facit multas et multas circuitiones 
querens solicite praedam, tandem fatigatus nihil videns 
permittit se venire ad terram longe a loco unde se mo- 
verat; ita Gerion in alto pelago fecit multas revolutio- 
nes per aquam, et tandem videns quod nihil poterat 
lucrari, permisit se venire celeriter ad ripam illius cir- 
culi ad quem tendebant, et subito recessit et disparuit. 
Nunc ordina sic literam: Gerione ne pose al fondo, idest 
ad finem, a pie a pie di la staiata rocca, idest prope rui- 
nosam ripam altam et fortem in modum arcis, così 
come 'l falcon ch! ee stato assai su l ali che, idest qui falco, 
fa dir al falconier : oime tu cali, idest heu mihi, quia tu 
declinas sine prada, sencia veder logoro, idest lodrum 
quo revocatur avis, o uccello, scilicet anatrem vel aliam 
avem, discende lasso, idest fessus, onde si move isnello, 
idest ultimo fatigatus ubi primo erat velox, quando primo 
movit, per cento ruote, idest rotationes et revolutiones 
multas, e disdegnoso e fello, idest indignatus et iratus, 
quia perdidit praedam, e se pone da lungi dal suo mae- 
stro, scilicet falconerio, e se dilegua come cocca da corda, 
idest, sicut sagitta a corda baliste; nam cocca est extre- 


(' E. maxima materia malorum una sub alia gradatim, ita quod semper. 


CANTUS DECIMUS SEPTIMUS. 587 


mitas sagittze, scilicet tacca quae apponitur corda. Et hic 
nota quantum przdicta comparatio sit pulcra et propria 
de falcone ad Gerionem. Sicut enim falco est avis levis, 
rapax, acute videns, ita Gerion fraudulentus; et sicut 
falco post longam girationem descendit ad terram longe 
a loco unde se moverat, * valde iratus quia predam 
amisit; ita Gerion post longam revolutionem descendit - 
ad terram valde longe a loco unde se moverat * ('), mul- 
tum indignatus quod perdiderat praedam, scilicet avem 
vivam, idest autorem vivum, quem speraverat portare 
intra circulum ad poenam tamquam fraudulentum. Sed 
ipse velut (*) avis pura evadet ab omnibus unguibus frau- 
dulentorum, sicut videbis suo loco quomodo evadet ab 
uncinis daemoniorum. 


(') Mancano nel Codice Estense le parole incluse fra i due asterischi. 
(* S. tamquam. 


FINIS TOMI PRIMI. 


INDEX TOMI PRIMI. 


PREFAZIONE ...... eee IIR sh hh e rr Pag. v 
DeLLA VITA E DELLE OPERE DI BENVENUTO ........... eee XIX 
INTRODUCTIO........ eee esee eter e rs 1 


COMENTUM INFERNI. 


CANTUS PRIMUS, in quo prohemizatur ad totum opus................. 21 


CANTUS SECUNDUS, in quo tractatur sicut Dantes invenit Virgilium, et 
sicut Virgilius fecit se tutum de itinere propter securitatem trium domi- 
narum de ipso cantantium in celesti Curia, et sicut Beatrix misit Vir- 
gilium in adiutorium Dantis..................... ia 73 


CANTUS TERTIUS, in quo tractatur de prima porta Inferni et de flumine 
Acherontis, et de spiritibus qui vixerunt absque fama congregatis et 
currentibus subter vexillum; et sicut Caron demon omnes spiritus in nave 
sua transit, et sicut locutus est autori. ........................0.... 105 


CANTUS QUARTUS, in quo tractatur de spiritibus entibus in Lynibo, et 
vidit turbas multorum, quorum nominat multos; et declarat Virgilius 
Danti quaestionem, sicut Cbristus extraxit de isto loco multos spiritus: et 
in fine Capituli nominat multos sapientes; et hic est primus Circulus In- 
fermi LL... iii 134 


CANTUS QUINTUS, in quo tractat de secundo circulo ubi puniuntur luxu- 
riosi a vento infernali percussi et deducti, ubi nominat Paris de Trova 
et Tristanum et mullos alios; in fine nominat dominam Franciscam et 
Paulum de Ravenna.............. Li 184 


CANTUS SEXTUS, in quo tractat de spiritibus entibus in tertio circulo ad 
pluviam grandinum et nivis qui fuerunt gulosi; et de demone Cerbero, 
inter quos invenit quemdam civem florentinum vocatum Ciaccum, qui 
priedixit Dauti multa ventura de partibus Florentinorum.............. 217 


CANTUS SEPTIMUS, in quo ponitur Plutum demonem ad custodiam spi- 
rituum qui sunt in quarto circulo, qui fuerunt avari, revolventes pon- 
dera cum pectore, sub titulo multorum prelatorum; et in fine aliquan- 
tulum de fortuna .............. e n ttn] 343 


CANTUS OCTA VUS, in quo tractatur de iracundia is entibus in palude a 
Stygis, et sicut Phlegias demon transivit eos in nave sua sub titulo mul- 
torum istius vitii, et maxime Philippi Argenti de Florentia ; et in flne 
appropinquaverunt civitatem Inferni, et non fuerunt dimissi intrare.... 273 


I. 8R 


590 INDEX TOMI PRIMI. 


CANTUS NONUS, in quo Virgilius declarat Danti questionem, sicut alia 
vice fuit in civitate Inferni tuens eum de itinere, ac etiam de tribus fu- 
riis cinctis serpentibus; et in fine, sicut propter nuntii coeli securitatem, 


ingressi sunt portam................ cr eerererrrerericeenene Pag. 


CANTUS DECIMUS, in quo tractat de hereticis entibus in tumbis, et sicut 
Dantes vocatus fuit a domino Farinata de Ubertis, qui multa declaravit 
sibi ventura, ac etiam de partibus Florentinorum, et de eorum expul- 
sione, et de aliis multis......................eeeeeeeeeeee rn nnn 


CANTUS DECIMUS PRIMUS, in quo tractat de tribus circulis: in primo 
sunt violentes, et declarat, sicut potest fleri violentia Deo, et sibimet, et 
proximo et in suis rebus: in secundo vero sunt avari: in tertio vero pro- 
ditores, et de modo pense ipsorum; et in fine canti declarat qua de causa 
non omnes puniuntur in civitate Inferni............................,. 


CANTUS DECIMUS SECUNDUS, in quo tractat sicut in descensione ripe 
invenerunt Minotaurum supra ruina; et postea de flumine sanguinis, ubi 
sunt tyranni, et de modo pons eorum; et sicut per unum Centaurum 
fuerunt excorti et tuti ultra flumen.................. Lea 


CANTUS DECIMUS TERTIUS, in quo tractat sicut ingressi sunt sylvam, 
ubi invenerunt spiritus in bronchis et prunis; et sicut Virgilius rupit 
aliquam schegiam cuius spiritus vocatur dominus Beltrami del Bornio, 
cum quo recitavit de poena eorum futura, et postea sub titulo aliorum 
civium florentinorum interfectorum a se ipsis........................ 


CANTUS DECIMUS QUARTUS, in quo tractat de superbis entibus in arena 
combusta sub titulo quorundam magnatum; et in flne de quadam figura, 
que vocatur vellius, qui significat omnes status mundi; et sicut Virgilius 
designat rationes omnium fluminum Inferni .......................... 


CANTUS DECIMUS QUINTUS, in quo tractat de iisdem superbis sub titulo 
multorum licteratorum, et precipue ser Brunetti Latini de Florentia, 
qui multa receptavit Danti circa facta sue vite future, ac etiam de 
modo poena sus, et sociorum SUOFUM................00. e 


CANTUS DECIMUS SEXTUS, in quo tractat de eisdem superbis entibus 
in eodem loco sub titulo Guidonis Guerra, Jacobi Rusticucci et The- 
ghiai de Florentia, cum quibus multa receptavit; et in fine sicut appro- 
pinquarunt flumen Gerionis................... eee 


CANTUS DECIMUS SEPTIMUS, in quo invenit Gerion...... fluminis, su- 
per quo transiverunt flumen, et antequam transiverint illud, misit Vir- 
gilius Dantem locuturum quibusdam entibus in extremo illius septimi 
circuli, qui fuerunt foeneratores sub titulo florentinorum et paduanorum. 


360 


381 


423 


465 


239 


$58 


nre