This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project to make the world's books discoverable online.
It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover.
Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the publisher to a library and finally to you.
Usage guidelines Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.
We also ask that you:
+ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individual personal, non-commercial purposes.
and we request that you use these files for
+ Refrain from automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe.
About Google Book Search
Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web a[nttp: //books . google. con/]
elg
COMENTUM
SUPER
DANTIS ALDIGHERIJ COMEDIAM
TOMUS PRIMUS
Inr. I-XVII.
PunBLicATO A FIRENZE IL XII Maggio MDCCCLXXXVII SCUOPRENDOSI LA FACCIATA DEL TEMPIO
DI Santa Maria DEL FIORE.
BENEVENUTI DE RAMBALDIS DE IMOLA
COMENTUM
SUPER
DANTIS ALDIGHERIJ COM(GDIAM
NUNC PRIMUM INTEGRE IN LUCEM EDITUM
SUMPTIBUS GUILIELMI WARREN VERNON CURANTE JACOBO PHILIPPO LACAITA. i...
"ww
TOMUS PRIMUS.
deg
coeva | 19?"""*9 - 0€ woo» - wo 9
"4L m rt
"m 4-74 dedi
ll d404 11
"4-22 4 44
FLORENTLE, e TYPIS G. BARBEÉR A. sa
MDCCCLXXX VII.
102082
PREFAZIONI
I Uonnmeni datine di die vendi. Piso ta Caps fuer — dj pun tolto unos ot.6s 0 ‘ta horati n d Secolo di Dante, e) i» ci; i [io iuiepinm alit persone ed agi 6 Li TEE
[0 —- Vili hist pes la primi i VALI avi $e Po dy cant uda Ut (Mara sti dies che M MIVr sti ie tha: Ne Vie Me nu deir puliblieisaente gti os orn. rit nanosernito nelle Babbo he sitas ross die. Dog: Jonte alle quale non proces trt pro tbe. ton ispeeie Pandino 52 tne trim casn (Post ut a. dut? szriptores eonnrssere, ores d: 31 Moi ss: s 4 - glor poeti fien cdbertento etes peri Sevaet its 0 Jen desinit Coulientasss nisi QUE mens calen® "ab st ron ubi ainus, se alias: seria capi ren 0008. aMpusee arclu son faliee dai Ricaldone, il cut Conoucnis hne competit: 0 1474, e stato recentemente edito per dis da sp it * M. Umberto LO Lo avvertirono prince il. prote eie Fn or e pop Ho cav. Vincenzo Promis e Carlo Negront à quali peo ero eura di siffatta accuratissina e magintica edizione, IE Ta- ine pero, a dillerenza dezli altri commentate piostro di aver '" Veggasi appresso pag. vM, cio che ne dice il Oarzio, "Ar tiguitatos Italica Medi: Evi, Mediolani, 1758, torio LL paz. 1020, Es. "rita Historica er Conon, sass.. Beneventi de Imola ec.
PREFAZIONE.
I Commento latino di Benvenuto da Imola su la Divina Commedia — il più dotto indubitatamente de’ commenti ela- borati nel secolo di Dante, ed il meglio fornito di notizie sto- riche intorno alle persone ed agli avvenimenti ricordati nel Poema — vien fuori per la prima volta nella sua integrità, più di cinque secoli dopo che l' Università di Bologna invitò l' Au- tore a leggervi pubblicamente il divino poema.
Rimasto manoscritto nelle Biblioteche, il lavoro dell’ Imo- lese fu la fonte alla quale non pochi de commentatori poste- riori, ed in ispecie il Landino ('), attinsero largamente. Que nuper laudati scriptores congessere, osserva il Muratori, ut Aldi- gheriano poemati lucem adferrent, omnia fere delibata fuere ex ejusdem Benevenuti Commentariis mstis, quamquam fatentem ne- minem habeamus, se illius scrinia expilasse (*). Ne ritrasse anche molto Talice da Ricaldone, il cui Commento. latino, compiuto nel 1474, è stato recentemente edito per ordine ed a spese di S. M. Umberto I. Lo avvertirono prima il professore Renier, e poi il cav. Vincenzo Promis e Carlo Negroni, i quali pre- sero cura di siffatta accuratissima e magnifica edizione. Il Ta- lice però, a differenza degli altri commentatori, mostrò di aver
(*) Veggasi appresso pag. xxi, ciò che ne dice il Claricio. (*) Antiquitates Italice Medii Avi. Mediolani, 1738, tomo I, pag. 1029. Ez- cerpta Historica ex Comm. mss. Benevenuti de Imola etc. I. a
VI PREFAZIONE.
Benvenuto in grande stima, e nel Canto VII del Paradiso lo citò come versato nella scienza divina (').
È ben vero che nel 1477, co' tipi di Vendelin da Spira ed a cura di Cristofaro Berardi da Pesaro, fu stampata la Di- vina Commedia con un Commento italiano attribuito a Benve- nuto, e molti credettero che tal si fosse; a segno cbe gli Ac- cademici della Crusca lo allegarono per testo di lingua come opera di Benvenuto, finché avvedutisi dell’ errore cessarono di avvalersene nella quarta edizione del loro Vocabolario (?). Quel Commento era di lacopo della Lana, e venne di poi ri- stampato in Milano nel 1865, e nuovamente nel 1866 in Bo- logna, per cura del professor Luciano Scarabelli.
L' importanza del lavoro di Benvenuto non isfuggi all'acuto ingegno di Ludovico Castelvetro, il quale aveva fermato di farlo stampare da'Giunti, avvalendosi di un antico Codice ch'era presso i canonici della Cattedrale di Reggio nell' Emilia, Co- dice dipoi smarrito (4); ma le sventure sopravvenutegli, aven-
—— ——T— —— ———— —M—M—— -___
(!*) La Commedia di Dante Alighieri col Commento inedito di Stefano Talice da Ricaldone pubblicato per cura di Vincenzo Promis bibliotecario di S. M. e di Carlo Negroni socio della: R. Commissione dei testi di lingua. In Torino colle stampe di Vincenzo Bona, 1886, in fol., p. 451.
(3) F inita e lopra delinclito et divo dante alleghieri Fiorentin poeta lacui anima sancta alberga lieta nel ciel seren ove sempre il fia vivo D imola benvenuto mai fla privo deterna fama che sua mansueta lyra opero comentando il poeta per cui il texto a noi Ttellectivo C hristofal Berardi pisaurense detti opera e facto indegno correctore per quanto intese di quella i subietti De spiera vendelin fu il stampatore del mille quattrocento e settantasetti correvan glianni del nostro signore.
Il Maittaire, Annales Typographici, v. 326, ne registra anche una precedente edizione di Milano, 1173, per Antonio Zaroto; ma nessun bibliografo avendola mai veduta, il Batines ritiene che si scambi con l'edizione del Petrarca dallo stesso Zaroto intrapresa in quell’ anno. Bibliografia Dantesca, I, pag. 18.
(*) MURATORI, Vita del Castelvetro, vol. V, pag. 74, 75. — TiraBoscHI, Bibliot. Modan., vol. V, pag. 76.
PREFAZIONE. vil
dolo obbligato ad esulare ed a finire i suoi giorni in Chiavenna nel 1571, gliene impedirono la progettata pubblicazione ('). D'al- lora in poi il Commento per circa due secoli andò quasi di- menticato; e non è a maravigliarsene quando ben si consideri, che in questo stesso periodo, dalla fine del XVI alla metà del XVIII secolo, lo studio del Divino Poema fu pressocché ab- bandonato. Il Muratori finalmente, scorto il merito storico di quel lavoro, ne pubblicó nelle sue Antiquitates Italice. quelle parti, che si riferivano allo scopo della sua opera. Mi placuit, egli scrive nella sua prefazione alle Excerpta, ea tantummodo seligere, que ad mores, ad ritus, ad historiam seculi prasertim de- cimi tertii et subsequentis pertinent (3).
Sebbene le Excerpta Historica facessero desiderare l'intero Commento, ció nondimeno per circa un secolo restó di nuovo obbliato, finché il Municipio d' Imola, che non ne possedeva alcun Codice, ad istanza dell’Accademia degl’ Industriosi e del suo presidente, avvocato Giovanni Tamburini, venne nella de- terminazione di farne trascrivere una copia dal Codice esistente nella Biblioteca Estense (*), dal quale il Muratori tratte aveva
—— — ——r ———— —r-_]—ce ._—r——r
(*) Causa principale delle sventure del Castelvetro fu !' aver osato di criti- care l' ode di Annibal Caro: « Venite all’ ombra de’ bei gigli d' oro ». TmABo- scri, Letter. Ital., tomo VII, pag. 1164-73.
(*) Mcr., luogo citato.
(*) Ecco le trattative che ebber luogo per la copia del Codice Estense :
« L' illustrissima Magistratura della città di Imola con lettera del suo no- bilissimo Gonfaloniere conte cavalier Giovanni Codronchi Argeli chiedeva me- diatamente sotto il giorno 24 novembre 1842 alla R. Biblioteca Estense la copia completa del ms. dalla medesima posseduto, contenente 1° intero Commento alla Divina Commedia di Dante Allighieri del famoso imolese Benvenuto Rambaldi.
» JI primo Bibliotecario, illustrissimo signor ingegnere Antonio Lombardi, ottenutane la necessaria e graziosa sovrana adesione, prestavasi a secondare la lodevole inchiesta, e ne delegava l’esecuzione allo sperto e diligente scrittore della medesima R. Biblioteca signor Luigi Lodi, riservandosi di sorvegliare l' esecuzione alla fedeltà, e dandogli a più speciale aiuto nei passi forti il vice bibliotecario signor conte Giovanni Galvani. D'’ altra parte la prefata illustris- sima Magistratura Imolese aveva scelto a rappresentarla in Modena per tutto quanto si offerisse di relativo un accetto e coltissimo cavaliere nella persona del N. U. signor conte Giovan Francesco Ferrari Moreni, ciamberlano della R. A. del Duca nostro signore.
» Concertavasi allora tra questo illustre intermediario ed il ricordato primo Bibliotecario Estense che la copia sarebbe stata eseguita entro due anni nella
VIII PREFAZIONE.
le Excerpta. Finita la copia e depositata nella Biblioteca Co- munale, il Tamburini si avvisò di eseguirne una traduzione (^), che messe a stampa in Imola, col titolo: — Benvenuto Rambaldi da Imola, illustrato nella vita e nelle opere, e di lui Commento latino sulla Divina Commedia di Dante Allighiert, voltato in italiano dal- l'avvocato Giovanni Tamburini.
La traduzione del Tamburini non fu punto accolta con favore da’ dantofili; ed il primo a darne un giudizio sfavorevo- lissimo fu il Blanc, che la dichiarò erne leider sehr ungenigende Uebersetzung (*). Indi il chiarissimo americano, Charles Eliot Nor- ton, in un articolo inserito nella Rivista The Atlantic Monthly del maggio 1861, e ristampato più tardi separatamente con aggiunte (5), confrontando quanto erasi pubblicato dal Mura- tori con la traduzione, ne svelò gli errori madornali nella intelligenza del latino, e la omissione o la infedele traduzione di que luoghi del Commento che più attaccavano i Papi ed il Clero, in modo da renderla affatto inutile agli studiosi del divino Poeta. Gioverà riportar come saggio alcuni degli errori notati dal signor Norton.
carta che verrebbe inviata dalla Magistratura Imolese, e che qualunque fosse per riuscire o la difficoltà dell’ interpretazione o la lunghezza del lavoro, il prezzo della copia e della assistenza non potesse mai oltrepassare i duecento scudi romani effettivi, e così a lode di Dio O. M. cominciavasi il giorno 15 feb- braio dell’ anno 1843 la copia del Ms. »
(') « Pensai dapprima pubblicare per le stampe il Commento come lo si ebbe dalla Estense Biblioteca, ma faceva ostacolo la legge della proprietà letteraria, e senza nuovo speciale permesso di S. A. non lo avrei né voluto né potuto. Mi stava anche in mente che la lingua latina usata nel Commento, quella stessa delle lezioni universitarie, s' era allora necessaria per la intelligenza degli udi- tori, non fosse adesso il miglior mezzo d' illustrazione, e servendomi delle pa- role di Dante, serva non conoscente né ubbidiente di un poema in volgare. Pubblicandolo con una veste di cinque secoli, non so quanto avrei giovato a propagare la cognizione del Commento stesso, ora che la lingua italiana è quasi universalmente conosciuta. Divisai pertanto di voltare, come sapeva, l'intero Commento in italiano, attenendomi nella prima Cantica più strettamente al testo, onde offrire un esempio della forma d' insegnamento di que’ giorni: fui meno legato nelle altre due Cantiche.» TAMBURINI, ec. Prefaz.
(*) Versuch einer blos philologischen Erklirung der güttlichen Kombdie, von Dr. L. G. Branc. Halle, 1860.
(*) A Review of a translation into Italian of the Commentary by Benvenuto da Imola on the Divina Commedia. Cambridge, Massachusetts, 1861.
PREFAZIONE. IX
Benvenuto commentando i versi 34-39 del Canto XVI del- l'Inferno, scrive: « Et primo incipit a digniori, scilicet a Guidone Guerra. Et circa istius descriptionem, lector, est aliqualiter immorandum, quia multi mirantur, immo truffantur ignoran- ter, quod Dantes, qui poterat describere istum virum przcla- rum a claris progenitoribus eius et claris gestis, describit eum ab una femina avia sua, donna Gualdrada. Sed certe autor fecit talem descriptionem tam laudabiliter quam prudenter, ut hic implicite tangeret originem famose stirpis istius, et ut daret meritam famam et laudem huic mulieri dignissime ('). » — Il Tamburini traduce: « Qui Dante fa menzione di Guido Guerra, e meravigliano molti della modestia dell' Autore, che da costui e dalla di lui moglie tragga l'origine. sua (!), mentre poteva derivarla da piü nobile fonte. Ma io in tale modestia trovo merito maggiore, perché non volle mancare di gratitudine affettuosa a quella Gualdrada, síipite suo (!), dandole nome e tramandandola quasi all'eternità, mentre per sé stessa sarebbe forse rimasta sconosciuta (*). »
Nel Canto XIX dell Inferno, versi 52-57, Benvenuto osserva: « Multi christiani reputabant Colestinum verum et rectum papam, non obstante renuntiatione, dicentes, quod tali dignitati non poterat renuntiari (*); » il traduttore ne aggiunge del suo la ragione: « Come direttamente venuta da Dio (*). »
AI verso 67, Canto XXVII dell’ Inferno, Benvenuto: « Unde dominus Malatesta, cum narraretur sibi a quodam familiari, quod comes Guido erat factus frater minor, re- spondit, caveamus ergo ne fieret guardianus Arimini (5). » Ed il Tamburini: « Un domestico di Malatesta mi contó (!), che ser Guido aveva vestito l'abito di frate minore, e cercó a tutta possa che non fosse nominato Guardiano di Rimino (9). » Sul verso 135 del Canto XXVIII dell’ Inferno, che allude
(') Benv., vol. I, pag. 537. (*) TAMBE., vol. I, pag. 397. (*) Benv., vol. II, pag. 42. (*) TAMmB., vol. I, pag. 461. (* Benv., vol. II, pag. 316. (*) TamB., vol. I, pag. 651.
X PREFAZIONE.
al giovane figlio di Enrico II d'Inghilterra, Benvenuto: « Et hic nota quod Juvenis fuit quasi alter Titus Vespasiani filius, qui teste Svetonio dictus est amor et delicie generis hu- mani ('). » Il Tamburini: « Giovanni, secondo Svetonio, fu un altro Tito Vespasiano, amore e gioia del genere umano (?). »
Le severe parole di Benvenuto contro Bonifacio VIII e Nicola lll sono omesse dal traduttore. Omesso è del pari quello splendido scoppio d'ira di Benvenuto intorno alle triste condizioni d'Italia, sui versi 76 e seguenti del Canto VI del Pur- gatorio: « Et nota metaphoram pulcram; sicut enim in lupanari venditur caro humana pretio sine pudore, ita meretrix magna, idest Curia Romana, et Curia Imperialis vendunt libertatem italicam. Sicut etiam ad postribulum vadunt indifferentes omnes volentes cum delectatione, ita ad Italiam «concurrunt omnes barbare nationes cum aviditate ad ipsam conculcandam tam- quam meretricem prostitutam (°). »
Al verso 112, Canto XIV del Purgatorio, Benvenuto: « Et hic nota, ut videas, si magna nobilitas vigebat paulo ante in Bretenorio, quod tempore istius Guidonis, quando aliquis vir nobilis et honorabilis applicabat ad terram, magna con- tentio erat inter multos nobiles de Bretenorio, in cuius domum ille talis forensis deberet declinare. Propter quod concorditer convenerunt inter se, quod columna lapidea figeretur in medio platee cum multis annulis ferreis, et omnis superveniens esset hospes illius, ad cuius annulum alligaret equum (5). » Il Tam- burini: « Al tempo di Guido in Brettinoro anche i mobili aravano la terra (!); ma insorsero discordie fra essi, e sparve la innocenza di vita e con essa la liberalità. I Brettinoresi determinarono di alzare in piazza una colonna con intorno tanti anelli di ferro, quante le nobili famiglie di quel castello, e chi fosse arrivato ed avesse legato il cavallo ad uno de’ pre-
(* Benv., vol. H, pag. 379. (*) TAMB., vol. I, pag. 651. (*) BrNv., vol. III, pag. 180. (* Benv., vol. III, pag. 394.
PREFAZIONE. XI
detti anelli, doveva essere ospite della famiglia, che indicava l' anello cui il cavallo era attaccato ('). »
Sul verso 80 del Canto XVI del Purgatorio, Benvenuto nel narrare un aneddoto di Pietro da Abano, premette: « Ad confirmandum propositum occurrit mihi res jocosa. Floruit, non est diu, in civitate Padue quidam Petrus de Abano etc. (3). » Il Tamburini traduce: « À maggiore conferma riferiró un fatto a me accaduto (9). »
Nel verso 52, Canto XX del Purgatorio: « Figliuol fui d'un beccaio di Parigi, » il testo è: « Dantes curiosissimus investigator rerum memorandarum, cum esset Parisius gratia studii, reperit, quod iste Hugo de rei veritate fuerat filius car- nificis (^. » La traduzione: « Dante trovandosi a Parigi per ragione di studio, rifrustò vari Archivi, e trovò che: Ugo per verità era figlio di macellaio (5). »
Sui versi 100-102 del Canto XII del Paradiso, relativi a San Domenico,
E negli sterpi eretici percosse L’impeto suo, più vivamente quivi, Dove le resistenze eran più grosse.
Benvenuto commenta : « Idest, ubi erant maiores hzretici, vel ratione scienti? vel potenti: : non enim fecit sicut quidam mo- derni inquisitores, qui non sunt audaces nec solertes, nisi contra quosdam divites denariis, pauperes amicis, qui non possunt facere magnam resistentiam, et extorquent ab eis pecunias, quibus postea emunt episcopatum (5). » Tutto questo tratto è cosi reso dal Tamburini; « Piü arditamente in quel luogo, ossia nel distretto di Tolosa, ove facevansi forti gli Albigesi in eresie ed in potere (7). »
E più giù, su i versi 113-120 dello stesso Canto XII, Ben- venuto commenta: « Et hic nota, quod autor noster circum-
(') TamB., vol. II, pag. 294. (*) Benv., vol. III, pag. 438. (*) TamB., vol. II, pag. 328. (5 Benv., voL III, pag. 526. (*) TAmB., vol. II, pag. 401. (*) Benv., vol. V, pag. 83.
() Tamp., vol. III, pag. 20.
XII PREFAZIONE.
spectissimus ex his que videbat coniecturabat finem istorum. Nam de rei veritate isti duo egregii ordines Praedicatorum et Minorum, quondam duo clarissima lumina mundi, iam satis patiuntur eclipsim, et in declinatione sunt, et habent inter se patenter bella civilia et domesticas discordias; et per conse- quens non videntur diu duraturi: ideo bene monachus sancti Benedicti dum increparetur a fratre minore de eius lascivia, respondit: quando Franciscus habuerit tot annos quot habet Benedictus, loqueris mihi ('). » Nulla di questo si trova nella traduzione.
Ma quello che é piü strano, invece del commento di Ben- venuto su i versi 94-96 del Canto XXII del Paradiso (9, il Tamburini trascrive letteralmente la nota appostavi dal Costa: « Veramente fu più mirabile cosa vedere il Giordano volto all' indietro, o fuggire il mare quando cosi volle Iddio, che non sarebbe vedere qui il provvedimento a quel male, che per colpa dei traviati religiosi viene alla chiesa di Dio (5) » (?)
A prescindere dalle omissioni, dai troncamenti, dalle ag- giunzioni e dal pervertimento del senso dell'autore, gli errori nella traduzione dal latino sono tali che non possono spiegarsi altrimenti se non col supporre che il Tamburini avesse affi- dato a giovani inesperti il lavoro principale, riservandosi sol- tanto di metterlo insieme e pubblicarlo.
Nel frattempo che il Tamburini si occupava della tradu- zione (*, l egregio dantofilo Giorgio Lord Vernon, che faceva pubblicare a sue spese altri Commenti inediti (5), si decise a
(!) Benv., vol. V, pag. 86. (3) BENv., vol. V, pag. 305.
(*) TaME., vol. III, pag. 400; e Dante con le note del Costa. Firenze, Le Monnier, 1844.
(*) La copia del Codice Estense fu finita nel 1844; la traduzione fu stam- pata nel 1855-56.
(5) Petri Allegheri super Dantis ipsius genitoris Comediam Cofnmentarium, nunc primum în lucem editum. Florentis, 1845.
Chiose sopra Dante. Testo inedito. Firenze, 1846.
Chiose alla Cantica dell’ Inferno di Dante Allighieri attribuite a Iacopo suo figlio. Firenze, 1848.
Comento alla Cantica di Dante Allighieré di autore anonimo. Firenze, 1848.
PREFAZIONE. XIU
pubblicare anche il Commento di Benvenuto, e ne affidò la cura dell' edizione a Vincenzio Nannucci, del cui consiglio ed opera valevasi nelle altre pubblicazioni. Questi, dopo accurato esame de’ Codici del Commento esistenti nella Laurenziana e nella Riccardiana in Firenze, nella Estense in Modena, nel- l' Ambrosiana in Milano e nella Vaticana e Barberiniana in Roma, fu di parere che il testo della Laurenziana, Plut. XLIII, Cod. 1, 2 e 3, s'avesse a preferire agli altri. Al signor Federico Bencini, solerte interprete de’ Codici antichi, venne al- lora affidato il carico d'estrarne una copia fedele, alla quale, per collazione fattane dallo stesso Nannucci, furono aggiunte le varianti del Codice Estense, e de’ Codici Strozziani CLVII, CLVIII, e CLIX, Gaddiano Plut. XC, sup. Cod. CXVI. 2, e CXVII per l'Inferno e il Purgatorio; e del Laurenziano Plut. XLIII, Cod. IV, pel Paradiso, nella stessa Laurenziana, ch’ egli re- putò i migliori di quelli da lui esaminati; e la prossima pub- blicazione fu annunziata dal Batines nella Bibliografia Dante- sca). Se n° erano già impressi alcuni fogli, quando Lord Vernon fu colpito da grave malore, che l'obbligó a lasciare la dimora in Firenze ed il suo prediletto studio, ed a farne sospendere la stampa: la quale non solo non fu piü ripresa, ma, dopo la sua morte, que' pochi fogli stampati andarono distrutti.
La pubblicazione del Commento dell' Imolese rimase allora, per avvalermi della frase degli Editori di Talice, nell'ampio e sconfinato campo dei desideri e delle speranze; e vi sta- rebbe tuttora, se dal Nuovo Mondo non fossero venute le prime mosse che lo fanno alla perfine uscire in luce.
Fin dal febbraio 1879 il signor C. E. Norton, di recente tornato da uno de' suoi viaggi in Italia, mi propose che insieme con lui e con sir Frederic Pollock (*) ci fossimo uniti a stam- pare a proprie spese il Commento ; ma mentre di ciò discute-
(') Vol. II, pag. 303. (*) Autore di una traduzione in inglese, in versi sciolti, della Divina Com- media. Londra, 1854.
XIV PREFAZIONE.
vasi, la Società Dantesca fondata poco dipoi a Cambridge nel Mas- sachusetts, della quale era presidente il poeta Henry Wadsworth Longfellow (') e il Norton uno de' componenti, decise di pubbli- care il Commento di Benvenuto, e dette incarico al chiarissimo Senatore Pasquale Villari per una copia fedele del Codice Lau- renziano, quello appunto scelto dal Nannucci. Pervenuto il ma- nifesto(?) della progettata pubblicazione in Inghilterra, Augusto Lord Vernon, memore dell'amore che suo padre Giorgio aveva agli studi danteschi, e del vivo rincrescimento col quale aveva abbandonato la stampa del Commento di Benvenuto, si avvisò farne eseguire di suo conto la pubblicazione, come tributo di stima e di affetto alla memoria del genitore.
Avendomi egli affidato la cura dell’ edizione, io mi rivolsi innanzi tutto ai signori J. R. Lowell, allora Ministro pleni- potenziario degli Stati Uniti in Londra, e C. E. Norton, pre- gandoli di sospendere la pubblicazione in America; ed avendo ambedue gentilmente aderito alla mia richiesta, e scritto al
(') Longfellow aveva pubblicato una traduzione in versi sciolti inglesi della Divina Commedia nel 1867.
(à) « THE DANTE Society, of Cambridge, Massachusetts, proposes to print the hitherto inedited Latin Comment on the Divine Comedy by Benvenuto da Imola. The importance of this Comment is well known. Composed in the early part of the fourth quarter of the fourteenth century, little more than fifty years after the death of Dante, by a man of knowledge of the world as well as of books, versed in the personal and political history of the preceding century, a friend of Boccaccio, and himself one of the chief men of letters of his lime, it contains a larger amount of information concerning the conditions of Italy and the personages mentioned in the poem than will be found in any other of the early comments, and is of such value as an historical document that Muratori, 1738, in the first volume of his Antiquitates Italice Medii Avi, published large excerpts from it. The portion thus published included very little of the verbal and philosophical interpretation of the poem. A pretended Italian translation, mutilating and misrepresenting the original in the grossest manner, appeared at Imola in 1855-56. No version, however trustworthy, can salisfactorily supply tbe place of the original for the use of scholars.
» The publication of the Latin text in its integrity will provide students of the poem with the most important contribution to the interpretation of it that remains to be made from the fourteenth century. ...... eset n n 9
» Council: HENRY WaApswonTH LoNcGFELLOW, President — JAMES RUSSELL LowELL, Vice-President — CHARLES ELior Norton — Justin Winsor — PHILIP Coomss Kmapp, Jn. — Jonn Woopsuny, Secretary. — Cambridge, Massachusetts, June, 1881.»
PREFAZIONE. XV
Villari di contromandare l'esecuzione della copia del Codice Laurenziano ('), nel 1883 fu messo mano alla presente edizione.
Nuova sventura ne interruppe la continuazione: Augusto Lord Vernon fu improvvisamente rapito da morte alla fami- gla ed agli amici nel 1883! Dopo qualche tempo fu però ripresa la stampa, avendone assunto l’intera spesa della pub- blicazione il fratello di lui, l'onorevole Guglielmo Warren Ver- non, che ha ereditato dal padre il vivo amore per gli studi danteschi, e la predilezione di dimorare
Sovra ’l bel fiume d' Arno alla gran villa.
ll Commento fu dedicato da Benvenuto al marchese di Ferrara Niccolò II d' Este, a' richiesta del quale specialmente, come egli stesso ne informa, distese le letture date per dieci anni nell’ Università di Bologna. Hinc te, clarissime Marchio, motum reor, ut illus fulgentissimi solis, Dantem loquor.... hgmenta evolverem.... Mihi tamen suffecerit PERITIORUM ac TUI. acquie- scere votis, cujus preceptis, Tibi prius. dilectus quam notus, ne- queo contra ire (*). — E tra coloro, oltre l’ Estense, a’ cui voti egli aderiva, vi era il Petrarca: Scias me anno praterito extre- mam manum commentariis eis, que olim tanto opere efflagi- tasti, in Dantem preceptorem meum. imposuisse (9).
Il codice originale del Commento inviato da Benvenuto al marchese Niccolò II non esiste da più secoli; ma havvene per altro molte copie, alcune delle quali di data vicina al tempo nel quale può congetturarsi che l’ originale si fosse compilato.
ll professor Rosini credette che non ne esistessero che soli cinque codici ; e per ragione ne assegnava l’ essere il Commento
— — -- — —- — — — ———_—»———+—.—.—.—._—.———.——_—+——- -T T'zwr.r_ ee e 12] -'’|_
(') Era già trascritto il primo volume contenente 1' Inferno dallo stesso si- gnor Bencini, che aveva eseguita la copia per Lord Vernon.
(3) Benv., Comm., I, pag. 5, Introd.
(*) Veggasi appresso la lettera di Benvenuto al Petrarca, pag. xxvi.
(*) Risposta alla lettera del professor Giov. Carmignani ec. Pisa, 1836, pag. 48.
XV PREFAZIONE.
quando egli ció asseriva, il Batines non aveva neanco ideato il suo lavoro. Quello che fa maraviglia è il vedere, che circa dieci anni dopo la pubblicazione della Bibliografia Dantesca, il Tamburini non pur abbia potuto ritenere che il Codice Estense fosse il manoscritto originale e l' unico esistente, ma non siasi peritato di affermare che: « Per aver parte in quel tesoro chiese ed ottenne un esemplare nel 1473 la Biblioteca Am- brosiana ; altro si ebbe la Laurenziana ; due la Barberiniana, l' uno intero, e l' altro solo della terza cantica ; uno Ravenna, ma soltanto della cantica dell’ Inferno ('). » D' onde egli abbia tratto siffatte notizie non è agevole indovinare!
Il Codice più antico è quello membranaceo nella Biblioteca Nazionale in Parigi, il quale alla fine del Purgatorio ha la sottoscrizione : 1394 die X marti... scrpt. p. me petru... — Ed anche alla fine della prima cantica si scorgono, secondo il Ferrari, chiare tracce della data 1394, che è stata raschiata (*).
Un Codice membranaceo molto più antico del Parigino parve allo Zaccaria averlo trovato nella Biblioteca del Mo- nastero di Santa Croce in Firenze, in fine del quale era no- tato: — Explicit Commentus Comedia Dantis de Aligeriis de Florentia compositus per magistrum. Benvenutum de Imola.... Et nota quod hunc librum fecit scribi Nicolaus de Retio.... MCCCLXII Indictione quinta decima. — La quale data fece notare allo Zac- earia : — Multa addidisse suis deinde Commentariis videtur Ben- venutus, nam in Excerptis Muratorianis annum video commemo- rari MCCCLXXXIX (°). Ma lo Zaccaria fu tratto in errore ; perciocchè il Mehus, avendo accuratamente esaminato lo stesso Codice, osservó : — In Codice Sancte Crucis germanum auctoris nomen deletum est, ejusque vice appositum a manu recenti, sed rudi atque tmperita, Benvenutum de Imola, addita nota marginali de Benvenutis, quod ab historie veritate deflectit (*).
(*) Vol. I, pag. 8. (*) Bibl. Dant., II, pag. 330-31. (3) Iter Ital., p. I, Pag. 109. ( Vita Ambr. Camald., vol. I, p. cxxxv.
PREFAZIONE. XVII
Dopo il Parigino i Codici che si noverano più antichi sono: l'Estense, l'Inferno del quale porta la data del 29 giu- gno ed il Paradiso del 31 agosto 1408, ed il Laurenziano che sarà in appresso considerato. Nella Bibliografia Dantesca del Batines trovasi un minuto elenco di tutti i Codici cono- sciuti; ed altri probabilmente ve ne saranno giacenti ed igno- rati nelle biblioteche private.
Il Commento dell' Inferno è il più lungo; assai più breve quello del Paradiso, il quale ha forma più di note, su le quali Benvenuto dettava le lezioni orali, che d' un ampio e finito Commento. Perocchè di sovente si osserva che invece di chiu- dere, egli interrompe bruscamente la esposizione, e talvolta ancora il periodo, con un' eccetera. Coteste interruzioni ed eccetera riscontrandosi in tutti i Codici egualmente, vuolsi argomentare che fossero anco nel Codice originale inviato al- l'Estense; al quale Benvenuto non credè opportuno svolgere partitamente, come faceva nelle sue letture orali a' giovani, i particolari di storia, mitologia e simili, che forse riteneva essere a quel signore familiari.
Il Codice per questa edizione prescelto, come si è detto innanzi, è il membranaceo nella Biblioteca Laurenziana, Pluteo XLIII, Cod. 1, 9 e 3: Codice in tre volumi in fol., per scrittura e conservazione ottimo, descritto minutamente dal Bandini (') e dal Batines (*). Esso non contiene il testo intero del Poema, ma consta solo di citazioni, le quali sono contrassegnate da un tratto di penna. L’Inferno ha in fine: Espletu die VII febrij hora XV 1409; il Purgatorio: Er- plicit 24 decebr. 1409; ed il Paradiso: Esp. die ulti maij 1410.
Quantunque la copia del prefato Codice eseguita dal si- gnor Bencini contenesse le varianti, che il Nannucci trasse da’ Codici Estense, Strozziano e Gaddiano (*), varianti, per al-
(') Catal. Codd. Mss. Bibl. Med. Laurentiane. (* Bibl. Dant., Il, p. 305-306. (* V. innanzi p. xml.
XVIII PREFAZIONE.
tro, di sì lieve importanza che si sarebbero ben potute tra- lasciare senza che il Commento ne avesse a scapitare ; ciò non ostante la prima correzione delle bozze fu eseguita dallo stesso Bencini nella Laurenziana, col riscontro così de’ tre Codici originali ivi esistenti, come della copia del Codice Estense, la quale il Municipio d’ Imola si benignò affidarmi, e che prov- visoriamente ed all’ uopo io depositai nella stessa Laurenziana. In siffatto riscontro si sono qua e colà scoperti de' tratti nel Codice Laurenziano omessi, che negli altri Codici si leggono, e de quali non aveva il Nannucci preso appunti nell’ ap- porre le varianti, Or tali omissioni si sono supplite, desi- gnandole al principio ed alla fine con due asterischi. Da ciò però non si deve dedurre che i Codici Estense, Strozziano e Gaddiano sieno più compiuti, perciocchè in essi occorrono anche, e più di frequente, parecchie omissioni, che non era del nostro carico il denotare. _
Il testo del Codice s' è fedelmente seguito, senza altre mo- dificazioni che quelle della puntuazione, e qualche rara volta della ortografia, la quale nel Codice varia sovente. Delle ci- tazioni de' Classici scrittori talune non corrispondono co' testi che ora se ne hanno; ma s'é stimato doverle lasciare in- tatte, non si potendo giudicare se Benvenuto le avesse attinte in Codici ora al tutto perduti.
Seguendo queste norme s'é menata a compimento la pre- sente edizione, la quale, non ostante le cure prestate, avrà le : sue imperfezioni, per le quali ci auguriamo vorranno esserci indulgenti coloro che conoscono per esperienza le difficoltà che s'incontrano nella pubblicazione di antichi Codici.
G. F. LACAITA.
Casa DI BexyeNuTo IN [uota
*& Pare. TEE
telle 203 c e f' Ult n, a : ' ' vi» SNO COAT ETA LI UIS cp c deep curo, cf ulii, wp qripessie HTDHIT , ' Sua nüilieresa eercispen ihre. Uoluccto Salulato, colt bra. 4 Muzzi, con Antonio do 7 * wt lefferati suor conptet:. Ammenieo di una feto, sc sesso un. dubbio V auteuhe La cos delta Grotiaca $5 oc rou. anache. [molest, ehe, sebiem ancona. si suppone.» no al 1285 da Giovani Anto: Fominio fied! adre del celebre. Marcantonio. e pu os dae 09!
| A compilar questo breve cenne nb sot gene
«norsratia su la vita, fanuizlia o cia ob Benvennt o 0*5 x ) " irtolonmimvea Rancovassaghia, liblote: ui dit 6 oe ^ era d hp. n “ne speciale di quel Municipio. Nei? mviaries - 1j aatere na das
ceotilivente abilitato à farne 1 us (he mesh coe li orina cortesia liem ey reso prissLanenta, come orzo vb dnd publio vivente giazie ste cre, ! Si conserva manoseritià pda DBhlieteca è mit d fresa
—cero—=*T_—--——x—————_—_——*68rrr:—_——e————_———_—————————@——£m_u@—@@—@—@t@@t—1t1—@—@——@—@—@—@—@l@1—@l——@——@—@—@—@—1—@—@—@—@—11——@——@—@—l@@@
DELLA VITA E DELLE OPERE DI BENVENUTO ().
Scinsissnte ed erronee in parte sono le notizie della vita e delle opere del loro illustre concittadino lasciateci dagli antichi cronisti e da’ più recenti scrittori imolesi, i quali non si accordano neppure ‘intorno all'anno della nascita di lui nè della morte.
Le opere di Benvenuto, salvo poche che verremo appresso notando, sono rimaste inedite e dimenticate nelle Biblioteche. Della sua numerosa corrispondenza col Petrarca, col Boccaccio, con Coluccio Salutato, con Francesco da Brossano, con Alberto degli Albizzi, con Antonio da San Miniato, e con altri de' più chiari letterati suoi contemporanei, non resta altro che un frammento di una lettera al Petrarca, della quale è persino messa in dubbio l' autenticità.
La così detta Cronaca Vaticana (*), la più antica delle Cronache Imolesi, che, sebbene anonima, si suppone scritta fino al 1285 da Giovanni Antonio Flaminio (1464-1536), padre del celebre Marcantonio, e poi fino al 1438 da Fi-
— —
(!) A compilar questo breve cenno mi son giovato non poco di un’ accurata monografia su la vita, famiglia e casa di Benvenuto, distesa dall'egregio signor Bartolommeo Roncovassaglia, bibliotecario del Comune d'Imola, per commis- sione speciale di quel Municipio. Nell’ inviarmene il manoscritto l' autore mi ha gentilmente abilitato a farne l'uso che meglio credessi; e di tanta cortesia gliene bo reso privatamente, come ora gli rendo pubblicamente grazie sincere.
(* Si conserva manoscritta nella Biblioteca Comunale d' Imola.
XX DELLA VITA E DELLE OPERE
lippo Sassi che mori nel 1574, ignora affatto l'esistenza di Benvenuto. Gli altri cronisti e scrittori imolesi ne accennano appena il nome. Il più recente di costoro, il Tamburini, non ostante il grandioso titolo dato alla sua traduzione, o piut- tosto riduzione del Commento — Benvenuto Rambaldi da Imola illustrato nella vita e nelle opere —della vita non dà che un cenno ben magro e spesso erroneo, e delle opere neanco un elenco esatto delle edite e delle inedite. — È principal- mente, direi quasi unicamente, da quello che lo stesso Ben- venuto ha scritto nel Commento, che si raccolgono le poche esatte notizie che abbiamo di lui.
Secco Polentone, Cancelliere del comune di Padova e con- temporaneo di Benvenuto ('), fu il primo che ne parlò nella sua opera inedita, De Scriptoribus illustribus Lingue Latine ad Polydorum filium, della quale esiste un Codice nella Biblioteca Riccardiana. Benvenutus Imolensis, ut aliquando ad novissimos veniamus, Grammaticus in primis optimus et in cognoscendis histo- ris non mediocriter obversatus, ad Nicolaum illustrem. Marchionem Estensem, eumdemque, ut inquit, heroicarum cultorem virtutum, ac Ferrarie dominatorem libellum. scripsit (*), in quo Casarum om- nium virtutes, vitia, mores, atates ad Vincislaum usque brevissime, ac calculantis in modum exhibuit, ut eo veluti. clarissimo in spe- culo extemplo, cito, et faciliter videantur ex ordine, qui boni, quive mali fuere. Principes Romanorum (3). »
Degli scrittori imolesi il primo che faccia menzione di Ben- venuto è Gieronimo Claricio, nella sua Apologia contro î detrat- tori della poesia di Boccaccio, premessa all Amorosa Visione, impressa in Milano nel 1521. « Benvenuto di comune patria meco, contemporaneo dell' uno e dell' altro poeta (Petrarca e Boccaccio), che uomo fü, secondo la sorte di quel tempo, di
(*) Secondo il Brunacci, De Re nummaria Patavín., p. 125, Secco cominciò ad esercitare il Notariato nel 1369. — Viveva tuttora nel 1414. TiRAB., Lett. Ital., tomo I, p. 290.
(*) Libellus Augustalis. (* Menus, Epist. et Vita Ambrosii Traversari, vol. I, p. CcLI.
DI BENVENUTO. XXI
meravigliosa dottrina e acutezza d’ ingegno, da cui furono assai bene intese affatto le scienze liberali, senza di cui saviezza la vera esposizione di Dante ancora non si potria desiderare, dal cui commentario il Landino, altrimenti uomo eccellentissimo, quasi tutto il suo frodosamente ha derivato. »
Dopo il Claricio, si hanno nel XVI secolo due altri scrit- tori di cose imolesi, che ne parlano. Angelo Maria Torsani scriveva: Benvenutus philosophus insignis, orator. illustris et poeta preclarus, qui ludimagistris citra. dubium atatis sue prestantior atque eloquentior fuit omnibus; plurima reliquit volumina, doctrina, ingentique perspicuitate et venustate. dicendi longe referta (*) ; — e Gio. Andrea Palaggi: Alter (Benvenutus) vero in philosophia excelhut, poetaque fuit, valde, ut ea tempora tulerunt insignis, ob- scurissimaque Dantis et Petrarca interpretatus. est (*).
Nicola Gamberini ed il conte A. Sassatelli, che fiorivano nella metà del XVII secolo, il primo nella Storia, ed il se- condo nelle Famiglie Nobili d' Imola, che si conservano in quella Biblioteca Comunale, in poche linee intorno a Benvenuto, lo dicono della famiglia del Beato Pietro Passerini, e lo fanno an- dare in Francia a leggervi pubblicamente. Vincenzo Savini, che circa il 1660 scrisse — Notabilium Gestorum civitatis Imole, il cui ms. è nell' Archivio Notarile della stessa città — dopo aver parlato del Beato Pietro e della sua dimora ed opera ca- ritatevole in Firenze, soggiunge : credersi che Benvenuto, al quale egli dà il nome di Patarino, avesse raggiunto lo zio in Firenze, e colà giovanissimo avesse dato letture, e che di poi dopo la morte dello zio, tornato in patria, e di là, obbligato ad esulare per i moti civili, fosse andato in Francia « ubi Fran- ciscus Petrarcha eum audivit. »
Gli scrittori imolesi posteriori ripetono a un dipresso le stesse cose, e fanno che così il Petrarca in Francia, come 1l Boccaccio in Firenze attendessero alle sue letture. Tutto ciò
('Y De Laudibus Fori Cornelii civitatis Romandiole oratio. Venetiis, 1562.
(*) Oratio. Bononis, 1673. I. b
XXII DELLA VITA E DELLE OPERE
non si attiene a verun fondamento storico, e non si é messo in campo prima del XVII secolo.
Per quanto possa raccogliersi da antiche scritture contrat- tuali rovistate dal Roncovassaglia, pare indubitato che Ben- venuto fosse della famiglia degli Anchibeni, Ghibellini, i quali traevano il nome da un Anchibene, che fioriva nella metà del XII secolo. Capo della famiglia, al chiudersi del XIII se- colo, era un Anchibene di Rambaldo, di parte ghibellina, il quale sembra avesse preso parte, unitamente a Maghinardo Pagano e ad Alidosio e Lito degli Alidosi, all' ambasceria che Imola mandó, nel 1299, ai Bolognesi per trattar la pace.
Figlio di Anchibene di Rambaldo fu Maestro, o secondo il Codice Estense, Magno Compagno, padre di Benvenuto, il quale era non solo Notaio e Giudice, ma anche Lettore di legge, come risulta da' suoi atti e da quello che narra lo stesso Ben- venuto: diu legit tam laudabiliter quam utiliter juxta domum habi- tationis di Lito degli Alidosi, che avea sposato la superba Cianghella della Tosa (').
Della famiglia della madre non resta ricordo, ma il ca- sato di Patarini o Passerini, che gli storici imolesi, segnata- mente quelli del XVI secolo, attribuiscono a Benvenuto, porge fondamento a credere che sia stata una sorella del Beato Pietro. Siffatta credenza vien confortata dalla lunga dimora di Benvenuto negli anni suoi giovanili presso lo zio Pietro, il quale, espulso da Imola nel 13153, allorchè i Guelfi, impa- dronitisi delle Romagne per opera di Re Roberto di Napoli aiutato da’ Bolognesi, ne scacciarono i Ghibellini che dal prin- cipio del secolo vi dominavano, andossene in Firenze, ove visse una vita di carità e di religione, per la quale dopo la morte fu detto il Beato.
Compagno, andatone in esilio con gli altri Anchibeni, non potè rientrare in patria finché col passare degli anni non si
(') Benv., vol. V, pag. 150. DANTE, XV, Par.
DI BENVENUTO. XXIII
fu attutito l’ accanimento delle fazioni. Il suo ritorno può ritenersi che sia stato verso il 1330; perciocchè non è che a partire dal 1331 che comincia la serie degli atti rogati da lui in Imola, nell’ esercizio del suo notariato. Molti dei suoi atti, dal 1331 al 1363, si custodiscono nel vecchio Archivio Comunale di Imola, con la intestazione : Quaterno Rogationum et Instrumentorum mei Compagni quondam Fratris Anchibeni de Imola; e sono stati rovistati dal diligente signor Roncovas- saglia.
Il nome di Rambaldi non si trova negli antichi Codici di Benvenuto, ma si presenta al cominciare del XV secolo, e fu dato probabilmente a quel ramo degli Anchibeni, che di- scendevano da Rambaldo, avo di Compagno.
Fu dopo il ritorno in patria che Compagno ebbe prole, e non si andrà lungi dal vero fissando la nascita di Benve- nuto non prima del 1331, nè più tardi del 1334; essendochè nel proemio del Romuleon, che Benvenuto compose a richie- sta di Gomesio Albornoz, verso il 1362, egli dichiara che mal volentieri s'induceva a scriverlo juvenWis ctatis imbecillitate ; il che di certo non avrebbe potuto dire se non fosse nato almeno dopo il 1330. Il Tamburini ed altri prima di lui, che ne fissarono la nascita nel 1309, evidentemente ignoravano il proemio del Romuleon.
La casa di Compagno, nella quale hassi a ritenere che Benvenuto fosse nato, é chiaramente indicata cosi in due atti rogati dallo stesso Compagno, il 24 e 25 aprile 1359, come da Benvenuto nel luogo sopra riportato ('). Le ricerche fatte dal signor Roncovassaglia non lasciano dubbio che sia quella nella via Flaminia, ora Cavour, segnata col numero civico 19, la quale nel secolo passato apparteneva all'antica famiglia Cat- tani, ed ora ai signori Campagnoli; e che è accanto a quella già degli Alidosi, poi di Girolamo Riario Sforza, signore
(*) Pag. xxn.
XXIV DELLA VITA E DELLE OPERE
d’ Imola, indi de’ conti Sassatelli, ed oggidì degli eredi Dal Pozzo. Dell’ antico non serba che l’ uscio d'ingresso e poche vestigia di alcuni freschi quasi del tutto scancellati. La foto- tipia annessa a questi ricordi, riprodotta da una fotografia, la rappresenta nel suo stato attuale.
Inviato ne' suoi primi anni presso lo zio Pietro Passerini in Firenze, è probabile che Benvenuto vi restasse fino alla morte di costui nel 1346, e che quivi avesse opportunità di attendere agli studi sotto il Boccaccio, forse ne' due anni dal 1342 al 1344, ne quali questi si restituì e dimorò in Firenze. In più luoghi del Commento egli lo chiama suo precettore, e lo ricorda con affettuose espressioni: Suavissimus Boccatius de Certaldo (!). — Vir placidissimus Boccatius (*). — Audivi a bono Boccatio de Certaldo, cui plus credo (3). — Johannes Boccatius, verius bucca aurea, venerabilis preceptor meus (*); — e simili.
Alla morte del Beato é a credersi che Benvenuto, tuttora giovanissimo, si restituisse in Imola, prima di andare a Roma per la ricorrenza del secondo Giubileo, al quale egli dice: sicut. vidimus in MCCCL, cucurrit maxima multitudo ex omnibus regionibus et nationibus obedientibus Ecclesie Romane (5).
Da quell’anno sino al 1365 non si ha di lui alcuna traccia, ma puó congetturarsi che fosse tornato a Firenze, ove il suo prediletto Boccaccio erasi restituito, e vi restasse degli anni coltivando lo studio, legandosi di amicizia con Coluccio Salutato, col Petrarca, quando questi recovvisi in su lo scorcio del 1350, con Alberto degli Albizzi, con Antonio da San Mi- niato e con altri co' quali fu di poi in corrispondenza lette- raria, ed acquistandovi quella piena conoscenza di Firenze, della vita fiorentina, e de'fatti contemporanei, che tanto poi gli giovò nel Commento del Poema. Della sua osservazione su tutto si ha un saggio nell' aver egli notato la bellezza di una
(') Vol. I, pag. 35, Inf. I. (*) Vol. III, pag. 169, Purg. VI. (*) Vol. III, pag. 171, Purg. VI. (*) Vol. V, pag. 164, Par. XVI. (*) Vol. II, pag. 6, Inf. XVIII.
DI BENVENUTO. XXV
statua di Venere, conosciuta di poi col nome di Venere Me- dicea, ch' egli vide in una casa privata: Ego autem vidi Flo- rente in domo privata statuam Veneris de marmore mirabilem in eo habitu in quo olim pingebatur Venus. Erat. enim mulier speciosissima nuda, tenens manum sinistram ad pudenda, dexteram vero ad mammillas, et dicebatur esse opus Polycleti (*).
Nel 1361 doveva certamente essere in Imola o piü pro- babilmente in Bologna, dove la voce della sua dottrina l' aveva già preceduto, a segno che, sebbene giovane, Gomesio Albornoz lo richiese di scrivergli quel coinpendio di storia romana ch' egli intitoló Romuleon.
In quel torno mori Compagno, non trovandosi piü atti rogati da lui dopo il 1363, e Benvenuto avendo preso parte nelle cose pubbliche della sua patria, n' ebbe in cambio chiara prova della stima nella quale lo avevano i suoi concittadini. Perciocché le perturbazioni ed i trambusti ai quali Imola trovavasi per il mal governo degli Alidosi, avendo spinto gli Anziani — una cum duodecim ex sapientibus civitatis — a de- cretare l'invio di oratori al Sommo Pontefice in Avignone, Benvenuto fu nel novero de’ cinque oratori prescelti dal voto popolare il 20 marzo 1365, giusta l'atto originale che si conserva nell’ antico Archivio del Comune.
Ad Avignone convennero altresì il Boccaccio inviato da Firenze, ed oratori da altre parti d' Italia, per indurre il Papa Urbano V a recarsi a Roma; e Benvenuto ebbe opportunità d incontrarvi il suo diletto precettore, il Certaldese, e di strin- gere vieppiù col. Petrarca quei legami di amicizia, che ruppe solo la morte.
Tornato dall’ ambasciata in patria, è a supporsi che non fosse stato bene accolto dagl'Imolesi, o che non fosse accetto a coloro che nel frattempo eransi impadroniti del potere in città; perciocchè non solo non lo vediamo più in alcun uffizio
(') Vol. III, pag. 280, Purg. X.
XXVI DELLA VITA E DELLE OPERE
pubblico, ma sembra sia stato ben poco in Imola fino alla sua morte; e l'indignazione ch'egli aveva nel cuore gli scoppia fuori talvolta nel Commento. Su quel verso: O Romagnuoli tor- nati in bastardi, egli esclama: Ntmis curialiter loquitur iste: immo debuisset dixisse, în spurios, immo in mulos, specie permutata ('). Ed innanzi, commentando il verso: Che già lo tncarco di là giù mi pesa, egli scrive: «Poeta noster a juventute fuit superbus ratione nobilitatis, scientie, et boni status; sed certe bene por- tavit onus suum in vita, onus dico exili, paupertatis et in- vidie aliorum. Et certe de me audeo dicere cum bona conscientia illud idem, scilicet, quod fui aliquando. magis. superbus quam invidus; sed certe jam bene portavi sarum in mundo 3). »
Gli anni corsi dal 1365 al 1375 segnano un periodo di grande attività nella vita letteraria di Benvenuto. Dimoró prin- cipalmente in Bologna, ove da Imola tramutossi verso il 1366, occupandosi dell’ insegnamento, lavorando per la esposizione de' classici latini, e tenendo viva corrispondenza co' più chiari letterati suoi contemporanei. Il Liber Augustalis; 1 commenti su le Tragedie di Seneca, su Valerio Massimo, su la Farsaglia di Lucano, su la Buccolica del Petrarca, e perfino il Com- mento su Dante furono tutti elaborati in que' dieci anni. Al Petrarca chiedeva se la poesia fosse a considerarsi fra le arti liberali; ed il Petrarca, sebbene già gravemente ammalato, gl inviava in risposta una lunga lettera, che porta il pregio riferire qui per intero.
« Benevenuto Imolensi Rhetori S. Ad respondendum literis tuis, nec corporis valitudo, nec spatium temporis suppetit; que multorum ergo verborum erant, si potero, paucis expediam, que si satisfecerint gaudebo. Alioquin paratior sim semper audire quam dicere, et discere quam docere. Quazres, nec immerito, ars hzc, quam quidam nobis tribuunt et quam fateor a tenera ztate dilexeram, an liberalium una sit. Dico inter liberales minime nu-
(*) Vol. III, pag. 389-90, Purg. XIV, 99. (*) Vol. III, pag. 370, Purg. XIII, 138.
DI BENVENUTO. XXVII
meratam, sed super omnes liberales esse, omnesque complexam, quod et si multimode probari possit, sufficit tamen ad probatio- nem, Felix Capella, de omnibus septem poetice agens sicut nostri. Nec te moveat quod in numero liberalium non sit, inter quos neque theologiam, neque philosophiam novimus, magnum est inter magnas esse, sed interdum maius excipi sicut e numero magnorum civium, principes excipitur, liberales quidem ha- bitum scientie ; humano inchoant in animo, innominatz inter eas, ali& inchoatum perficiunt et exornant. De reliquo non muto sententiam, quam in invectivis posui; quicquid contra poetas iuste dicitur, sczenicos notat, namque dicis Boetium contra poetas, qui citatur testis, sczenicum non fuisse, et ego fateor, et fatendum esse viri cogit auctoritas quid ergo, non scriben- tem, sed stilum philosophica notat increpatio. Erat enim stylus elegiacus, scenicis rebus et amatoris aptior, hic quasi insciam, quid intenderet, philosophiam fingitur movisse, ut in verba illa prorumperet, que si omne poeticum, sine exceptione damnasset, nequaquam ille non doctus modo, sed sanctus vir usque in finem operis, ceptum stylum et scenicarum meretricularum consortium tenuisset, multa enim per totum poetice dicta sunt, neque rursus id mirari convenit, magnos nonnunquam viros, non ridiculo tantum, sed obsceno etiam usos stylo, qualia sunt, in Saturnalibus illa Platonica, qua mallem tantus philosophus tacuisset, fert interdum error, quidam interdum fervor animi, quo non decet, et quanquam res male sint, stylus tamen est bonus, et ars irreprahensibilis, si ad feliciorem materiam con- vertatur. Ad hunc ergo modum accipio, quicquid usquam contra poetas dicitur, ut contra scanicos dictum sit, non a sanctis modo, sed ab ipso etiam Cicerone, quo nemo alius, non poeta, plura pro poetis dixit, nec tamen inficior, etiam alios inepta quedam, immo multa dixisse, de quibus'accipi possit. Quod ais scripsisse Hieronymum, quod scilicet demonum cibus est sermo poeticus, homines enim erant subiacentes erroribus, et non solum homines sed pagani, alioquin si simpliciter accipimus,
XXVII DELLA VITA E DELLE OPERE
multum hoc cibo pastus est ipse Hieronymus, sic in omnibus scriptis suis poeticum sapit stylum, quod ipsemet intelligens, de hoc ipso non ociose alicubi sese excusat. Sepe quidem me fatente poetarum sermo malus est, quidni autem, cum et vita sit pessima ? quid hic igitur dicam? et quid putas? nisi quod sentio et quod credo. Poetis id non poetice tribuendum, nam et rebus optimis pessime uti aliquos constat, et famosos theologos, hzreticos magnos audivimus et morales philosophos, pessimis moribus, non hzc artium, sed artibus male utentium culpa est. Audebo dicere, si poesis in bonum piumque ingenium inciderit, usque ad Christi laudem verzque religionis ornatum trahi potest. Si hoc probas, bene habet, at si minus et ego stu- dium hoc a tergo liqui, et si quid rectius audiero, non in tuam modo, sed cuiuscumque docti hominis sententiam libens ibo. Vale. Patavi, in sgritudinis mea strato. V. Idus Febr. (*).»
A questa lettera, scritta nel Febbraio del 1374, replicava Benvenuto con altra sua lettera, importante per le notizie che contiene, sebbene non se ne abbia che il seguente frammento, pubblicato la prima volta da Gieronimo Claricio, Imolese, ap- presso all’ Amorosa Visione del Boccaccio (?). Fu ripubblicato da Bastiano Fausto da Longiano dietro la vita di Madonna Laura e del Petrarca premessa alla sua edizione del Canzo- niere (*); e di nuovo dal Betussi nella vita del Boccaccio, in fronte alla sua traduzione della Genealogia degli Dei (*).
« Litteras tuas de poetis et poesi, amicissime, legi: satis a te fuit mihi factum : eoque admirabilius, quo ab :grotante scrip- tas monuisti: alioqui non mirum foret, quum poeta de poetis non posset nisi belle disputasse. Prater hec quum te zgro- tantem legerim, non potui, nec possum satis affici moerore.
(') Senilium, XIV, 11. Basilee, per Henrichum Petri, 1554.
(^) Amorosa Visione con Apologia di Gieronimo Claricio Imolese contro 4 de- trattori della poesia di messer Giovanni Boccaccio. Milano, in edibus Zannetti Castellionis, 1521, 4°.
(*) Il Petrarca col Commento di Bastiano Fausto da Longiano.Venezia, 1532, 89.
(*) Venezia, 1547, 4°.
DI BENVENUTO. XXIX
At cito, Deo Maximo favente nil desperandum, convalesces, et ut in preesentia quippiam, tibi non injucundum scio, ad te scri- bam, scias me anno preterito extremam manum commentariis meis, que olim tanto opere efflagitasti, in Dantem praeceptorem meum tmposuisse. Mittam ubi fidum fuero nactus nuntium. Et nunc nonnulla hortatu Joannis Boccatii, poete elegantissimi more Grecorum, pro tuarum Eclogarum interpretatione re- posuisse scias velim. Qua si placuerint, ea ad te mitto, rescri- bas quid animi habeas etiam atque etiam te oro. Mox orna- tissimum Carmen Bucolicum Joannis Boccatii, et nonnulla alia ingeniosissima ejusdem poete vulgaria poemata, et si me junioris discipulique mei. non pudebit more meo interpretari, ut nostri temporis tres poetarum principes, tria clarissima et la- tinae. grece pariter et vulgaris lingue lumina, Dantem, te ipsum, et Joannem Boccatium, clariora (absit jactantia) reddi- disse posteris videar, si ea qua scripsi, scribamque viva (victura tamen spero) ad posteros pervenerint. » — Ed altre cose assai, soggiunge Claricio, fuori di nostro proposito ivi descrive.
Taluno, seguendo l'avviso di Apostolo Zeno e del Bal- ° delli, ha creduto che questo frammento sia apocrifo. Lo Zeno in verità non pronunzia giudizio; nelle sue note alla Biblio- teca Italiana del Fontanini, su l'articolo « Il Petrarca col Commento di Bastiano Fausto da Longiano, » egli solo os- serva: « Dietro la vita del Petrarca e di M. Laura sta ‘una lettera latina, non so se spuria o legittima, sotto nome di Ben- venuto da Imola al Petrarca ('). »
Al Baldelli poi fece « sospettare apocrifo quel frammento di lettera, il chiamarvi (Benvenuto) suo discepolo il Boccaccio, quando nel Commento di Dante lo dice a giusta ragione suo maestro ; — il non avere in veruna delle celebri Biblioteche d' Europa discuoperto il Commento all' Egloghe del Boccaccio, di cui si fa menzione (7). »
(!) FONTANINI, Bibl. dell’ Eloq. Ital., vol. II, pag. 25. (*) Vita di Gio. Boccaccio. Firenze, 1806, pag. 236.
XXX DELLA VITA E DELLE OPERE
Ma in quell’ inciso — et st me junioris discipulique mei non pudebit more meo interpretari — dal quale il Baldelli argomenta che Benvenuto chiami Boccaccio più giovane di lui e suo di- scepolo, deve esservi un errore o dell’ antico copista o del tipografo; perchè, se ben si osservi, la sintassi è sbagliata ed il senso non corre. Correggendosi l' originale, secondo sug- gerisce il Roncovassaglia, — et si mei juntoris discipulique me non pudebit — la frase diverrebbe propria, ed il senso chiaro e vero.
Men plausibile fondamento ha l obbiezione di non essersi trovato i1 Commento in alcuna delle grandi Biblioteche d' Eu- ropa, a tutti essendo noto che molti Codici, de' quali si aveva conoscenza nel XIV secolo, siensi dipoi affatto smarriti. Oltre a ció Benvenuto non dice di averlo scritto, ma che intendeva scriverlo ben tosto: Mor; è possibile che poi non l' abbia punto scritto. E vuolsi anche notare che Gieronimo Claricio, che il primo pubblicó quel frammento, aveva potuto avere opportunità di vedere de' manoscritti di Benvenuto ora irre- parabilmente perduti.
Pochi giorni dopo siffatta corrispondenza, il Petrarca chiu- deva i suoi giorni in Arquà, il 18 luglio 1374, senza porre l'ultima mano al suo poema latino l'Africa, al quale fu prin- cipalmente dovuta la sua coronazione in Campidoglio ('), ma che oggidi è quasi affatto dimenticato. Francesco da Brossano, genero del Petrarca, ed altri con lui furono di avviso o di bruciarlo, o di affidarlo ad altri, che lo rivedesse e correg- gesse prima che si pubblicasse. Caldo oppositore di quella mal consigliata risoluzione fu Benvenuto, che si adoprò vivamente affinchè il poema fosse serbato intatto come il Petrarca lo aveva lasciato; e ne scrisse allo stesso Francesco da Brossano, ad Antonio da San Miniato, a Coluccio Salutato, ad Alberto degli Albizzi, al Boccaccio. Le sue lettere sono tutte perdute,
() Tmas., Lett. Ital, V, pag. 613 e segg.
DI BENVENUTO. XXXI
restano però le due seguenti lettere di Coluccio Salutato ; nella prima delle quali, scritta nell’ aprile del 1375, lamen- tata la morte del Petrarca annunziatagli da Benvenuto, si sdegna della minacciata distruzione dell’Africa, e si augura che la veneranda presenza di esso in Padova riescisse ad im- pedirla.
« Insignis facundiz viro Magistro Benvenuto de Imola amico carissimo et optimo. Non siccas, non intermissas, sed adhuc fluentes et continuatas lacrymas hausit Epistola tua, que a fine literule quam tibi jamdiu destinavi sumens auspicium, migratio- nem illius luminosi sideris, Petrarche scilicet, elegantissime de- plorabat... Indignor tamen Affrice fatale ut dicitur incendium imminere... Ceterum quod post Pascha te Patavium iturum scribis, leetanter accepi, ut tua veneranda praesentia illam Pe- trarche scholam a conceptis incendiis potenter deterreas. Vale mei memor. Florentie, octavo kalendas Aprilis ('). »
Nell'altra lettera, scritta nel giugno seguente, Coluccio ma- nifesta il dubbio che l'Africa non fosse ancora fuori di pe- ricolo; e comunica a Benvenuto la sua nomina a Cancelliere della repubblica fiorentina ; il che prova quanta stima ne avesse.
« Vir Optime. Ne tacitus arguar, tuis facundissimis litteris qualecumque responsum ingrate negare, quamvis respondendi vinculo voluisse videar, longa contumacia preescribere, licet instent infinite Reipublic cure, quibus ne possim amicis, ut hactenus, in scribendo satisfacere, nimis efficaciter prohibear: hac tamen litterula debitum solvam, qua me tui oblitum non esse cognosces; et quantum licet amicitias militaturum adver- tes. Et ab eo quod tua auspicatur epistola incipiam. Verebar quorsum illorum judicum forent evasura consilia, quos vide- bam in editione Affrice titubare, et adhuc non sum omni timore vacuus, quin dubitem ipsos sacrilegas manus in sacrum
(*) Limit CoLucu Przan SarvrATI Epistola. Florentie, 1743, pars II, p. 32.
XXXII DELLA VITA E DELLE OPERE
opus illud, ut aliquid subtrahant, injecisse, et corrigendi studio corrupturos.... Nunc autem credo tibi fama divulgante inno- tuisse, mihi ad labores, quibus eram adscriptus, et honorem et onus Florentini Cancellariatus accessisse, cui utinam nie saltem non nimis indignum reddam. Illum enim supra vires meas quarum parvitatem, debilitatemque cognosco, longissime sentio: sed hoc quantumcumque arduum et inaccessibile, fer- vore lite mentis amplectar, et si quam potero, me conabor red- dere digniorem.... Data Florenti: undecimo kalendas lunii (').»
Fra le lettere non edite dello stesso Salutato, che 11 Mehus trovò ne Codici Guadagniani e Riccardiani, eranvene due. — Una è diretta ad Alberto degli Albizzi, e dice: « Scripsisti tandem quo nihil acceptius meis sensibus fieri potest, te, ut per manus meas, et illius divini prorsus viri. Benvenuti mei de Imola Africa celeberrimi nostri Petrarche singulari labor, et auguror sin- gulare perpetrande sui fama praesidium. publicetur, obnixius procurare, de quo tibi solidas gratias refero... Incitarem ad hoc Benvenutum, nisi quod ser Antonius (de Sancto Miniato) suggessit forsitan hoc totum, quidquid fuerit, oneris et ho- noris, mihi soli infallibiliter. tribuendum. » — Un' altra lettera è diretta allo stesso Benvenuto, ed in essa gli parla del prin- cipio del suo Commento su Dante |^.
Il gran concetto nel quale aveasi Dante mosse il Comune di Firenze a fondare una Cattedra, dalla quale il sommo poeta fosse spiegato pubblicamente, e con decreto del 9 di aprile 1373 destinò a siffatto uffizio il Boccaccio, il quale a' 3 ottobre dello stesso anno cominciò la sua lettura nella chiesa di Santo Stefano. Benvenuto vi si recò da Bologna ad udire il suo di- letto precettore. In interiori circulo. est Abbatia. monachorum sanct. Benedicti, cujus ecclesia dicitur Sanctus Stephanus, ubi certius et ordinalius pulsabantur hore, quam in aliqua alia ecclesia ci- vilatis; que tamen hodie est satis inordinata et neglecta, ut vii
(') SALUTATI Epistole, pars II, p. 41. (*) Mens, Vita Ambr. Camald., 1, pag. cccxxxv et cccLxx.
DI BENVENUTO. XXXII
dum audirem venerabilem praceptorem meum Boccactum de Cer- taldo legentem istum nobilem poetam in dicta. ecclesia (*). La sua andata dovette aver luogo tra gli ultimi mesi del 1373 ed i primi del 1374; perciocché dalle lettere del Salutato sap- piamo che non era in Firenze dalla morte del Petrarca, nel luglio 1374, sino al luglio 1375; nè più tardi potette esservi prima della morte del Boccaccio, seguita nel dicembre 1375, dicendoci egli stesso che in quell'anno era in Bologna: Nam în MCCCLXXV, dum essem Bononia, et legerem librum istum (*). — Laonde é probabile che vi fosse andato per la lezione inau- gurale, e vi fosse restato sino alla fine di quell' anno.
ll Tiraboschi narra che Bologna, imitando presto l esempio di Firenze, chiamó Benvenuto a leggervi Dante, e che a questa lettura sia dovuto l' ampio Commento che scrisse; non dice in quale anno vi fosse stato chiamato, ma dalla sua espres- sione puó dedursi che, a suo credere, ció fosse stato nel 1375 (9). È però fuor di dubbio, da quello che è detto innanzi, che Benvenuto cominciò le sue letture su Dante molto prima che fosse chiamato ad esporlo pubblicamente in quella celebre Università, ch' era allora frequentata da tutte le nazioni co- nosciute; e che il Commento era già finito da un anno quando egli offrì d' inviarne copia al Petrarca. È del pari indubitato che egli andò sempre aggiungendo al Commento negli anni posteriori, probabilmente finchè egli non inviò all’ Estense quella che chiameremo l'ultima corretta ed accresciuta edi- zione del suo lavoro. Ciò risulta evidente da varie allusioni a fatti posteriori al 1375 non solo, ma sin presso al 1380; come a modo d' esempio, allorchè commentando i versi 82-84, Inf. XIX, dopo aver parlato dell' elezione di Clemente V che tramutò la Sede in Avignone, e maltrattò tutti i Cardinali italiani, soggiunge che al paragone, Hodie esset dignissimum
(') Vol. V, pag. 145, Par. XV. (*) Vol. I, pag. 523, Inf. XV. (*) Storia della Lett. Ital., V, pag. 510.
XXXIV DELLA VITA E DELLE OPERE
et sanctissimum cum quidam faveant antipapa Gebennensi viro omnium vitiosissimo (*), il quale fu proclamato antipapa nel 1378. E di nuovo nell alludere alla distruzione del Mausoleo di Adriano, Castel Sant'Angelo, esclama: Sed proh dolor! Istud sumptuosum opus destructum et prostratum est de anno pra- sent. MCCCLXXIX per Populum Romanum, quia fuerat. ali- quandiu detentum per fautores Roberti cardinalis Gebennensis (*).
Siffatta allusione ad avvenimenti piü recenti trovandosi in tutti i, Codici riscontrati, può ragionevolmente dedursene che sieno tutte copie dell' ultima edizione del Commento.
Benvenuto ricorda ch'egli fu dieci anni in Bologna: Bo- nonienses sunt homines carnales, dulcis sanguinis, et suavis na- ture, qui super cateros ltalicos familiarius tractant. forenses, et benignius fovent et honorant; et ut utar argumento Dantis : non quero aliam probationem nisi experientiam, quia FUI IBI PER DECENNIUM (5. Si noti l espressione FUI IBI, la quale fa supporre che non vi era più quando così scriveva; e di fatti il Mazzoni-Toselli negli Estratti dell’ Archivio Criminale di Bologna, in un libro del 1377, trovò segnato fra i de- bitori delle imposte: Magister Benvenutus de Imola habitator Ferraria (*).
Laonde possiamo fondatamente ritenere, che Benvenuto, lasciata Bologna nel 1377, si rifugió in que' tempi procellosi, in Ferrara, sotto la protezione del marchese Niccolò Il, occu- pandosi assiduamente a ritoccare e completare il Commento, per fargliene offerta. E forse fu allora che commentando i versi
Se mai continga che il poema sacro, AI quale ha posto mano e cielo e terra,
Sì che m' ha fatto per più anni macro. Par. XXV, 1-3.
(') Vol. II, pag. 53, Inf. XIX, 83.
(*) Vol. II, pag. 8, Inf. XVIII, 32.
(* Vol. II, pag. 16, Inf. XVIII, 66.
(*) Racconti storici, estratti dall’ Archivio Criminale di Bologna, ad illustra- zione della storia patria. Bologna, 1870, vol. 3.
DI BENVENUTO. XXXV
gli venne fuori dal cuore: Nec mireris, lector, si autor diu la- boravit, et si labore macruit in hoc opere altissimo componendo, quia mihi simile accidit în ipso exponendo (*).
Per quante ricerche siensi fatte non si è riescito a rin- venire alcun ricordo contemporaneo della morte di Benve- nuto, nelle patrie memorie. Non pochi, tratti in errore dalla data MCCCLXXXIX, ch'è nel Codice Estense, della distru- zione di Castel Sant'Angelo, la quale istoricamente non ac- cadde che nel MCCCLXXIX, secondo porta il Codice Lau- renziano, fissarono la morte di Benvenuto nel 1390; ma sembra molto più attendibile l' avviso del Gamberini, che ne fissa la morte nel 1380 in Imola. È notevole che nel Com- mento non trovasi allusione ad alcun avvenimento posteriore al 1379; e nel Libellus Augustalis, probabilmente l'ultimo de'suoi scritti, che si chiude col principio del regno di Ven- ceslao eletto nel 1378, mentre viveva ancora il padre Carlo IV, Benvenuto scrive: Hodie regnat hic juvenis robustus venator, quid facturus sit ignoro. Or Venceslao, che ne’ primordi del suo regno fece sperar molto di sè, subito traviò dal buon sentiero, a segno da esser soprannominato il beone ed il cru- dele: il che Benvenuto, se vivo, non avrebbe certo omesso di ricordare nel Commento, nel Libellus, o in altro suo scritto. La peste che infierì di nuovo in Italia, e specialmente nelle Romagne, dal 1380 al 1383, fa nascere il dubbio che Ben- venuto ne fosse stato vittima, e perciò sepolto in oscuro luogo, del quale non restò alcun ricordo.
S' ignora se Benvenuto togliesse moglie; ma ebbe certo un figlio per nome Campaldino, il quale nel 1398 ebbe a piatire con la serva dell’ Arciprete della terra del Polese, per danni da quella arrecati ad una possessione ereditata dal
padre (5.
(') Vol. V, pag. 354, Par. XXV. (*) Mazzomi-TossLLi, Racconti storici.
XXXVI DELLA VITA E DELLE OPERE
Chiuderemo queste brevi note su Benvenuto con un Elenco delle Opere di lui, stampate, o tuttora giacenti manoscritte nelle Biblioteche.
I. — Romuleon, hoc est compendium. Historiarum Romanarum post excidium Troje et ab Urbe condita usque ad Diocletianum Augustum.
È un compendio non breve delle gesta dei Romani dalla fondazione di Roma fino all’ impero di Diocleziano. Benvenuto lo scrisse a richiesta di Gomesio Albornoz, governatore di Bo- logna nel 1361-62, e nipote del Cardinale Egidio Albornoz, Legato della Santa Sede nelle Romagne. Nel proemio egli dice di aver scritto: Illustrium Romanorum.... non omnia quidem, sed que meliora fore crediderim, inclita. gesta, luculento latino humili stylo et sermone materno,... instantia. strenuissimi | militis Domini Gometit de Albornotio yspant, cujus mandatis prius. sibi dilectus quam cognitus nequeo. refragari.... Invitus quodam modo pertrahor ad scribendum juvenilis :tatis imbecillitate, cui plu- rimum ignorantia, solet esse cognata.
Del Romuleon si hanno parecchi codici. Ve ne sono tre nella Laurenziana ; altro Codice membranaceo fu esaminato dal Mehus nella Biblioteca allora esistente di Santa Croce in Fi- renze ('). Nella Laurenziana se ne trova anche una versione in francese, fatta da Giovanni Melot, canonico di Lilla, in ser- vizio di Filippo duca di Borgogna, in due bellissimi volumi in folio pervenuti dalla Biblioteca Palatina. Nella Nazionale poi, già Magliabechiana, ne esistono due Codici di una traduzione in italiano, del buon secolo, che fu pubblicata dal dottor Guat- teri nella Collezione di opere inedite o rare dei primi tre se- coli della lingua (5.
(*) Vita Ambrogi Camaldulensis, vol. I, p. cccxxxvu.
(*) Il Romuleo di Messer Benvenuto da Imola, volgarizzato nel buon secolo e messo in luce dal dottor Giuseppe Guatteri. Bologna, Romagnoli, 1867, 2 vo- lumi in 8».
DI BENVENUTO. XXXVI
II. — Commentum super Dantis poete Comadiam.
Come abbiamo notato nella Prefazione, il manoscritto ori- ginale di questo Commento non esiste più; ma ve ne sono peró molte copie.
Apostolo Zeno, autore d' ordinario molto accurato, affermò che questo Commento servi di fondamento ad alcune novelle del Boccaccio, indicate da Domenico Maria Manni nell’ Istoria del Decamerone ('). Ma il Manni, che riteneva essersi scritto il Commento verso il 1376, non sognò mai d' asserire che il Boccaccio, morto nel 1375, avesse da quello tratto alcuna delle sue novelle. Per contrario, su la Novella VIII, Giorn. V, di Nastagio degli Onesti, che s' innamoró d' una giovane de' Tra- versari, riporta quello che Benvenuto ne dice, commentando il verso 107, Purg. XIV, ove narrato il fatto, soggiunge: Sicut honeste. scribit Boccaccius, curiosus inquisitor omnium delectabilium historiarum (*).
E lo stesso Benvenuto, commentando i versi 13-15, Purga- torio VI, narrato il fatto che forma il soggetto della Novella II, Giorn. X, soggiunge: Ut pulcerrime scribit. vir placidissimus Boccatius de Certaldo sermone materno in. libro suo, qui dicitur Decameron (3).
Lo Zeno peraltro si occupò di Benvenuto come storico, e del lavoro principale di lui non disse altro, se non che: « può nondimeno in qualche conto averci luogo (*) il suo grosso Com- mento latino sopra la Commedia di Dante. »
(') Dissert. Voss., I, pag. 28.
(3) Istoria del Decamerone. Firenze, 1742, pag. 357. (*) Vol. IIT, pag. 169.
(*) Cioè: fra i lavori storici.
XXXVIII DELLA VITA E DELLE OPERE
Ill. — Augustalis Libellus clarissimi historici Benevenutt de Ram- baldis de Ymola ad nobilissimum illustrem Marchionem Fer- rarie: a Julio Casare ad Vincislaum usque Imperatorem Caroli filium Augustorum vitam breviter scribit.
Lo scrisse a richiesta del marchese Niccolò II d'Este, al quale lo dedicó: Optas, clarissime Marchio, heroicarum cultor vir- tutum, posse faciliter internoscere bona et mala principum. Roma- norum utrorumque fine notato cautior fias. eminentium — speculo exemplorum. Parebo libens, et calculantis more rem magnam brevi oratione sumabo.
I codici ne erano numerosi; lo Zaccaria ne trovó nella Biblioteca dei Padri di Santa Maria in Corte, in Lucca ; nella Biblioteca dei Minori Osservanti in Pistoia, ed in quella del conte Crispi in Reggio ('). ll titolo di sopra notato è secondo il Codice Estense (*). 11 Muratori afferma esservene anche un Codice nel- l’ Ambrosiana, il quale ora non esiste più (*).
Fu stampato fra le opere del Petrarca, al quale venne talvolta attribuito.
Marquardo Frehero lo inserì nel secondo volume Germani- carum Rerum, coll aggiunzione di altri cinque Cesari fino a Massimiliano II, tolti dal libro de’ Cesari di Battista Egnazio, ma scorretto e mancante, secondo la collazione fattane dal Muratori col Codice Estense (*). Enea Silvio Piccolomini, Papa Pio II, nel principio della sua Europa dice di aver pro- seguito il Libellus Augustalis con le vite di altri quattro Ce- sari; ma siffatto lavoro non si trova tra gli scritti di lui. Nella Biblioteca Nazionale in Firenze, ve n'é un' edizione, nella quale la dedica è ad Azóne, invece di Niccolò d' Este (5).
(*) Iter litt. per Italiam, pars I, pag. 25, 45, 88.
(*) Antiquit. Ital., I, p. 1030. (*) Antiquit. Ital, I, p. 1030.
(* Antiquit. Ital., I, p. 1030.
() CorneLIus Nepos, de Vita Catonis senioris. SEXTUS AURELIUS, de Vitis Casarum. BENVENUTUS IMoLENsiS, de eadem re. — Libellus qui dicitur Augusta- lis... ad illustrem Azonem marchionem Estensem. Urbe Feestri, IIII, Kal. Martii, 1514, Impressore Hieronymo Soncino.
DI BENVENUTO. XXXIX
IV. — Francisci Petrarche Bucolicum Carmen in duodecim Eclogas distinctum, cum Commentario Benvenuti Rambaldi Imolensis. — Venetiis, per Marcum Horigonum, 1516, in fol.
Benvenuto scrisse questo Commento per consiglio del Boc- caccio, come egli stesso afferma nella lettera al Petrarca.
Il Baldelli credo sia stato il primo che ne abbia notato l'importanza, a rimuovere i dubbi elevati dal Barone de la Bastie e da altri prima di lui, intorno alla intelligenza così dell’ Ecloga MII, nella quale Benvenuto nota che Petrarca non ragiona di Laura, ma della morta poesia ; come di que’ versi dell’ Ecloga XI, ne' quali Fusca, una delle tre donne simbo- leggianti tre virtù che vanno a piangere sulla tomba di Ga latea, ossia Laura, a Niobe che le dimanda ove se ne asconda il sepolcro, risponde :
Carpe iter hac, qua nodosis impera capistris Colla boum, crebrasque canum sub limine parvo
Videris excubias, gilvosque ad claustra molossos. Alle locus tua damna tegit, iamque aspice contra ;
Hic Galatea sita est (*).
Su' quali versi Benvenuto commenta: Ultra vadamus, car- pamus viam hac parte que ducit nos ad locum. Fratrum. Mino- rum, quia ibi videbis sepulerum Lauretta... Hac est Lauretta amica Petrarche, qua Lauretta natura nil creavit. pulchrius.
Il Perticari, nella sua traduzione delle Ecloghe, adottò le note di Benvenuto.
V. — Lucani Pharsalia cum Benvenuti enarrationibus.
Lo Zaccaria ne trovó un Codice nella Biblioteca de' Padri Carmelitani di San Paolo in Ferrara, nell'ultima pagina del quale si leggeva: Expliciunt Expositiones secundum Benvenu- tun super Pharsalia. Lucani, compilate anno 1386 (7), scripte anno 1406 (*).
(!) Del Petrarca. Firenze, pag. 167. (*) Iter litt., pars 1, peg. 150.
XL DELLA VITA E DELLE OPERE
Ignoro se più esista e dove ora sia quel Codice. Dubito della data 1386; probabilmente, come s' è detto innanzi, Ben- venuto era già morto da qualche anno.
VI..— Senece Tragedia cum adnotationibus.
Lo Zaccaria, che ne trovó un Codice membranaceo della fine del XV secolo, nella Biblioteca di San Marco in Firenze, dice : Anonymi, qui fortasse auctor quoque fuit adnotationum mar- gine tnscriptarum, prafatio inito. Codicis. legitur, in. ea autem Magister Benvenutus de Imola appellatur (').
VII. — Valeri Maximi. Dictorum et factorum. memorabilium libri IX, recollecti Magistri Benvenuti de Imola.
Codice in folio con la data del 1414, che si conserva nella Biblioteca Comunale d' Imola. |
Un Codice cartaceo ne esiste anche nell' Ambrosiana con la seguente sottoscrizione : Expliciunt Recolecte (sic) super opera Valer Maximi ystoriographi facta Bononie sub excelentissimo viro magistro Benvenuto de Ymola scripte per me Philippum de Vale natum quondam Bartholeti de Vale de Querzola în castro Heriborie sub annis Domini in (sic) MCCCLXXXIII. Indicionis sexte.
Il Guatteri, nella prefazione alla sua edizione del Romuleo, attribuisce anche a Benvenuto le due seguenti opere che sono nell’ Ambrosiana, delle quali però par chiaro ch' egli non ne fosse l' autore.
VIII. — Incipit Cronica (sic) a principio mundi usque ad adventum Christi.
È divisa in 24 libri; nella sottoscrizione del 247? ha: Explicit historia de moribus et vita philosophorum, que est ul- tima primi voluminis ; ma il secondo volume non è nella Bi-
(*) Iter litt., pare I, pag. 67.
DI BENVENUTO. XLI
blioteca. Nè in principio, nè in fine, nè nelle sottoscrizioni dei singoli 24 libri v ha nome d'autore. In fronte al primo foglio una mano del secolo XVI ha scritto: Benvenuti Chro- nicon; ma in un foglio volante insertovi di mano del se- colo XVIII, nel quale sono trascritti due capitoli del libro XIV, nota al margine: Ex Chronico Benvenuti, sive melius Bencii; e nel Catalogo il manoscritto è indicato come: Benvenutus sive Bencius Alexandrinus Chronicon a principio mundi usque ad adventum Christi. Da ciò e da alcune parole del Muratori nella Prefazione ai Rerum Italicarum Scriptores sembra possa ritenersi essere opera di un Bencio o Benzio citata da Gual- vaneo Flamma.
IX. — Benvenutus de Rambaldis opusculum. de urbe Mediolani.
È un piccolo Codice cartaceo del secolo XV. Il Sassi, pre- fetto dell’ Ambrosiana fino al 1751, vi appose di suo carattere la seguente nota: Benvenuti de Rambaldis Imolensis qui seculo XIV floruit. Vuolsi però notare che questo opuscolo non è che copia di una parte della Cronaca suindicata.
G. F. LACAITA.
.COMENTUM INFERNI.
SPIEGAZIONE DELLE ABBREVIAZIONI.
E. — Codice Estense. S. = Codici Strozziani 116. — Codice Gaddiano. Inferno 117.— » » Purgatorio 4. zz Codice, Plut. XLIII, n. IV. Paradiso
nella Laurenziana.
COMENTUM SIVE SCRIPTUM super librum primum, qui intitulatur Infernus Sacri poematis celeberrimi pocte Dantis Aldigherij, ad clarissimum
Principem Nicolaum Marchionem Estensem, etc. (^ (3)
Hic nitet Estensis Nicolaus laude sub ista, Gloria Magnatum, generis fulgore serenus, Sed virtute magis certat () superare regentes, Quos sua sublimis vincit clementia morum, Qua decus eximium similem non comperit usquam Italicos inter proceres, Dominosque potentes.
(5)
Qus, preeclarissime Princeps, testante Philosopho in sua poetria, jocundissima ars poetica ab ipsis nature principiis ab animi (°) nobilitate manavit, cujus opera
(') S. Estensem per disertissimum et egregium Grammaticae professorem Magistrum Benevenutum de Imola sermone lucido compilatum.
(* E. Incipit Commentum Magistri Benevenuti de Ymola super Infernum Dantis de Aldigherijs de Florentia poetz, et primo epitaphium Dantis, secundo origo dominorum Marchionum Estensium.
Epitaphium Dantis.
Jura Monarchie superos phlegethonta lacusque Lustrando cecini voluerunt fata quousque. Sed quia pars cessit, melioribus hospita castris, Auctoremque suum reddit felicior astris, Hic claudor Dantes patriis extorris ab oris, Quem genuit parvi Florentia mater amoris
Hic nitet Estensis Nicolaus laude sub ista, etc.
( E. certa.
(*) S. Prohemium primum ad eumdem.
(*) E. ab omni.
I 1
9 INTRODUCTIO.
efficitur ut illustrissimorum virtus extincta virorum fiat perpetuo rediviva, tuba poetica praeconio totum predi- cata per orbem, cujus ope (') nunc egeret (*) illustrium tuorum fama (?) majorum, jam in tempore semisepulta (* penuria poetarum, quorum copia, proh dolor!, state nostra rarior est foenice; foenix siquidem unica in orbe, et in unica regione reperiri dicitur a magnis sapientibus, licet nobis ignota; poeta vero hac tempestate nullus usquam agnoscitur. Tuorum, inquam, inclita gesta omnis eximius vates materiam haberet () uberrimam. Ut enim perstringam plurima paucis, Azzo primus inclitus olim Princeps, forma corporis, animi virtute prepollens, pri- mus feracissimae Ferarie principatum adeptus, anti- quissima Mantue, que Marone Latinorum clarissimo (9) gaudet alumno, protector egregius, nobilis Verone regi- men sibi sponte collatum, sed mox vi et fraude hostium injuste extortum, justa ira et indignatione fremens, equestri Marte collatis signis, infestis partibus debellatis, tam pru- denter quam potenter resumpsit amissum, ubi egregio- rum operum et vite finem (7) feliciter posuit. Aldro- vandinus ejus primogenitus, magnanimus adolescens, Marchionatus Anchone titulum promeruit, militantis Ec- clesie hostibus triumphatis, in ipso flore juventutis extin- ctus, decus insigne virtutis (*), eximiz pietatis. Azzo se- cundus, ejusdem primi Azzonis filius, vir strenuus bello, prudens consilio, romane propugnator Ecclesie, velut olim romane libertatis divinus ille Scipio victor Hanniba- lis, domitor Carthaginis, Italie liberator, tremendas vires insolentissimi Federici secundi, qui non minus triginta an- norum curriculo romanam afflixit Ecclesiam, quam olim
(') E. e S. opere. (?) E. egent. (*) E. facta. (!) E. fere sepulta. (*) Mur. habet. (*) E. clarissimorum.
(*) S. seriem. (*) E. et eximie.
4 INTRODUCTIO.
a Gallorum (') avidis faucibus liberavit, magna sanguinis madens ultione, et Nicolaum fratrem, cujus tu fers no- men, virorum utique amantissimum, ex eorum bar- bara (*) captivitate detraxit. Genuit et Obizonem patrem tuum, praepotentem et magnificum Dominum Ferari®, Mutine, Parme.
Quamvis autem illustris tuorum proavorum prosapia insigni antiqua generositate refulgeat (*), de cujus vetusta- tis (*) primordialibus initiis memoria non extat, clarissi- morum tamen regum affinitatem (5) cumulatius honestatur: Roberti, scilicet, serenissimi, patrum nostrorum tempo- ribus Sicilie regis, quem post Salamonem sapientissimum praedicat constans opinio plurimorum: et Andree regis Hungarie, cujus uxor Beatrix, primi Aldrovandini filia, vere beata, si virtus heroica beatum (°) efficere potest, mulier animosa, a paterna et avita nobilitate non de- gener, viro suo rege sene fato functo, ex illius semine suo jam utero tumescente, virilem habitum mutuata, ut temporis necessitas suadebat, custodia privigni solerter elusa, in Germaniam commigravit, unde ad patrios (?) lares et tutior et liberior remearet (È).
Pratereo rescripta Principum, privilegia Pontificum, quibus tuo generi plus eximis claritatis accrevit. Et ne plura tuorum pradecessorum gesta memoranda percur- ram, quamvis clementia et liberalitas, propria virtus Principum (°), hareditaria ipso jure nature in Estensi familia semper eluxerit ('°), in Te tamen utraque tota con- fluxit inconvulse tuo pectori radicata; ut omiserim cze- teras, equitatem, prudentiam, modestiam, constantiam,
(* Muratori stampa — Catalanorum ; ma nel Codice è — Gallorum.
(*) E. barbarorum. (*) E. prefulgeat. (*) S. vetustate. (*) S. e 116, affinitate. (* E. beatam. () E. primos.
(* Mur. stampa — commeavit, ma il Cod. E. ha — commearet. (*) S., 116 e E. quasi hereditaria. ('*) Mur. stampa — effulserit.
INTRODUCTIO. B
qua nec successibus prosperis insolescit, nec adversis hebescit. Tu florentem statem preclara morum indole preesignisti : robusta vero, ingentibus celebrata trophoeis, de viciorum hostilitate merentius triumphavit, juxta pre- sagium tui nominis gloriosi: Nicolaus namque victor laudabilis interpretari (') dicitur a quibusdam. O ergo te felicem! de cujus magnitudine animi praestatur bonis premium, reis remissio sepe, a quibus (*) atrocissimas et intolerabiles injurias recepisti (*) etiam a clementissimis severissime.(*) vindicandas; ut de te dicere audeam, quod de Cesare inquit Cicero: nulla de virtutibus tuis major misericordia est. Hinc (5) te, clarissime Marchio, motum reor, ut illius fulgentissimi solis, Dantem loquor, cujus perspicui ingenii radiis, suorum meritorum praevio lucifero, no- ster orbis Italicus pracipue illustratur, figmenta evolve- rem (°), figmentorum integumenta eliciens (7), elucidans et obscura variis velata figuris, multiplicibus sensibus involuta latentibus. Hic namque historica et poetica, hic naturalia et moralia, hic ardua et infima, hic antiqua et no- vissima, hic, ut breviter dicam, divina pariter et huma- na (). Nec ambigo quin diversi diversa sint dicturi pro animorum affectione tam dissona, tam (?) adversa. Quid- ni? Opus quippe('°) est vulgarium linguis et injuriose laceratum, qui etiam excellentissimos literatorum stilos temere carpere non verentur? Mihi tamen suffecerit peritiorum ac Tui acquiescere votis, cujus preceptis, Tibi prius dilectus quam notus, nequeo contra ire. Non est autem propositi mei in hoc opere omnium exponen-
(* E. solet, ut dicitur. (* E. quamquam a quibusdam. (*) E. accepisti. (^) E. severissimas judicandas. (*) E. Hic; Mur. Heic. (f) S. evolvens.
() E. elicerem, elucidans etiam obscura.
(*) Mur. aggiunge: comprehenduntur. — (*) E. quam diversa.
(*) E. Quid modo? opus ne est vulgarium linguis iniuriose, qui etiam ec. — Mur. opus ne est respondere vulgarium linguis iniuriosis, qui etiam ec.
6 INTRODUCTIO.
tium dicta refellere erronea, ridicula, falsa, aut saltem aliena, et omnino impertinentia facto. Et cum brevis in omnibus esse soleam, necessario forte nimius videbor interdum, quoniam multa et magna impossibile est bre- viter explicare. Igitur porrigam manum trepidam ad tam grande opus, in nomine sanctissimae atque individus Tri- nitatis sic exordiens. (1)
Nescio qua tenui sacrum modo carmine Dantem
Eloquar insignem studiis, quem celsa per orbem
Explicat (*) eterno memorandum nomine virtus.
Nam, postquam patrios Florentia seva, penates
Linquere conspicuum jussit sine crimine civem,
Fortuna quatiente stetit, sorlemque (*) superbam
Excutiens semper misero, securus in orbe
Vixit, el innumeros toleravit mente labores.
Ipse hominum rerumque patrem, qui cuncta gubernat.
Imperio, et lati solus tenet aurea mundi
Lora manu, cui semper erit sine fine potestas,
Agnovit sine more (*) Deum, vitamque per omnem
Impiger, angustus (°) operantia sidera terris
Stelliferi secreta poli, quibus astra fruantur
Consiliis, calo novit divinus ab alto.
Arlibus ingenii redimitus acumine (5) septem
Exhausit sacras Musarum e fontibus undas.
Hinc (") sacris animatus aquis que (8) dura cadentes
Premia dignoscant miseri, quibus ipsa (?) salutem
Pana ferat sceleris, quos gratia collocet altis
Sedibus, audaci cecinit sub (egmine cantu.
Scribere non possem viduas quot fletibus artes,
(*) S. ha qui: Carmina in laudem poeta.
(*) 116, Extulit. (*) S. fortemque.
(*) Così tutti i Codd. (*) S., E. e 116, angustis. () 116, culmine. () E. Hic.
(f) E. quam. (*) E. ipse.
8 INTRODUCTIO.
totius sapientia et eloquentize plenissime dicere possim (') illud Ugonis de sancto Victore in suo Didascalicon: Aic parvulus suave(*) lactatur, hic adultus affluentius educatur, hic gymnosophiste triviales, hic didascali quadriviales, hic legum professores, hic astronomia perscrutatores, hic tan- dem proficit ?) omnis scientie cultor. Hoc autem facile lique- bit cuique vires poetice (*) contemplanti. Ut enim (5) te- statur Aristoteles in sua Poetria: Omne poema et omnis oratio poetica aut est laudatio, aut vituperatio ; omnis enim actio et omnis mos (9) non versatur nisi circa virtutem et vicium. Unde Averrois commentator ibidem: Anime no- biles et virtuose naturaliler adinvenerunt primo artem carminum ad laudandum el efferendum facta pulcra el decora: anima vero deficientes ab his in nobilitate adinve- nerunt. carmina ad vituperandum et delestandum facta turpia. et inhonesta. Et subdit: quamvis necesse est ei, cujus propositum est detestari malos et mala, ut probet, el laudet bona facta et virtuosa. Nullus autem poetarum scivit excellentius aut efficatius laudare et vituperare quam perfectissimus (^ poeta Dantes; laudavit siquidem virtutes et virtuosos, vituperavit vicia el viciosos; de quo merito dici potest illud Proverbiorum XII. De fructu oris tui replebitur unusquisque. Nec minus illud, quod dicit Ovidius in commendationem Virgilii principis poetarum:
Omnia divino cantavit. carmine vates.
Hoc de primo.
Secundum, quod tangitur in autoritate premissa, est utilitas desiderabilis, utilitas inquam multiplex: uti- litas inventionis, utilitas instructionis, utilitas correctionis.
(') S. plenissime dicere posset. (*) E. sane lactabitur. (*) E. prostat. (*) S. poeticas. (*) 116, etiam. — E. ut evidenter. (*) 116, motus.
(*) S. peritissimus.
INTRODUCTIO. 9
Utilitas inventionis maxima patet per Philosophum in sua poetria, ubi dicit quod originis poetrie in homine na- turaliler due cause esse videntur : prima quidem, que existit in homine a prima nativitate, est assimilatio rei ad rem, et representaíio rei per rem; quoniam homo inter cetera animalia maxime delectatur in assimilalione el re- presentalione. Causa vero secunda est delectatio, quam homo habet per naturam ex meíro et symphonia. Et con- cludit ibi philosophus: igitur delectatio anime (') ex repre- sentationibus, metris el symphoniis, causa est adinventionis arlis poetica. Hic autem poeta perfectissimus convenien- tissime representationibus usus est, ut patere potest di- scurrenti totum poema ejus ubique mirabiliter figuratum. Utilitas informationis, quoniam secundum (?) sententiam Horatii in sua poetria :
Aut prodesse volunt, aut delectare poete, Aut simul et jocunda et idonea dicere vita : Omne (uli punctum qui miscuit utile dulci.
Hic autem poeta preestantissimus delectabilitatem et fruc- tuositatem tam artificialiter contexuit, ut alteram sine altera in ejus volumine reperire non possis. Utilitas cor- rectionis per se patet (?) ; legimus siquidem quod Dominus mandavit filiis Israel ut spoliarent /Egiptios auro et ar- gento, per hoc moraliter admonens ut sive aurum sa- pientize, sive argentum eloquentia apud poetas invenire- mus (5, in usum salutiferze eruditionis verteremus. Hic autem christianissimus poeta Dantes poetriam ad theo- logiam studuit revocare, que tamen de se magnam con- venientiam habet cum illa: potest namque theologia dici quedam poetria de Deo; nam testante Philosopho poe-
(') E. est ex. (*) E. Utilitas informanti, quam secundum. (*) E. per se probetur. ( E. e 116, invenerimus.
10 INTRODUCTIO.
te fuerunt primi theologizantes de Deo. Ideo non ine- leganter (') de Dante dicere possum id, quod Avegrois de Aristotele dicit: adinvenit. eum natura hujus artis prin- cipem et magistrum. Et hoc de secundo (5.
Tertium et ultimum est fertilitas ?) ineffabilis. Ars namque poetica inter liberales () minime numeratur, quia omnes supergressa, cunctasque complexa, super- eminenter excellit. Unde novissimus poeta Petrarcha in quadam epistola, quam ad me scribit: magnum est, inquit, inler magna esse, sed majus inlerdum excipi, sicut ex numero magnorum civium princeps (5) excipitur. Sic theologiam, sic philosophiam, sic medicinam inter libe- rales non novimus numerari. Hec igitur nobilissima scientiarum potissime in nobiles mentes cadere dignatur. Hanc enim illustrissimi principes studiosissime coluerunt, sicut Julius Caesar, Cesar Augustus, Titus Vespasianus, Hadrianus, Scipio Africanus: hanc sapientissimi doctores, Augustinus, Jeronimus, Ambrosius: hanc clarissimi phi- losophi, Plato, Aristotiles, et Solon legum lator. Ideo bene Claudianus florentinus poeta :
Gaudet enim vir(us testes sibi jungere Musas : Carmen amat quisquis carmine digna gerit.
Dicam ergo, concludens de nobilissimo poeta, illud Ec- clesiastici 39. Ipse tamquam imbres miltet eloquia sapien- (ie: sapientie, inquam, vere, de qua Augustinus VIII de Civitate Dei circa principium: cum philosophis est habenda collatio, quorum nomen, si latine interpretetur, amorem, sapientie profitetur (°). Porro si sapientia Deus est, ut divina autoritas verilasque monstravit, verus philoso- phus amator Dei est. Unde magnus philosophus et poeta
(*) E. ldeo inquam eleganter. (*) E. sit dictum. (*) S. utilitas. (*) S. liberales artes. (*) E. potens excipitur. (*) E. interpretetur.
INTRODUCTIO. 11
Plato, philosophia, ait in Phadone, est meditatio mortis. Duas autem asserit esse mortes; primam nature, homo enim naturaliter moritur cum anima corpus (') solutum lege nature. Secunda est virtutis, cum scilicet anima adhuc in corpore constituta corporeas contemnit illece- bras et cupiditatum dulces insidias, reliquasque omnes exuit passiones. Hic autem verus philosophus ac poeta hanc mortem summopere meditatus eam studuit per- suadere mentibus omnium (*) ut mortem sine morte (5) feliciter pervenirent, ut in processu operis clarissime ostendetur: ad quam nos vocare dignetur qui est mor- tis et vitae dominus in aeternum, amen. ()
Praemissa commendatione communi tam poetrie quam nostri poetae, nunc consequenter est ad libri(5) literam de- scendendum. Ad cujus clariorem intelligentiam (5) quaedam evidentialia extrinsecus preelibentur (7). Et primo queratur quis libri autor: secundo, qua materia: tertio, qua in- tentio: quarto, que utilitas : quinto, cui parti philosophie supponatur: sexto, quis libri titulus.
Ad primum dico, quod autor fuit Dantes Aldigherius, poeta florentinus, et multis vocabulis designatur. Primo, a vocabulo proprie nominationis (*), vocatus est enim Dantes, et merito; est enim nomen consequens rei (?). Dictus est enim Dantes quasi dans se ad mulla, dedit namque se universaliter ad omnia, ut patebit in discursu
————»
(') S., E. e 116, relinquit solutum.
(*) S., E. e 116. hominum.
(*) S., E. e 116, morte faciliter evitarent et ad eternam vitam feliciter.
(*) 8. qui inserisce : Declaratio litere librique divisio.
() E. nunc convenienter ad libri.
(*) E. clariorem evidentiam.
(*) E. evidentiora licet extrinsecus perhibentur.
(*) S. nationis; E. denominationis.
(*) E. Primo enim a vocabulo proprie denominationis Dantes est vocatus, et merito, quia nomen est consonans rei.
12 INTRODUCTIO.
hujus operis; et omnibus scientiis operam dedit, et pre- cipue (') poetica delectabilissima scientiarum. Vel dictus est Dantes quasi dans theos (*), idest, Dei et divinorum noticiam. Nam cum autor iste in viridiori zetate vacasset (3) philosophie naturali, morali, et artibus (*) in Florentia, Bononia et Padua, in matura state jam exul dedit se sacre theologi: Parisius, ubi adeo alte emicuit quod ab aliquibus vocabatur poeta, ab aliis philosophus, ab aliis theologus. Nullus autem fuit poeta qui paradisum poe- tice describeret nisi hic poeta mirificus ; quod de se ipso profitetur secundo Capitulo Paradisi dicens:
L'acqua ch'io prendo giammai mon si corse.
Aldigherius nomen est cognationis. Fuit namque Dantes majorum sanguine generosus, scilicet de Aldigheriis (5) : quod nomen fuit tractum ab Aldigheriis nobilibus de Ferraria, ut dicetur Capitulo XV Paradisi, ubi autor introducit quemdam nobilem militem antiquum prade- cessorem suum dicentem :
Mia donna venne a me di Val di Pado.
Constat autem Ferariam esse in Valle Padi. Aldigherii autem descenderunt ex Heliseis; unde idem dicit ibidem:
Moronto fu mio fratre(°), ed Eliseo.
Et dicitur Dantes Aldigherius quasi a/fa digerens vel aiia di- gerens quam (7) alii poetae. Nemo unquam poetarum, nullum excipio 3), habuit unquam tam altam phantasiam, aut tam nobilem materiam scivit, vel potuit invenire, in qua tam eleganter tradit cognitionem rerum humanarum, et
(*) S. scientie poetice. (*) E. theu. — Gr. «^v.
(*) 116, vacaret. (*) E. naturali et morali in Florentia. (') E. Aldigheriis nobilibus de Ferraria, ut.
(f) E. mio frate. (*) S. plusquam.
(*) E. excipimus, habuit tam altam.
14 INTRODUCTIO.
ne sue, qua pavit animos omnium; non solum enim pascit viros, sed infantulos et foeminas, et post delecta- tionem verborum pascit intellectus excelsos. Quod cona- tur capere frondes significat ingens desiderium, quod (') habebat, laurea obtinenda. Quod (3) ceciderit in ipso co- natu significat casum, quem omnes facimus sine resur- gere, scilicet (?) casum mortis. Quod ex pastore oriatur pavo, significat opus (* sua Comedise, qua recte assi- milatur pavoni ; quod potest multipliciter patere. Primo namque caro pavonis (5) odorifera, et quodammodo in- corruptibilis: ita sensus istius libri, quomodocumque capiatur, sive superficialiter, sive sententialiter, est odo- rifer, idest delectabilis, continens veritatem simplicem et incorruptam, et quanto magis discutitur, tanto magis reddit odorem incorruptibilis 5) veritatis. Secundo, pavo habet pennam pulcerrimam, qua ejus caro vestitur et ornatur, et habet centum oculos in pennis: ita litera ipsa, variis floribus et diversis coloribus adornata, vestit (") sententiam, quae habet centum oculos, idest centum ca- pitula (5), sive cantus. Tertio, pavo habet turpes pedes, et mollem incessum: ita ipse stylus, quo tamquam pedibus ipsa materia consistit et firmatur, turpis videtur respectu literalis, quamvis in genere suo sit pulcerrimus omnium, et magis conformis ingeniis modernorum. Vel pedes tur- pes sunt carmina vulgaria, quibus tamquam pedibus sty- lus currit; qua sunt turpia respectu litteralium. Unde et incessus mollis significat humilitatem styli, que ne- cessario exigitur in Comeediis, ut statim dicetur. Ultimo, pavo habet vocem horribilem : ita (*) vox autoris, licet vi- deatur suavis ad sonum verborum, tamen ad sententiam
(' E. quod ipse. (*) S. quod autem.
(*) E. scilicet propter causam mortis. (*) E. opus, sive Comedia.
(*) E. est odorifera. (^ E. incorruptibilem veritatis. (*) E. vestitur sententia. (^) S. capita.
(*) E. itaque.
16 INTRODUCTIO.
humane tam juncte corpori, quam a corpore separate ('): qui status universaliter est triplex, sicut autor tres facit partes de toto opere. Quadam enim anima est posita in peccatis, et ista dum vivit cum corpore, est mortua mo- raliter, et sic est in Inferno (*) morali: dum est separata a corpore, est in Inferno essentiali, si obstinata insana- biliter moritur. Alia anima est qua recedit a viciis, et ista dum est in corpore, est in Purgatorio morali, sci- licet in actu poenitentia, in quo purgat sua peccata: separata vero a corpore, est in Purgatorio essentiali. Tertio est alia anima in perfecto habitu virtutis, et ista (?) vivens in corpore est quodam modo in Paradiso, quia in quadam felicitate, quantum est possibile homini in hac vita miserie: separata post mortem, est in Paradiso coe- lesti, ubi fruitur visione Dei, in quo est vera et perfecta felicitas. Est autem hic utiliter advertendum quod aliqui descripserunt Infernum moraliter tantum, sicut antiqui poete Virgilius et Homerus, quia omnia supplicia, que finguntur a poetis esse in Inferno, reperiuntur in hoc mundo vicioso, qui est Infernus viventium. Alii vero descripserunt Infernum essentialiter, sicut sacri Theo- logi et sancti Doctores. Nunc (*) autor noster tamquam poeta christianissimus () utrumque Infernum describit, alterutro calle procedens, nunc de morali, nunc de essen- tiali loquitur, ut patebit clare (°) in processu. Nec dicas, ut aliqui dixerunt, quod materia libri sit Comadia ; nam Comoedia est stylus, non materia. Unde sicut inconvenien- ter dicitur, materia Virgilii est tragoedia, Horatii Satyra, et Ovidii Comoeedia, ita est in proposito.
(') E. separate. Constat universaliter id esse triplex.
(*) E. Inferno essentiali, si obstinata.
(*) E. et ita vivens.
(*) 116, Nunc autem poeta noster. — E. Nunc autem doctor noster. (5) E. christianissimus videtur, quia Infernum describit, ab alterutro. (*) E. clarius.
18 INTRODUCTIO.
licet diffinitivus, divisivus, probativus, improbativus, et exemplorum positivus. Diffinitivus, quia (') sepe diffinit; diffinit enim fidem, spem, et ita de multis. Divisivus, quia dividit Infernum per circulos, Purgatorium per gra- dus, Paradisum per. spheras; et ita de multis. Probativus, quia sepe probat dicta sua rationibus et persuasionibus. Improbativus, quia sepe improbat dicta aliorum, ut sepe patet. Exemplorum positivus, ut patet per totum.
Hic liber merito appellatur Cantica; sicut enim in sacra Scriptura quidam liber Salomonis appellatur Can- tica Canticorum per excellentiam, ita iste liber (*) in poe- tria. Nam cum omnis poeta cantet, hic tamen dulcius et delectabilius canere (*) videtur. Deinde tangitur in titulo stylus poeticus. Ad quod notandum est quod est triplex stylus scilicet, tragoedia, satyra, et comeedia. Tragoedia est stylus altus et superbus; tractat enim de memo- rabilibus et horrendis gestis, qualia sunt mutationes (5) regnorum, eversiones urbium, conflictus bellorum, in- teritus regum, strages (5) et caedes virorum, et alie maxi- me clades; et talia describentes vocati (°) sunt tragadi, sive tragici, sicut Homerus, Virgilius, Euripides, Statius, Simonides, Ennius, et alii plures. Satyra est stylus medius et temperatus, tractat enim de virtutibus et viciis; et talia describentes vocantur Satyri, sive Satyrici; sunt enim satyri vitia reprehendentes, sicut Horatius, Ju- venalis, et Persius. Comoedia est stylus bassus et humilis, tractat enim vulgaria et vilia () facta ruralium, plebeio- rum, et humilium (5) personarum; et talia describentes vocantur comedi, sive comici, sicut Plautus, Terentius,
(') E. est quia se diffinit; diffinit enim.
(*) 116, ita liber iste in poetria potest appellari Cantica. Nam.
(*) E. cantare. (*) E. immutationes.
(*) 116, Strages virorum. (*) S. dicti sunt.
(*) E. utilia facta. (*) E. humilium pariter: et talia.
INTRODUCTIO. 19
Ovidius. Modo est hic attente notandum (') quod, sicut in isto libro est omnis pars philosophie, ut dictum est, ita est omnis pars poetriae. Unde si quis velit sub- tiliter investigare, hic (*) est tragoedia, satyra, et comee- dia. Tragoedia quidem, quia describit gesta Pontificum, Principum, Regum, Baronum, et aliorum magnatum et nobilium, sicut patet in toto libro. Satyra, idest re- prehensoria ; reprehendit enim mirabiliter et audacter omnia genera viciorum, nec parcit dignitati, potestati, vel nobilitati alicujus. Ideo convenientius posset intitu- lari satyra, quam tragcedia, vel comedia. Potest (?) etiam dici quod sit comeedia (5), nam secundum Isidorum Come dia incipit a tristibus et terminatur ad leta. Et ita li- ber iste incipit a tristi materia, scilicet ab Inferno, et terminatur ad latam (5), scilicet ad Paradisum, sive ad di- vinam (5) essentiam. Sed dices forsan, lector: cur vis mihi baptizare librum de novo, cum autor nominaverit (^) ipsum Comediam? Dico quod autor potius voluit vocare (5) li- brum Comoediam a stylo infimo et vulgari, quia de rei veritate est humilis respectu litteralis, quamvis in genere suo sit sublimis et excellens. Deinde tangitur in titulo causa efficiens, cum dicitur Dantis Aldigherii; et mate- ria, cum dicitur, in qua agitur de Inferno, sive causa materialis et subjectum libri primi.
(') S. videndum. — E. est hic attendendum.
(*) E. hic tragosdiam, satyram, comoediam inveniet.
(*) 116, Potest enim etiam. (*) S. comedia que incipit. (*) S. quia ad Paradisum. (*) E. divinarum essentiam. (*) 116, denominaverit. — E. nominavit. (*) S. ipsum comoediam.
EL
—— ed
INCIPIT PRIMUS CANTUS PRIMA COMCEDUE, in quo prohemizatur ad totum opus.
H. preambulis pro evidentia praecursis ('), nunc ad libri divisionem veniendum est. Autor noster considerans triplicem esse hominum vitam, scilicet viciosorum, poe- nitentium, et virtuosorum, opus suum distinxit in tres partes, scilicet Infernum, Purgatorium, et Paradisum. In Inferno tractat de punitione (*) viciosorum: in Purgatorio de conversione poenitentium : in Paradiso de praemia- tione virtuosorum. Quorum librorum quilibet dividitur per capitula, que appellantur cantus propter consonan- tiam rhythmorum; et quilibet cantus per rhythmos. Pri- : mus liber dividitur in duas partes principales (?), scilicet in procemium et tractatum. Procemium continet tria capi- tula, in quorum primo autor proponit, in secundo invocat, in tertio autem incipit tractatum. Primum capitulum potest dividi in quinque partes generales, in prima qua- rum autor describit visionem unam, in qua fingit se reperisse in quadam silva. In secunda ostendit qualiter pervenit ad quemdam montem, ibi: Ma poi che fui. In tertia ostendit quomodo sibi volenti ascendere illum mon- tem obviaverunt tres fera infestae, impedientes ejus iter, ibi: Ed ecco quasi. In quarta ostendit quomodo quidam oc- currit sibi ad ejus succursum, ibi(* : Mentre ch'io ruinava. In quinta ostendit quomodo ille dederit (5) sibi suum suc- cursum, ibi: A (e convien tenere altro viaggio. Unaquz-
(!) E. percursis. (*) 116, purgatione. (*) S. partes, scilicet. (*) E. Salta dalla parte quarta alla quinta, ponendo: A te convien ec. (*) S. dedit sibi succursum.
99 COMENTUM INFERNI
que istarum partium habet plures particulas speciales, quas explicabo discurrendo per singulas. Ad primam ergo partem generalem dico, quod autor describit suam visionem ; et primo tangit quo tempore apparuerit sibi ista visio, scilicet in medio cursu humane vite. Sed antequam descendam ad expositionem littere, oportet prenotare quod autor noster (') fingit se habuisse hanc mi- rabilem salutiferam visionem in MCCC anno, scilicet Ju- bilei, in quo erat generalis indulgentia peccatorum, et in die Veneris sancti, in quo facta est redemptio pecca- torum, ita quod merito autor poterat bene sperare in sui conversionem et operis prosperationem. Describit autem hanc suam visionem distincte per tempora, quam tamen totam simul habuerat, sicut Moyses describit Ge- nesim, et Joannes Apocalypsim. Quod pro tanto dixisse ve- lim (*) ut multa puncta elucescant, que viderentur obscura hoc ignorato. Autor enim describit multa facta post istud tempus, et sepe per multos annos, et sic quasi propheta videtur predicare (”) futura, cum tamen noverit illa jam facta cum scripsit, sed fingit se illa praevidisse in illa visione sua in predicto millesimo, quae tamen postea diversis temporibus scripsit.
Nunc ergo ad expositionem litere dicit autor: Nel mezzo del cammin di nostra vita ec. Sed quod (5) est medium iter nostre vite? Dicunt aliqui quod dimidium nostre vite est somnus, quia Philosophus dicit primo Ethicorum quod nihil differunt felices a miseris (5) secun- dum dimidium vite, et appellat dimidium vitae somnum. Videtur ergo(5) autor velle dicere se habuisse hoc (7) per visionem in somno, sed hoc non valet, quia, ut
(*) S. autor iste fingit. (*) S. Quod ideo dixi ut multa.
(*) S., E. e 116, pradicere. (*) E. quid est medium nostre vite. (*) E. miseris tempore somni, quod est dimidium vite, et appellat.
(9) E. quoque autor. (*) E. hanc visionem in somnio.
24 COMENTUM INFERNI
dium vite; satis enim probabile videtur quod homo com- muniter usque ad XXV (') annum sit in incremento, aliis XXV annis in statu, aliis XXV in declinatione; quod confirmat autoritas Prophete dicentis : dies annorum no- strorum in ipsis septuaginta annis. Et addit : quod si perve- nerit (*) ad LXXX, amplius labor et dolor. Et dato quod dictum tempus non esset dimidium vite, tamen stat adhuc et constat, quod autor incoeperit(*) opus suum in XXXV anno, si consideras tempus nativitatis ejus, quod jam positum est supra; sed autor incipit(*) in MCCC, quod ipsemet scribit in Inferni capitulo XXI. Et dicit: mi ri- (rovai per una selva oscura: ista siquidem sylva est mun- danus (5) status viciosus, qui metaphorice appellatur sylva; sicut enim in sylva est magna diversitas arborum, ita in mundo isto diversa varietas hominum et animorum (9). Unde Persius poeta:
Mille hominum species, el rerum discolor usus : Velle suum cuique est, nec voto vivitur uno.
Sicut enim sylva est locus () incultus, plenus insidiarum, receptaculum ferarum in hominem diversimode sevien- tium (5), ita in ista vita inculta sunt diversa genera vicio- rum (?) sevientium in perniciem animarum et corporum, ut statim dicetur. Et dicit oscura propter ignorantiam et peccatum ('°), quae obcacant, et obscurant, et tenebras pe- tunt, quia ('') qui male agit, odit lucem. Et continuo subdit causam dicens, che la diritta via era smarrita: via nempe
(! E. ad triginta quinque annos est in incremento, aliis trigintaquinque annis in statu, aliis triginta quinque annis in delectatione (sic); quod confirmat.
(*) E. supervixerit. (*) E. e 116, incopit.
() E. e 116, incespit (^) S. mundus fragilis et vitiosus.
(*) S. ita in mundo isto diversitas hominum et animorum. — E. et animarum.
(") E. locus plenus insidiarum, et receptaculum.
(*) S. desevientium. — E. sevientium, et est locus incultus, ita.
(*) E. vitiorum diversimode. (!*) E. et per peccata.
('') E. quia, juxta Evangelii seriem, qui male.
26 COMENTUM INFERNI
Aristoteles refert Homerum dixisse quod ira est dulcior melle distillante, quoniam appetitus vindicte est. Hoc autem scribit Homerus libro sue Iliados. Avaritia autem videtur valde delectabilis: quid enim dulcius lucro, quod non permittit laborantem fatisci (')? Accidia est delecta- bilis, quia delectabile est quiescere et non laborare, ut dicit Philosophus predicto libro Rhetoricorum (5. De luxu- ria et gula, qualiter et quare sint delectabilissima, assigna- bitur (?) ratio naturalis infra, capitulo VI. Respondendum breviter quod via viciorum a principio videtur dulcis, sed finis ejus amarus). Contrarium est de via virtutum, ut paulo post dicetur. Et dicit: Che nel pensier rinnova la paura; homo enim (5) implicitus peccatis habet multa timere, sicut judicium Dei, justitiam mundi, remorsum conscientie, infamiam hominum, mutationem fortune, et ita de multis. Ideo bene dicit quod, quando recogitat istam viam, renovatur timor in eo. Ordina sic literam: Ahi quanto è cosa dura a dire, idest describere, qual era questa selva selvaggia e aspra e forte, che rinnova la paura nel pensiero. Hoc notanter dicit, quia memoria viciorum est amara recedenti a vitiis. Tant' € amara. Hic autor explicat amaritudinem hujus silve per comparationem ad mortem, dicens: et ista sylva e tanto amara che poco e più morte. Sed contra via viciorum est mors anime, et mors anime est amarior (* quam mors corporis: ergo debuisset (7) potius dixisse ch’ assai é men morte. Dicen- dum breviter quod ista mors anime pro tanto potest dici minus amara (5), quia a morte viciorum potest homo redire ad viam virtutum quamdiu vivit vita corporali
(') E. factiscere. (3) E. Ethicorum.
(*) E. assignatur ratio naturalis in Cantu sexto.
(* E. amarissimus. Contrarium totum est.
(") E. enim, multipliciter peccans habet.
(*) E. est maior quam corporis.
() S. debuisset dicere. (*) E. amara, quia timore vitiorum.
28 COMENTUM INFERNI
rasa, in qua nihil est depictum ; unde ipse autor Purga- torii Cap. XVI dicit: L'anima semplicetta che sa nulla ; et sic ignorantia (') potest dici somnus. Tertio, secundum Augustinum et alios theologos anima creatur in instanti a Deo quando infunditur in corpus (*) conceptum turpiter, et talis somnus est peccatum ; unde Propheta: ecce enim iniquitatibus conceptus sum, et in peccatis concepit me mater mea. Ad propositum ergo autor vult dicere: non queras quomodo intraverim istam sylvam, idest viam vi- ciorum, quia omnes nascuntur mali (5) : immo, antequam nascamur, sumus in ignorantia et peccato; ideo non possum reminisci primi introitus. Nunc ordina literam sic: Jo non so ben ridir, idest referre, com' io v'entrai, scilicet in ipsam sylvam tam asperam. Et ecce (* quare ego nescio; quia (anto era pien di sonno, idest adeo eram plenus somno ignorantie; et dicit a quel punto, idest tempore adolescentie, che, idest in quo puncto /a verace via abbandonai, idest. quando deserui viam vir- tutum, qua est vera, et ad veram patriam ducit. Unde nota hic quod homo a principio vite ambulat cum somno ignorantie et peccati (°) innati usque ad tempus adolescentie, sed non meretur, nec demeretur, quia nondum habet usum liberi arbitrii; sed adveniente tempore adolescentie invenit bivium, et tunc imminet magnum periculum (5) ne divertat ad sinistram potius quam ad dexteram ; facilius enim declinat ad sinistram, quia assuetus delectationibus sensibilibus, quasi ratione sopita, relinquit viam rectam virtutum, et vagatur per abrupta viciorum. Ideo bene dicit autor quod nescit re- dicere quomodo intraverit ^) istam silvam, tantum erat
(!) E. ignara potest. (*) E. in corpore conceptum.
(*) E. in malis. (* S. causam quare ego nescio; quia. (*) E. peccati in nativitate usque. (9) S. stat in magno periculo.
(^) E. intravit.
30 COMENTUM INFERNI
de raggi del pianeta, idest, jam illuminata radiis solis. Et (^ nota metaphoram propriam; sicut enim ille qui vadit per vallem infimam, diu vadit antequam (?) illu- cescat sibi, sed cum incipit appropinquare ad montem, continuo incipit videre solem, ita a simili autor noster diu ambulaverat in tenebra viciorum, nunc autem in- cipiebat ascendere ad lucem virtutum; et per hoc in- nuit quod virtus est clara, et reddit hominem clarum. Et nota quod per solem istum moraliter debes intelli- gere solem justitize, scilicet Deum, cujus gratie radiis mons, idest ardua virtus (*), potest lucere in homine, nisi Deo illuminante, ut statim dicetur (*) secundo capitulo se- quenti. Ideo bene dicit: che mena dritto altrui per ogni calle, idest per omnem tramitem virtutum et viam vi- vendi (°) recte, quia in seculo et religione, in operatione et contemplatione, in pace et bello, in infirmitate et sani- tate, in opulentia et paupertate; ergo in quocumque statu, gradu, et fortuna homo sit, iste sol ducit homi- nem recte ad beatitudinem. Allor fu la paura. Hic autor ponit (5) effectum istius inspectionis, scilicet quietationem sui timoris, dicens: Allor fu la paura un poco queta, idest aliquantulum quietata (7), che nel lago del cuor m'era durata, idest que duraverat (*) mihi in profundo cor- dis, la notte, appellat noctem totum tempus, quo steterat in viciis, ch'io passai con tanta pieta, idest cum tanta pas- sione. Et merito remissus est timor, quia continuo con- cepit aliqualem spem evadendi ex ista (?) sylva, cum coepis- set modicum cognoscere claritatem virtutis. E come. Hic autor describit dispositionem animi sui, que nata est
(! E. Et facit veram et propriam metaphoram.
(3) 116, antequam sol.
(*) E. virtus illuminatur quia nulla perfecta virtus potest.
(* E. dicetur in cantu sequent. (*) E. videndi recte. (9) S. ostendit. — E. posuit. (*) E. quieta.
(*) E. duravit mihi. (*) 116, ex illa.
32 COMENTUM INFERNI
maris, e gua(a, idest respicit ipsum periculum manifeste mortis in quo fuit. Et sic nota quomodo comparatio est propriissima (') ad propositum. Sicut enim ille qui evasit a magno naufragio maris, et territus, pallidus, quasi se- mimortuus pervenit ad litus quietum, retroflectit se ad periculum ; ita a simili autor noster, qui evaserat de mari amarissimo mundi, transiens cum magno labore (9 et per tot fluctus viciorum pervenerat ad quietum por- tum virtutis, respiciebat ad manifestum periculum mortis anime, in quo (?) fuerat tam diu cum magno timore et dolore. Dicebat enim autor, respiciens ad tempus pre- teritum, sibi ipsi: ah miser infelix, quid fecisti per spa- tium XXXV annorum? vacasti insanis amoribus et vanis honoribus. Poi ch ebbi. Hic autor ostendit quomodo coe- perit ascendere montem praedictum, et breviter vult dicere quod, post illam aliqualem quietationem, ipse re- sumptus modicum reincoepit ire et velle ascendere mon- tem predictum. Et adverte quod autor tangit morem (5 et actum itinerantis viatoris, qui percursa longa et aspera valle, ascensurus montem altissimum, quiescit paululum ad pedes montis, et post quietem iterum incipit itinerare. Ita autor noster, tamquam viator cum diu errasset per sylvam viciorum, volens ascendere montem altissimum virtutis, parum quievit, deinde ccpit ascendere. Dicit ergo: et ego Dantes, ripresi via, idest coepi iterum ire, sed non per sylvam, imo per /a piaggia deserta, idest per preedi- ctum montem luminosum ; quem merito vocat plagiam desertam, quia pauci gradiuntur per viam virtutis, que est de difficili. Et tangit modum ascendendi ad montem cum dicit: sicche 'l pié fermo sempre era il più basso ; nam simpliciter loquendo, quando (5) homo ascendit mon- !) S. valde propria. (3) E. labore pervenerat. (
( ) (*) S. in quo diu fuerat cum magno. ') S. modum et actum. (* E. quando quis ascendit.
34 COMENTUM INFERNI
dam viam, primo, quaro que fera sit ista lontia. Ad cujus(') intelligentiam vel cognitionem est subtiliter prae- notandum, quod tria sunt animalia precipue habentia pellem variis maculis distinctam, scilicet lynx, sive lyn- ceus, qui vulgariter dicitur lupus cerverius, pardus, et panthera. Modo dico quod per lontiam autor potest in- telligere lyncem, per quam figurat luxuriam ; unde Vir- gilius in simili describens habitum Veneris dicit :
Subcinctam pharetra, et maculoso (*) tegmine lyncis.
Per quod dat intelligi quod luxuria consistit (*) in pelle, quia in apparentia pulcritudinis exterioris. Unde et Boe- tius in tertio loquens de ista pulcritudine superficiali (5: si homines Iynceis oculis uterentur (5), illud Alcibiadis corpus superficie pulcrum, turpissimum videretur. Fuit autem Al- cibiades Atheniensis inclitus dux et philosophus, pulcer- rimus corpore, ut patet per Valerium, Justinum, Jero- nimum, Augustinum, et alios multos, licet quidam per errorem dicant quod fuerit feemina formosissima mere- trix. Sed de hoc non amplius ad presens, quia impertinens est nostro proposito. Per lontiam etiam potes intelligere pardum multipliciter. Primo, quia pardus est naturaliter luxuriosissimus ; ideo bene figurat(°) luxuriam. Secundo, quia pardus habet pellem varie maculatam, sicut et lynceus: unde Homerus describit Paridem indutum pelle pardi, quia luxuriosus erat. Tertio, quia pardus est multum presto adeo (" quod volare videtur; et talis est luxu- ria. Ideo bene Aristoteles, libro (*) Ethicorum dicit, quod Helena omnes aspicientes alliciebat ad concupiscentiam
(') S., E. e 116, Ad cujus cognitionem est.
(*) S. maculos®. (*) S. stat.
(9) S. e 116, superficiali, dicit. () E. intuerentur. (9) E. significat luxuriam ; etiam quia pardus habet.
(7) S. adeo ut volare videatur.
(*) E. Aristoteles secundo Ethicorum.
36 COMENTUM INFERNI
eam. Sed cum autor hic figuret superbiam sub forma leonis, non expediebat expressius figurare inanem gloriam sub specie alterius ferze ('). Tertio, quia istud vicium non numeratur inter peccata mortalia ; unde in toto libro In- . ferni autor non punit inanem gloriam, cum tamen puniat omnia vicia capitalia, preter invidiam: sed quare non invidiam, dicetur (*) in Purgatorio, capitulo XIII. Quarto, quia autor satis explicat suam intentionem de luxuria In- ferni capitulo XVI, ubi dicit: prender ia lonza alla pelle dipinta, ut declarabitur ibi. His notatis, ordina litteram sic: ed ecco quasi al cominciar dell erta, idest in principio ascensionis, una lonza leggera e presta molto, quia nullum vicium velocius luxuria, nam subito in transitu jacit venenum oculis; unde mulier velut basiliscus (?) solo visu subito interficit hominem: ideo Amor a poetis merito fingitur alatus. Et dicit: che di pel maculato era co- perta, idest variis coloribus adornata. Et subdit molestiam istius fere, dicens: e non mi si partia dinanzi al volto; et verum dicit, quia de rei veritate autor multum la- . boravit isto morbo, ut jam dictum est, et dicetur infra capitulo V, et alibi sepe. Et dicit: anzi impediva tanto il mio camino, ch' io fui per ritornar più volte volto, quia scilicet revocabat eum ad vallem. Nec mirum si ista fera revocabat autorem, qui noviter ( incipiebat ascendere montem, cum sape revocet viros perfectos. Unde Augustinus: el homines jam pane angelos factos fa- cies periculosa dejecit. Et hic nota subtiliter, quod autor (5) noster fingit tantum tres feras occurrisse sibi, quia tria sunt (5) principalia generalia vicia communiter occupantia
(') 116, forma.
(*) S. dicetur inferius in Purgat., C. XIIII. (* E. balista solo visu interficit.
( E. quasi noviter impediebat ascendere. (* E. quod autor merito fingit.
(*) S. sunt generalia vitia communiter.
38 COMENTUM INFERNI
in su con quelle stelle, idest sol ascendebat cum signo arietis, quod signum constat ex pluribus stellis. Et dicit: ch’ eran con lui quando P amor divino, idest Deus boni- tate et benignitate sua, mosse da prima quelle cose belle, scilicet coelos et stellas, et universitatem creaturarum. Et dicit notanter mosse, non enim prius movebantur, quamvis contrarium ponat Philosophus, qui vult quod . motus et mundus sit aeternus. Sicché. Hic ex disposi- tione temporis autor arguit bonam spem quam con- cipiebat de lontia, idest luxuria vincenda; unde dicit: sì che l'ora del tempo, idest mane, e la dolce stagione, idest delectabile tempus "veris, m' era cagione a bene sperare la gajetta pelle di quella fiera; quasi dicat: da- bant (') mihi causam bene sperandi detractionem (*) pellis illius fere, idest mortificandi et extinguendi luxuriam, qua stat in pelle, ut jam ostensum est. Et bene dicit gajetta; nam mulierem vagam solemus appellare gajam vulgariter: et hoc etiam innuit (?) quod autor loquatur de luxuria, non de vanagloria. Quod autem hora temporis praestet sibi materiam sperandi victoriam dicte fere, satis patet ex jam dictis, quia (* anima tunc magis sobria et soluta potest facilius compescere concupiscentias car- nis, et refraenare passiones; sed secundum (5) non apparet verum. Unde est hic ($) solerter advertendum quod autor videtur expresse dicere falsum ; dicit enim quod dulcis dispositio (") temporis verni dabat sibi spem vincende lu- xurie, et tamen (5) videtur totum contrarium ad sensum et experientiam, quia scilicet adveniente vere omnia (?) ra-
(! E. dabat mihi. (*) E. detractationem.
(* E. innuit auctorem de luxuria et non de vanagloria intellexisse. (* E. quia omnia tunc magis sobria et soluta possunt facilius.
( E. secundum hoc non.
(*) S. hic advertendum. — E. hic subtiliter advertendum.
(" E. dispositio veris dabat. (*) E. et tunc videtur.
(*) S. animalia rationalia. — E. animalia, et bruta et etiam vegetabilia.
40 COMENTUM INFERNI
in multis. Unde dicit: si che parea che l'aere ne temesse, idest viri aerei, idest alti vel sapientes, quasi dicat ta- cite: non solum minores, sed etiam majores timent al- tam superbiam leonis, idest potentis. Et nota quod autor bene fingit se etiam timere superbiam, quia (') de rei ve- ritate ipse fuit superbus, tum quia nobilis, cum nobiles naturaliter sint superbi, tum quia scientiatus, quia scientia sepe inflat; unde autor suam superbiam sponte confi- tetur Purgatorii capitulo XIII. Ed una lupa. Hic autor describit tertiam feram, scilicet lupam, idest avaritiam, quam ultimo ponit, quia cum, adveniente senectute, ce- tera vitia senescant, sola avaritia juvenescit. Et merito figurat avaritiam per lupam, que est animal vorax et rapax, et cujus ventris ingluvies est insatiabilis. Dicit ergo: ed una lupa, supple, apparuit mihi, che sembiava carca, idest quae videbatur onusta (*) propter onus cura- rum, ut plene patebit infra capitulo VII, di tutte brame: per hoc notat inexplebilem (*) cupiditatem; nullum enim vicium est universalius neque capacius. Et dicit nella sua magrezza, quia quanto ditior tanto pauperior est ava- rus, juxta illud Juvenalis :
Crescit amor nummi quantum ipsa pecunia crescit.
Et dicit: e molte genti fe già viver grame, immo innume- rabiles, infinitas, ut per se patet. Non oportet hic ire per exempla, quia quotidie videmus quot per avaritiam mi- sere (5 et tristiter vivunt, et miserius et infelicius moriun- tur. Et supple, non solum fecit, sed etiam facit et faciet, ut statim dicetur. Quesía mi porse. Hic autor, ostenso in generali quomodo ista fera est infesta multis (5), nunc ostendit in speciali quomodo molestaverit et timoraverit
(!) S. quia revera. (4) E. onusta macredine propter. (*) S. inexplicabilem. ( E. miserrime vivunt et tristissime, et miserius. (*) S. multum.
CANTUS PRIMUS. 41
ipsum plus ceteris feris. Dicit ergo: questa, scilicet lupa, mi porse tanto di gravezza con la paura ch' uscia di sua vista, ch'io perdei la speranza dell altezza ; quasi dicat, quod desperavi posse ascendere per altitudinem montis, idest virtutis. Et hic nota quod autor proprie fingit quod ava- ritia daret sibi plus timoris; timebat enim, si dimittebat et spernebat divitias, cadere in inopiam et egestatem, et per consequens in irrisionem ('). Unde Juvenalis :
Nil habet infelix paupertas durius in se, Quam quod ridiculos homines facit.
Timebat erubescentiam, quia si pauper petit, rubore confunditur, si non petit, egestate consumitur. E qual. Hic autor concludit effectum istius timoris per compa- rationem pulcram et propriam mercatoris, qui spe lu- crandi cum vadit per terram et mare, incurrit latrones, piratas, vel scopulos, aut alium casum fortuitum, qui in omnibus cogitationibus suis deplorat infortunium suum, et dolet expendisse tot labores et sumptus in vanum; propter quod, perdita spe, dimittit iter incoeptum. Ita a simili autor dolens expendisse tot curas et vigilias, perdita spe perveniendi (*) ad finem suum, urgentibus illis feris, dimittebat iter inceptum et opus inchoatum, et paula- tim reclinabat ?) ad vallem viciorum. Nunc construe li- teram sic: e /a bestia senza pace, idest avaritia, que facit animum (5 impausabilem, inquietum, mi fece tal, qual € quei che volentieri acquista, sicut mercator, vel avarus, e giunge il tempo che perder lo face, scilicet lucrum spe- ratum, che, idest qui, in tutti i suoi pensier piange e s'at- frista. Et ecce quomodo fecit me talem, che, idest, quia dicta bestia venendomi incontro a poco a poco mi ripin-
(*) S. in derisionem. (*) S. veniendi. (*) E. declinabat ad vallem. Ad literam: e la bestia. (^) S. hominem. — E. animum insatiabilem, et.
49 COMENTUM INFERNI
geva là dove il sol tace, scilicet ad vallem, ubi sol non lucet, sicut in monte. Et hic ultimo nota, lector, quod multe fere molestabant autorem nostrum; sed princi- palius iste tres preedicte, et principalissime avaritia, quia autor noster erat nobilis cum uxore et filiis, sine lucro, ideo multum timebat inopiam ; sed e contra ratio argue- bat quod natura est contenta paucis, immo minimis, et quod natura genuit (') nos fortes ; et multa talia.
Mentre ch'io ruinava. Ista est quarta pars (5, in qua autor ostendit qualiter (*), dum ipse sic infestaretur (5 a predictis tribus feris, et relaberetur in pristinam cz:ecitatem ignorantie et viciorum, occurrit sibi quidam fugaturus nubem a mente ejus, et hic erat Virgilius poeta (P. Ad quod est diligentissime praenotandum quod Virgilius figu- raliter est ratio naturalis in homine, qui novit scientias et artes liberales, quc ab intellectu humano sciri possunt per adquisitionem ; quam rationem autor bene figurat in persona Virgilii, quia in eo maxime viguit ratio naturalis inter poetas. Non mirum ergo si autor cepit Virgilium in ducem per Infernum et Purgatorium, sed cum venit ad Paradisum, ratio naturalis deficit ibi, et tunc scientia supernaturalis, quae habetur per infusionem a Deo, sci- licet Theologia, habet ibi locum ; et sic cessat objectio que posset fieri, scilicet, quare ($), vel quomodo autor acceperit Virgilium in ducem per Infernum et Purgatorium, cum (") saltem Purgatorium non noverit nec in vita, cum fuerit infidelis, nec in morte quia damnatus in Inferno. Certe dicendum est quod ratio naturalis per scientias naturales cognoscit virtutes et vicia, praemia et supplicia, de quibus agitur moraliter et tractatur poetice in his duobus libris.
(!) E. genuit multa talia. (*) E. pars generalis, in qua.
(*) S. quomodo. (* E. infestaretur et relaberetur.
(*, S. poeta, poetarum clarissimus.
(9) E. qualiter et quomodo autor accepit. (*) S. cum eum non noverit. — E. cum saltem non noverit eum, nec in vita.
44 COMENTUM INFERNI
facit petitionem suam ad praedictum, petens misericor- diam ab eo. (') Unde dicit: gridai a lui, idest ego Dantes clamavi ad ipsum Virgilium, miserere di me, qual che tu sii, idest habe misericordiam de me, quicumque tu sis. Et dicit: o ombra, idest vel homo mortuus, o uomo certo, idest vel homo vivens; nam homo mortuus non est homo simpliciter, sed secundum quid. Et hoc, quando vidi costui, scilicet Virgilium praedictum, nel gran deserto, idest in monte, quem ideo autor appellat magnum de- sertum, quia virtus est magna et alta, et fere ab om- nibus derelicta. Risposemi. Hic autor ponit responsio- nem Virgilii ad quaesitum, dicens: ille Virgilius risposemi, et dixit, non uomo, idest amplius non sum homo, sed umbra: uomo gia fui, idest, olim bene fui homo ; quod declarat quia ab hominibus generatus. Unde describit primo se a parentibus, provincia, et patria, dicens: e parenti miei, idest pater (?), qui vocatus est Figulus, et mater (?), quae vocata est Maja, furon Lombardi, idest de Lombardia, quae vocatur flos Italie a Tullio, et olim vo- cata est Gallia Cisalpina. Et nota quod Lombardi prius vocati sunt Longobardi, nunc vero detracta sillaba per sincopam vocati sunt Lombardi. Quare autem vocati sunt Longobardi, et unde venerint, et quando, dicetur Para- disi (*) capitulo XVI. Et dicit: e amendui Mantuani per pa- (ria; et sumitur argumentum a loco. Mantua siquidem no- bilis civitas est Lombardie ratione antiquitatis, fertilitatis et magnificentie : de nobilitate autem et origine Mantuae dicetur (5) plene infra capitulo XX. Non tamen fuit Vir- gilius de civitate, sed de villa parvula, ut dicetur Pur- gatorii capitulo XVIII. Et nota quod autor capit hic Vir- gilium historice pro ipso principe poetarum, sicut et alibi
(') 116, ab eo, dicens : (*) S. pater meus. (*) S. mater mea. (*) E. Paradisi sexto cantu. (*) E. dicetur cantu XVIII Purgatorii. — Et notandum quod Autor.
CANTUS PRIMUS. 45
sepe, quia, ut ipse testatur, Virgilius fecit sibi viam ad poetandum et describendum Infernum. Nacqui. Hic Virgilius describit se a Principe, sub quo natus est, et per consequens a tempore; et dicit quod natus est sub Julio Cesare. Sed contra autor videtur expresse dicere falsum, quia de rei veritate Virgilius natus est magno Pompeio et Marco Crasso consulibus, quo tem- pore Cesar erat privatus, nec adhuc fuerat consul, ne- dum imperator ; constat autem quod descriptio tempo- rum fiebat a consulibus ante tempora imperatorum. Ad hoc dixerunt aliqui quod istum dictum est penitus falsum, et quod autor pro certo erravit ('); sed ego nullo modo adduci possum ut consentiam quod Dantes, qui tantum
dilexit Virgilium, et tam plene intellexit, et tanto tempore ,
secutus (*) est eum, ignoraverit illud (?) quod etiam pueri sciunt. Ideo est inspiciendum hic subtiliter quod autor non dicit ista verba tamquam ipse, sed facit Virgilium dicere: qui Virgilius ubique commendat ipsum Caesarem, unde primo /Eneidos dicit de eo:
Nascetur pulcra Trojanus origine Casar, Imperium Oceano, famam qui terminet astris.
Similiter in libro Bucolicorum deplorat indignam Csesaris mortem, quia nititur complacere Augusto. Modo ad propositum, Virgilius potius vult denominare originem suam a Cesare privato, quam ab aliis consulibus; sic
ergo bene salvatur istud dictum, nacqui sub Julio. Aliqui -
tamen aliter exponunt, et sic: nacqui sub Julio, idest flo- rere cepi; quod falsum est, quoniam Virgilius erat (*) juvenis et ignotus, quando primo venit Romam, et coepit
(*) 116, erraverat.
(*) S. e 116, tantopere secutus.
(*) E. eum, et illud precipue quod pueri sciunt. (*) E. erat juvenis tunc et ignotus.
e
46 COMENTUM INFERNI
florere sub Augusto, ut sepe patet in Bucolica; dicit enim ibi :
Pastores hedera nascentem ornate poetam. Et exponitur nascentem, idest florere incipientem ; erat enim Virgilius XXVII annorum, quando primo coepit scri- bere Bucolicam. Sed (') notandum est hic quod Julius dictus est a Julio Ascanio, filio Enea, ut dicit Virgilius ibidem :
Julius a magno dimissum nomen Julo.
Preterea notandum est quod hic magnus Cesar vocatus est Gajus Julius Caesar Dictator, et dictus est Divus Julius, ut sepe patet apud Plinium in naturali historia : quod pro tanto dixerim, quia multi fuerunt Caesares, sicut Lu- cius Cesar, pater istius magni Julii Cesaris, ut dicit Tullius primo Officiorum ; item Quintus Casar, Sextus Cesar, et alii multi, quos saepe nominat Livius, Plinius, Valerius, et plures alii. Et subdit autor: ancor fosse tardi. Hic oritur aliud magnum dubium; videtur enim autor dicere in eodem versiculo aliud falsum ; nam si loquamur historice, Virgilius non est natus tarde, scilicet circa tempora extrema Julii Cesaris, sicut aliqui falso exponunt, imo natus est (*) ante consulatum et impe- rium ejus. Vel si loquamur allegorice, sicut alii di- cunt, scilicet quod natus est tarde quia non fuit chri- stianus, contrarium videtur, quia scilicet tunc natus est nimis tempestive; unde si natus fuisset tardius, fuisset tempore Christi, qui natus est sub Augusto, sub quo mor- tuus est ipse Virgilius. Dicendum (*) breviter quod autor bene dicit et vere; nam si loquamur historice, Virgilius natus est tarde quantum ad aliquos poetas multos, quia licet dicatur, et sit princeps poetarum latinorum, non
(!) E. Sed etiam hic notandum quod Julius descensus est Ascanio. (*) 116, diu ante, scilicet ante. (* E. Dicendum ergo breviter.
48 COMENTUM INFERNI
nendo, ut totum habes a Suetonio in secundo. Et damnat hic Virgilius infelicitatem illorum temporum felicium pro- pter infidelitatem ('), dum subdit, ai tempo vel nel tempo degli Dei falsi e bugiardi, quasi dicat: cujus Augusti tem- pore colebantur plures Dei fallaces, ut Jupiter, Juno, Mars, Venus, et alii fere infiniti, quos studiose Augustinus no- minat et irridet libro de civitate Dei. Fuit enim Augu- stus curiosissimus ampliator et conservator religionis Deorum, ne dicam daemoniorum, ut patet apud eum- dem Suetonium. Poe(a fui. Hic Virgilius describit se a sua professione, dicens, poeta fui, nam Virgilius an- thonomastice vocatus est poeta: cum enim poetam di- cimus, nec facimus expressam mentionem de quo (5, intelligitur apud Latinos de Virgilio, apud Grecos vero de Homero. Et tangit principalem (*) materiam de qua scripsit, scilicet gesta Enex, unde ipse incipit librum Eneidos: Arma virumque cano. Dicit ergo, e cantai, idest poetice scripsi () nam cantare proprie est poeta- rum, sicut dicere oratorum, di quel giusto, scilicet Enea. Sed contra Servius commentator Virgilii dicit quod Eneas fuit proditor patria (?, ergo non justus, imo inju- stissimus ; et dicit Servius Titum Livium hoc dicere. Dico breviter quod Servius non bene dicit, sicut et in multis ; fuit enim bonus gramaticus, sed sepe non intel- lexit mentem "Virgilii, imo interdum literam pervertit, et trahit ad reprobum (5) et turpem sensum, sicut in li- bro Bucolicorum in multis(^. Dico ergo quod Titus Livius dicit) totum contrarium libro primo de origine urbis circa principium, scilicet quod Eneas non fuit proditor. Et posito quod fuerit verum (? Eneam fuisse proditorem,
(!) S. infidelitatem illorum dum. (*) S. de quo dicimus.
(*) 116, principaliter materiam. (^) S. descripsi.
(*) E. suz patria. (*) S. opprobrium et turpem. (7) 116. multis locis. (*) S. dicit contrarium.
(*) 116, verum, ut aliqui volunt. — S. dicunt.
50 COMENTUM INFERNI
bituata. Unde Philosophus primo Ethicorum dicit quod signum generati habitus est delectatio. Ergo bene dicit, cur non salis ad delectabilem montem, che & principio e ca- gion di tutta gioia ? quia virtus est principium et causa totius felicitatis aeterne que est jocundissima.
Or se’ tu. In ista parte autor ostendit quomodo reco- gnoscit Virgilium, cui manifestat suum statum, sive dispo- sitionem, et in ista oratione primo facit exordium, secundo petitionem, tertio confirmationem, quarto aperit pericu- lum imminens sibi. Partes patebunt. Dico ergo quod autor primo exorditur captans benevolentiam multipli- citer a persona auditoris, dicens: or se’ lu quel Virgilio. Virgilius est nomen proprium et conveniens sibi; dictus est enim Virgilius a virga('), quoniam mater ejus.somnia- vit se parere virgam, qua tacta terra subito excrescebat in arborem magnam, quae mater ejus vocata est Maja; si- cut enim Maja dicitur fuisse mater Mercurii, qui est Deus eloquentie, ita ista Maja genuit divinum poetam Virgi- lium summe eloquentie. Et ideo bene dicit, e quella fonte, scilicet eloquentie, che spande di parlar si largo fiume, idest abundantissimam copiam eloquii ; sicut enim probat Macrobius in libro de Saturnalibus, Virgilius omnia genera dicendi in suo poemate perfecte collegit. Et dicit, risposi lui, idest ego Dantes respondi sibi in supra- scripta forma, con vergognosa fronte, verecundatur enim homo de fallo suo coram suo majori. Et adverte quod Lombardi et multi italici debent supplere in litera unum a, et dicere, risposi a lui; nam Florentini utuntur praedicto modo loquendi trunco in tali vulgari, sicut poteris videre in multis locis istius libri. Et non sine quare hoc dixerim (5), cum audiverim aliquos Lombardos non intelligentes istum
(') S. virga, quam mater se parere somniavit, quae. — E. virga, quando mater. (*) S. Et non sine quare hoc dico, quia audivi. — E. Quod sit verum hoc quod dixerim.
52 COMENTUM INFERNI
Sed contra stylus Virgilii est tragicus, iste comicus, ille literalis, hic vulgaris. Ad hoc respondent aliqui quod autor capit (') hic large stylum pro materia, et ita autor imitatur Virgilium in materia, ut dictum est. Vel dic quod litera sit intelligenda similitudinarie sic, quod sicut stylus Virgilii superexcedit ceteros (*) in litera, ita stylus Dantis in vulgari. Ideo bene dicit, /o bello stile, quia nullus pulcrior in genere suo, et dicit: che m'ha fatto onore, idest dabit mihi perpetuam famam (?) ; et sic nota quod autor ponit pro facto illud quod futurum sperabat, sicut alibi sepe in toto libro promittit sibi famam. Et nota hic suf- ficit () unumquemque scribentem excellere in uno ge- nere; nam et Virgilius poetarum Latinorum princeps cum in metro ceteros antecellat, in prosa tamen non prevalet: e contra autem Tullius, fons Romane elo- quentie, quamvis in prosa non habeat parem, in metro multis inferior reperitur ; unde Juvenalis ejus carmina eleganter irridet. Ita hic (5) noster Dantes, quamvis in li- tera non superaverit alios, tamen in vulgari transcendit eloquentiam ceterorum ; imo, quod mirabile est, illud quod viri excellentissimi vix literaliter dicere potuissent, hic autor tam subtiliter et obscure sub vulgari eloquio paliavit ($). Vedi la bestia. Hic autor facit petitionem spe- cialem, petens auxilium contra grave periculum immi- nens sibi, dicens: vedi /a bestia, scilicet lupam, per cui io mi volsi, quia maxime lupa repellebat ipsum ad val- lem : ajutami da lei, quia plus timoris (") incutiebat sibi, ut jam patuit supra. Et captat adhuc benevolentiam dicens, famoso e saggio, idest de quo fama predicat quod tu sis sagacissimus inter poetas; nam de rei veri-
(') 116, accipit. (*) S. alios.
(*) S. honorem et perpetuam famam.
( E. Et notandum hic quod sufficit unicuique scribenti.
(*) S. hic autor quamvis. (5) S. propalavit. C) S. timoris habebat, ut jam.
54 COMENTUM INFERNI
viter dicere Virgilius: fili mi, oportet considerare poenas Inferni, que infliguntur homini propter vicia. Nunc ordina sic literam. Ille Virgilius rispose, a (e convien tener altro viaggio, scilicet quam istud quod tu incoepisti per mon- tem, se vuoi campar d' esto luogo selvaggio, idest, si vis evadere. de ista silva viciosa, et valle lacrimosa. Et hoc dixit Virgilius poiche lagrimar mi vide. Per hoc notat autor, quod vir sapiens est pius, et compatitur errori- bus aliorum, et libenter dirigit juvenes errantes suo con- silio, quando sperat eorum correctionem. Et subdit Vir- gilius rationem sui dicti dicens: che questa bestia per la qual tu gride, scilicet lupa, non lassa altrui, scilicet ho- mines, passar per la sua via, idest per viam virtutis, qua est propria homini; et non solum non permittit eum transire, sed etiam (anto /o impedisce che l uccide, aliquando corporaliter, aliquando spiritualiter, et sepe avaritia occidit animam et corpus, ut jam dictum est, et adhuc plus dicetur. Ed ha. Hic Virgilius describit na- turam lupe pessimam, dicens: et ista lupa Aa natura si malvagia e ria, idest malam in se, et nequam in alios, quia nocet sibi et aliis, che mai non empie la bramosa voglia, idest insatiabilem appetitum. Est namque appeti- tus avari tamquam appetitus caninus, qui est morbus, ut dicunt physici, cum quis multum appetit et comedit, et tamen non convertitur in ejus substantiam ('). Et addit : e dopo’! pasto ha più fame che pria, sicut hydropicus, quanto plus bibit, tanto plus sitit, nam
Non satiare potest manus omnipotentis avarum.
Molti son gli animali. Hic autor ponit operationem (*) istius lupe, dicens: molli son gli animali, idest homines be-
(‘) 11 116, aggiunge qui: potest enim avarus assimilari grypho, qui eruit au- rum ex terra, et lamen ex quadam naturali invidia non permittit aliquem tangere, et sic nec ipse, nec alius potitur. Et addit. (*) E. comparationem.
58 COMENTUM INFERNI
exterminabit eam cum dolore, quia scilicet perdet (') et destruet ipsos pastores; et tunc sic exponam literam. Autor describit veltrum a virtute, et dicit: terra né peltro, idest res terrena, vel pecunia, non ciberd questi, idest non pascet istum principem. Et bene dicit peltro, est enim peltrum factum ex stagno (*) et ramo; quod est dicere: iste (?) princeps futurus non faciet monetam falsam, sicut aliqui (* moderni principes, sicut ipse autor scribit de Philippo rege Francie Paradisi capitulo XVIIII; et iste princeps non violabit justitiam auro, et non vendet causas pauperum, vel libertates populorum, sicut moderni prin- cipes et pontifices, immo contrarium faciet. Unde dicit, ma, sapientia, amore, e virlute ; supple, pascet eum, quasi dicat: sed potius talis erit sapiens, virtuosus, et amator justicie et libertatis, contrarius modernis. Et describit ipsum per originem suam (P, dicens: e sua nazion, idest nativitas sard tra Feltro e Feltro, idest inter ccelum et coe- lum. Et est pulcra et subtilis similitudo ; sicut enim filtrum caret omni textura (9, ita ccelum caret omni mixtura, cum sit corpus simplex, non mixtum ; quasi dicat quod a bona constellatione cceli et bona conjunctione stellarum nascetur iste princeps. Si dicas ex quibus parentibus, vel de qua patria, autor non specificat hoc; nec est de more astrologorum ita particulariter exprimere futura cum circumstantiis suis. Et ideo mihi vanum videtur quod aliqui dicunt, quod iste veltrus nascetur intra Feltrum, quod est in Romandiola, et Feltrum, quod est in Marchia Tarvisina. Nec minus ridiculum videtur quod alii (") di- cunt, quod autor bic loquitur de magno anno. Et hic nota
——___ @b
(') E. disperdet et destruet. (4) E. stagno el metallo vel ramo. (*) S. e 116, hic princeps.
(* E. aliqui domini et principes moderni.
(5) S., E. e 116, ipsum ab origine sua, dicens: e sua nazion sard.
‘) E. mixtura cum sit corpus simplex.
?) E. aliqui dicunt.
CANTUS PRIMUS. 59
toto animo quod hxc videtur vera expositio istius litere ; hec enim fuit propria intentio autoris sive bona, sive mala, ut potest clare demonstrari in multis locis et ca- pitulis libri, et specialiter et expresse capitulo ultimo Purgatorii, ubi ipse autor dicit :
Ch' io veggio certamente, e però 'l narro, A darne tempo gia stelle propinque.
Similiter Purgatorii capitulo XX exclamans contra ava- ritiam dicit : O ciel, nel cui girar par che si creda Le condizion di quaggiù trasmutarsi, Quando verrà per cui questa disceda ?
Quasi dicat: quando veniet veltrus, per quem lupa re- cedat de mundo? Et dicit quod veniet cito Paradisi ca- pitulo XXVII, ubi dicit :
Ma lalla providenza, che con Scipio Difese a Roma la gloria del mondo, Soccorra tosto, sì com’ io concipio ;
et ita in multis aliis locis. Nota etiam quod autor videtur velle dicere idem, quod voluerunt alii multi, sive vere, sive false, scilicet, quod pastores ecclesie deponantur a dominio rerum temporalium, et sic avaritia finiatur in eis. Quod autem ipsi prelati sint subjectum et centrum ipsius avaritiae, dicit autor ubique per totum, et quasi semper, quando facit mentionem de avaritia. Sequitur : di quella umile Italia fia salute; vult dicere quod talis princeps futurus erit principaliter salus Italie, quia Italia maxime indiget reparatione, et potissime illa pars Italiz, ubi est Roma, quia Italia hodierna die est maxime op- pressa, et subjecta tyrannidi, et quia in Italia solet esse sedes sacerdotii et imperii in ea parte, ubi est Roma.
60 COMENTUM INFERNI
Sed quare autor vocat Italiam humilem ? Dicunt qui- dam quod Italia dicitur humilis ironice, idest per con- trarium, quia est maxime superba. Sed male; imo debet capi proprie sicut litera sonat, quia hoc idem dicit ipse Virgilius Eneidos libro secundo (^ ubi dicit :
e s À tÀ nn humilemque videmus Italiam.
Et dicitur Italia humilis, idest plana vel mollis, pinguis, suavis, fertilis, milis, dulcis, tractabilis, ut per se patet; de cujus laudibus et prerogativis dicam plene Purgatorii capitulo VI, et alibi sepe. Et dicit: per cui morto la ver- gine Camilla ; per hoc signanter explicat quod loquitur de illa parte Italie, ubi est Roma; manifestum est enim quod Camilla, et isti nominati, et alii multi mortui sunt pro parte praedicta, et manifestissimum (*) est quod Roma maxime indiget reparatione, que quodammodo (*) matrona potens, regina Urbium, nunc (* proh dolor! pro magna parte est serva et sclava omnium. Et nota quod autor ideo facit mentionem de mortibus predictorum, ut tacite (5) innuat quod hic princeps futurus reparabit romanum imperium, quod olim ab ipso principio est tanto san- guine partum (5). Ne autem litera remaneat in aliquo dubia ex ignorantia facti, longam historiam brevi narra- tione perstringam, quae summatim attinget quodammodo totam materiam Virgilii. Est ergo sciendum, quod sicut scribit Virgilius VII Eneidos: rex Latinus jam senex re- gebat populos in pace in partibus Italie tempore quo Eneas Trojanus primo applicuit ad Tyberim. Hic carebat mascula prole; habebat (^) unicam filiam virginem no-
(*) S. e 116, tertio. — E. libro primo. (*) S. manifestum est. (*) 116 e E. quondam. — S. qua contra fuit matrona. (*) S. nunc vero. (*) E. ut caute innuat.
(*) S. emptum. (*) S., E. e 116, sed babebat.
62 | COMENTUM INFERNI
vino sepulti, decrevit velle ire \') per Eneam ad Evan- drum regem; cui Euryalus audacter se sociavit ad omnia pericula toleranda (5, licet Nisus recusaret. Isti ergo vere amici, una anima in duobus corporibus, per se sic animati, et persuasi muneribus et promissis Julii Ascanii egregii juvenis, filii Enea, et aliorum nobilium principum Trojanorum (5), exiverunt portam de nocte, et invadentes castra hostium fecerunt magnam cxdem de multis, et multa spolia rapuerunt more leonis ssvientis in pecudes. Cum autem onusti preda (*) late recederent, occurrerunt a casu trecentis equitibus, qui veniebant ab urbe Latini ad castra Turni cum duce eorum, cui no- men erat Volscens, qui clamare coepit, et quaerere qui essent, et quo tenderent. Tunc Nisus et Euryalus nihil respondentes intraverunt silvam proximam, et continuo hostes circumdederunt silvam, claudentes undique pas- sus et vias. Euryalus junior, detentus (°) a tenebra noctis et onere spoliorum, non potuit evadere. Nisus vero, qui jam evaserat(5) a manibus hostium, retrospexit, nec videns amicum Euryalum, ccpit retrocedere (7) ut queereret eum, quem paulo post reperit interceptum (5) ab hostibus, et nesciens quid ageret, fluctuans animo, emisit telum, quo percussit in tergo quemdam equitem nomine Sulmonem, qui statim ex vulnere mortifero(?) evomuit animam. Deinde emisso alio telo percussit alium equitem nomine Tagum in capite, et intransfixit( per utrumque tempus. Tunc Volscens dux, accensus ira (''), non videns ex aliqua parte
(!) 116, ire ad Evandrum regem pro Enea. (*) E. tolleranda, quae Nisus non recusaret. (* E. Trojanorum exhortationibus, exiverunt. () E. preda retrocederent, occurrunt.
(*) E. deceptus a tenebra. (*) S. evaserat, retrospezit. (*) E. retrocedere et eum querere, qui paulo post reperit eum ab hostibus interceptum. (*) S. interceptum; et nesciens.
( E. ex mortifero percussus vulnere animam evomit.
(') S. e 116, transfixit. — E. et illum per utrumque tempus transfixit. (!) E. ira, convertit furorem.
64 COMENTUM INFERNI
cum magno clamore portata et ostensa sunt intrinsecis. Trojani e contra parabant se ad defensionem in parte sinistra, nam (') a dextera habebant fluvium Tyberim, et breviter post multa preelia hinc inde facta duo fratres Trojani, magni et magnifici, quorum unus vocabatur Pandarus, alter Bitias, assignati per Eneam ad custo- diam unius porte, aperuerunt ipsam, invitantes sponte hostes ad intrandum, stantes velut alte turres armati contra ad defensionem. Turnus autem, qui ex alia parte oppugnabat (*) terram, hoc audito, ardens ira precurrit ad portam Dardaniam contra superbos fratres, et occisis primo aliquot paucis, percussit Bitiam ardentem oculis et frementem animo cum lancea (*), et prostravit eum ad terram cum magno fragore, velut arborem magnam; et continuo Trojani perterriti versi sunt in fugam. Panda- rus autem, viso fratre suo (*) terribiliter prostrato, clausit portam magnis viribus, et excludens multos de suis, in- clusit Turnum, quem non perpendit inter turbam alio- rum. Tunc Trojanis trepidantibus, Pandarus accensus ira fraterna mortis ccepit exprobare contra Turnum: tu non es nunc in aula regine Amatz ad procandum (5) Lavinie filie sue, nec in medio Ardea patrie tue, ubi propriis muris defendaris, sed inter castra inimicorum, nec ulla via poteris hinc exire. Turnus subridens respondit: si habes aliquid animose virtutis, incipe pugnam mecum: certe tu poteris referre Priamo te invenisse hic alium Achillem. Et continuo erigens se, irruit in eum, et cum ense percussit in media fronte, ita quod caput divisit in duas partes, ex quo ille moriens corruit ad terram, utraque parte capitis ab utroque humero dependente. Trojani continuo versi sunt in fugam ; et si statim Turnus fuisset advisatus ad aperien-
(*) S. quia a dextera. (*) E. pugnabat. (9) 119, phalarica. () E. suo mortuo et terribiliter. (*) S. ad provocandum conubium Lavinia.
66 COMENTUM INFERNI.
sua, ob invidiam (') et superbam potentiam ejus, detulit secum unicam filiam infantulam inter ipsa prelia armo- rum, quam summe diligebat, et vocavit ipsam Camillam a nomine matris, que vocata fuerat Casmilla; et non fidens intrare aut inhabitare aliquam civitatem, recepit se montibus et silvis, ubi nutrivit hanc filiolam suam lacte equino et ferino. Cum autem puella copisset primo posse ambulare, assuefecit eam equitationi, ve- nationi, saltibus, quam armavit sagittis et pharetra, et induit pelle tigridis (?). Ipsa vero servavit perpetuam vir- ginitatem, nec unquam voluit habere virum. Ista ergo Camilla venit in subsidium Turni contra Eneam cum ali- quot aliis virginibus, et inter quas fuit una vocata Tar- peya, altera Tulla, et post multa gesta, tandem apud civi- tatem regis Latini nomine Laurentum, pugnans viriliter, non ut fcemina, spargebat suas sagittas contra Trojanos; et etiam fugiens sagittabat a tergo adeo perite quod quot tela emittebat (*), tot dabat mortes hostibus. Demum post multas caedes ab ea factas, quidam eques Enea nomine Aruns(*) furtive secutus illam persequentem unum equitem gloriosum, et caute (5) percussit eam lancea (5), captata opportunitate temporis et loci, sub mamilla sinistra, et ipse, vulnere dato (^), subito aufugit perfusus gaudio et timore. Camilla inter manus virginum suarum manu propria extraxit de pectore telum, ferro remanente inter costas :
Vitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras.
Tunc una ex virginibus, nomine Opis, totis viribus tenso arcu percussit sagitta Aruntem, qui continuo mortuus
(') E. invidiam, potentiamque ejus et superbiam, detulit.
(*) E. pelle tigris. (5) S. emittebat, tot mortes hostibus inferebat. (*) S. Aruns armis furtive. (* S. e E. incaute.
(*) S. hasta, capta opportunitate. — E. lancea, capta opportunitate.
(*) S. illato. — E. viso vulnere.
68 COMENTUM INFERNI
dum fulminis percussit in femore. Quo vulnere magnus et superbus Turnus decidit ad terram, et subito factus parvus et humilis ccepit Eneam suppliciter protensa manu deprecari, ut misereretur senectutis patris sui Dauni, et redderet ipsum vel vivum vel mortuum suis, confitens se victum, et Laviniam, pro qua tot bella gesserat, esse uxo- rem ipsius Enez victoris ('), et deponeret odium. Eneas autem pius revocabat ensem, sed videns cincturam Pal- lantis, qua Turnus cinctus erat, quam (5) detraxerat ipsi Pallanti, quando interfecerat eum, statim accensus (?) furore et ira infixit ferrum in pectore ejus in vindictam Pallantis amici, et continuo Turnus cum indignatione et planctu emisit spiritum ; et in hac morte Turni Virgilius finem facit suo operi Eneidorum. His breviter percursis pro declaratione litere, nunc est ad literam redeundum. Virgilius ergo in narratione sua subdit persecutionem lupe dicens: quest, scilicet veltrus, idest princeps futu- rus, la caccerà per ogni villa, quia scilicet ubique ter- rarum deponet sacerdotes, in quibus fundamentaliter vi- get avaritia. Et dicit: fin che l' avra rimessa nell inferno, quia scilicet exterminabit prelatos avaros, qui suis exi- gentibus culpis ibunt ad Infernum: et dicit: /à onde in- vidia prima dipartilla. Sed que fuit ista invidia ? Certe notandum est quod prima invidia fuit diaboli, quando voluit fieri similis Altissimo: sed ista non distinxit ava- ritiam ab aliis viciis in Inferno, vel non traxit avari- tiam ab Inferno, cum nondum esset avaritia neque Infer- nus. Secunda invidia fuit, qua diabolus tentavit hominem, de qua dictum est paulo supra, et hec etiam non fuit avaritia, nisi forte large sumendo, quia avaritia proprie est circa substantiam et divitias. Tertia invidia fuit de
(*) E. victoris, omni deposito odio. (*) E. et quam ipse Turnus Pallanti ipsi detraxerat quando illum interfecerat. (*) 116, reaccensus amore et ira.
70 COMENTUM INFERNI
dicii. Et intellige quod damnati optant mortem contra naturalem appetitum, urgentibus poenis; unde Boetius in tertio: nam sepe mortem, urgentibus causis extra (*), quam nalura semper reformidat, interdum voluntas am- plectitur. Deinde Virgilius promittit se ducturum ipsum per Purgatorium, dicens: poi vedrai color che son con- lenti, quasi dicat: deinde immediate, visis suppliciis dam- natorum «eternaliter in Inferno, ducam te per Purga- torium, qui locus est temporalis et finitus; unde in fine Purgatorii dicit ipse Virgilius autori, volens recedere ab eo: /o temporal fuoco e l'eterno, Veduto hai, figlio. Et vide quod large appellat focum omnem poenam Pur- gatorii, quia ignis est ultima poena Purgatorii, sub qua sunt cetera poena. Et assignat causam quare sunt con- tenti, perché speran di venire, quando che sia, alle beate genti, idest, quia sperant, finita poena ad certum tempus purgata culpa, pervenire ad infinitam gloriam beatorum. Et istud est etiam verum de Purgatorio morali, quia positi in poenitentia contentantur, quia sperant per pur- gationem talem, quam voluntariam (*) ferunt, pervenire tandem ad perfectum statum virtutis, et per conse- quens ad beatitudinem. Deinde dicit Virgilius : Beatrix ducet te ad Paradisum, si voles; unde dicit, alle qual, scilicet, ad quas gentes beatas, poi, scilicet, visis gen- tibus purgatis temporaliter in Purgatorio, se (u vorrai salire, quia bene poteris, facta speculatione damnatorum et purgatorum, anima fia a ciò più di me degna, sci- licet Beatrix. Et notanter dicit più degna, quia est opus majoribus alis, quam habeat Virgilius, idest ratio na- turalis, ad volandum ad locum tam excelsum, de quo nihil viderunt antiqui magni philosophi et poeta. Ideo bene dicit: con lei, scilicet cum ipsa Beatrice, li lascerò
(‘) E. causis extremis, quam et natura. ^5; E. voluntarie.
72 COMENTUM INFERNI
omnium creatorem, sive Christum, che tu mi meni ld dove or dicesti, scilicet per Infernum et Purgatorium, si ch'io veggia la porta di san Pietro, idest portam Para- disi, cujus custos (') ponitur Petrus, e color che tu fai cotanto mesti, idest tristes, scilicet damnatos eternaliter in Inferno. Nunc redi supra: acció ck io fugga questo male. In hoc tangit causam finalem hujus operis, sive istius libri, scilicet ad fugiendum vicia et peccata in se, et in aliis: e peggio, scilicet damnationem &ternam, quae sequitur ad vitia. Et subdit effectum petitionis dicens: allor si mosse, idest tunc ccepit (*) descendere ad specu- lationem vitiorum conceptam. Et sic claudit primum ca- pitulum procemiale.
(*) S. est custos sanctus Petrus. . (5 S. incospit.
74 COMENTUM INFERNI
opus quod excogitaverat, nec ne; unde in precedenti capi- tulo dixit: CA' io fui per ritornar più volte volto, ut plenius declarabitur in presenti capitulo. Nunc ad literam veniens dico quod autor vult sentencialiter hoc dicere, quod istud tempus nocturnum, quod est naturaliter deputatum ad quietem mortalium, sibi uni erat principium duplicis la- boris, scilicet corporalis et mentalis. Corporalis quidem propter asperitatem itineris: mentalis propter multiplicem acerbitatem penarum, quas visurus et descripturus erat, non sine magna compassione, ut sepe patebit in multis locis istius Inferni. Et de rei veritate corpus et anima autoris laboraverunt in poemate isto, sicut ipse smpe testatur expresse, et precipue Paradisi capitulo XXV (!), ubi loquens de isto suo poemate dicit :
Al qual ha. posto mano cielo e terra, E che m' ha fatto per più anni macro.
Sed hic statim oritur aliud dubium. Cum autor fe- cerit suam visionem adveniente die, cur nunc (*) intrat viam adveniente nocte? Dicendum breviter quod autor signanter et proprie ponit tempus nocturnum in introitu Inferni, ut tale tempus correspondeat proportionabiliter (?) tali loco; nam sicut nox est tempus tenebre, cecitatis, et peccati, ita Infernus est locus pen®, caliginis (*), et igno- rantiae. Preterea, quia adveniente nocte sol recedit a no- bis, vel subtrahit nobis lucem, ita nunc autor descendens ad Infernum, ubi non lucet sol, merito fingit (5) solem rece- dere. Unde ascendentibus ad Purgatorium sol oritur, ut patet primo capitulo Purgatorii; descendentibus in (9) In-
— — — — —MÓ—
^ (*) E. et precipue cantu 25 dicit, ubi loquens de isto poemate sic expressit. (*) 116, cur nunc intravit. (*) 116, respondeat proportionaliter. — E. proportionaliter. (*) S8. pena, calamitatis. (*) 116, figurat. (*) 116, vero in. — S. descendentibus Infernum.
76 COMENTUM INFERNI
hujus literze est (') breviter notandum, quod autor consi- deravit tria maxime necessaria sibi ad perfectionem sui operis; quorum primum est scientia profunditas vel uni- versitas: secundum, intellectus perspicacitas: tertium, me- morie vivacitas. Primum tangit cum dicit, o musa: secun- dum, cum subjungit, o alfo ingegno: tertium, cum subdit, o mente. Et ista tria autor fidenter invocat in suum subsidium : fuit siquidem ipse mire capacitatis, perspicui intellectus, altissimi ingenii, et subtilis inventionis ; cujus animi qualitatem corporis effigies mirabiliter arguebat. Fuit namque hic venerabilis Dantes staturae mediocris, et cum ad maturam pervenisset ztatem ibat aliquantulum curvus, incessus ejus erat gravis et mansuetus ; habitus honestissimus, conveniens professioni sue; vultu longo, naso aquilino, oculis grassiuculis (*), maxillis grandibus, labio inferiore majori, colore fusco, capillis et barba densis, nigris, et crispis, facie semper melancolicus, meditabun- dus, speculativus. Accidit ergo semel in nobili civitate Verone quod jam sua fama (*) vulgata, et Inferno pu- blicato, dum transiret per unam viam ante portam, ubi erant multe domine congregate, dixit una earum voce submissa, ita tamen ut audiretur: videte illum qui vadit in Infernum et revertitur (*) cum sibi placet, et reportat huc nova de his, qui sunt ibi. Respondit alia: verum dicis (5); nonne vides quomodo habet barbam crispam propter calorem, et colorem fuscum propter fumum quod (5) est ibi? De quo Dan- tes risit, qui tamen raro, vel numquam ridere solebat. De ejus vita varia et adversa fortuna, quia ipse sepe scri- bit in hoc libro, dicetur alias(") suis locis. Nunc ad literam
(') S. est sciendum. — 116 e E. prenotandum.
(* E. grossiusculis.
(*) S. sua fama bona vulgata. — E. fama vulgata, et Inferno per eum de- scripto publicato.
(*) E. revertitur inde cum sibi placet et reportat adhuc.
(*) 116, certe verum dicis. (*) E. qui est ibi. (*) 116 e E. alibi.
78 COMENTUM INFERNI
dam, patebit clare si tu es vere nobilis (') et mirabilis, in qua ostendes altam potentiam tuam. Et hic nota, lector, quod nescio videre quod alius poeta unquam tam ma- gnifice, tam fidenter fecerit invocationem suam, per quam ostendit quod habuerit * magnam fiduciam sui dum in- vocat vires scientie, intelligentiae, et memoria.
Io cominciai. Ista est secunda pars generalis, in qua autor movet dubium Virgilio de insufficientia sua. Ad cujus rei intelligentiam est bene pranotandum quod ista questio et contentio, quam Autor fingit se hic facere cum Virgilio, non est aliud quam quadam lucta mentis et re- pugnantia inter hominem et rationem. Examinabat enim autor intra se vires suas, et arguebat et objciebat contra se: tu non es Homerus, tu non Virgilius; tu non attinges (3) excellentiam famosorum poetarum, et per consequens opus tuum non erit diu in precio ; imo, sicut dicit Horatius ad librum suum, cito portabitur ad stationem, et lacera- bitur ad dandum saponem. Unde autor inccperat primo scribere literaliter, postea scripsit vulgariter. Talem lu- ctam mentis expertus sum in me ipso antequam aude- rem scribere super librum istum tam universalem. Hic autem oritur questio, que solet sepe fieri et merito: quare, scilicet, vir tante literature et scientie scripsit vulgariter et materne? Dicendum breviter (* multis de causis: primo, ut pluribus proficeret, et maxime Italicis, qui pre ceteris in poeticis delectantur, imo quasi soli. Si (°) enim scripsisset literaliter, non profecisset nisi lite- ratis, nec omnibus literatis, sed paucis. Fecit ergo opus nunquam factum, in quo literatissimi et sapientissimi viri possunt speculari. Secundo, quia autor, videns liberalia
(*) S. notabilis et mirabilis. — 116, nobilis, in qua. (*) E. habuit. (*) E. attingis. (4) S, quod hoc fecit multis.
(*) S. unde si scripsisset. — E. si autem scripsisset.
CANTUS SECUNDUS. 79
studia, potissime poetica, esse deserta a principibus et nobilibus, qui principaliter solebant in poeticis delectari, et quibus opera poetica solebant olim intitulari, et ob hoc opera Virgilii et aliorum excellentium poetarum jacere neglecta et despecta, cautius et prudentius se reduxit ad stilum vulgarem, cum jam literaliter incoepisset sic:
Ultima regna canam, fluido contermina mundo, Spiritibus quae lata patent, qua premia solvunt Pro meritis cuicumque suis etc.
Alii tamen et multi comuniter dicunt, quod autor co- gnovit stilum suum literalem non attingere ad tam ar- duum thema; quod et ego crederem, nisi me moveret autoritas novissimi poetae Petrarc®, qui loquens de Dante scribit ad venerabilem praeceptorem meum Boccatium de Certaldo: Magna mihi de ingenio ejus oppinio est potuisse eum omnia, quibus intendissel. His breviter pre- missis nunc ad literam revertamur. Dicit autor: Io co- minciai, supple, loqui, et dicere, poeta, che me guidi, idest, o Virgili, qui es dux et ductor meus, guarda la mia virtù, scilicet, virtutem intellectualem et scientiam, se 7€ possente, idest sufficiens ad tantum opus et onus, nanzi che tu me fidi, idest antequam ex fiducia me committas, all alto passo, idest, ad altam materiam, sicut consulit Horatius in Poetria ('), ubi dicit :
Sumite maleriam vestris qui scribitis equam Viribus etc.
Tu dici. Hic autor excludit responsionem (?), quam pos- set facere Virgilius ad exhortationem ejus, quia enim posset dicere Virgilius: quare non potes ire ad Infernum? Nonne
(*) S. poetría sua, dicens. (*) 116, et destruit rationem, quam possit. — E. excludit rationem quam poeset.
80 COMENTUM INFERNI
ivit Eneas secundum meam fictionem, et Paulus secun- dum veritatem fidei? Hoc removet Dantes ; et primo ar- guit quod Eneas (') non debet trahi in exemplum. Et bre- viter vult dicere: non valet quod tu inducis poetando quod Eneas sub ductu Sibilla ivit(*) ad Infernum corpo- raliter, quia ex speciali gratia fuit sibi indultum a Deo, ut animaretur ad acquirendum regnum Italie; que qui- dem gratia, si quis subtiliter advertit, non indigne fuit concessa sibi; quasi dicat autor uno verbo: tu, Virgili, bene habuisti causam hoc fingendi de Enea, sed ego quomodo de me hoc fingam? Ordina nunc sic literam: tu, scilicet, o Virgili, dici, idest poetice fingis VI Eneydos, che 'l parente di Silvio, idest Eneas pater Silvii, corrut- tibile ancora, idest, adhuc mortalis, in corpore vivens, andó ad immortal secolo, idest ad Infernum, quem jam supra vocavit eternum, e fu sensibilmente, idest, fuit ibi corporaliter. Est autem hic sciendum (?) quare dicit Silvio, quod Titus Livius, libro primo circa principium, videtur discrepare a Virgilio. Dicit enim quod Ascanius filius Enez, natus ex Creusa filia Priami, vel ex Lavinia filia Latini, post mortem patris sui Enez reliquit Lavi- nie matri sua, sive noverc®e, urbem Lavinii (* jam floren- tem et opulentam, quam Eneas condiderat et denomi- naverat a nomine Lavinie uxoris sua, et ipse Ascanius condidit Albam, cui successit in regno filius ejus nomine Silvius, casu quodam natus in silvis; de qua materia di- cetur plenius VI capitulo Paradisi. Virgilius autem vi- detur velle quod Eneas habuerit duos filios, scilicet Asca- nium ex Creusa, quem secum adduxit in Italiam, sicut jam tactum est capitulo primo, et Silvium ex Lavinia. Ad propositum ergo dico quod autor sequitur Virgilium
(!) 116, Eneas trahit in exemplum. (3 E. iverit. (*) 116, sciendum de Silvio quod etc.—S. advertendum quare dicit Silvio, quod. (*) E. urbem Lavinam.
82 COMENTUM INFERNI
fit quotidie utrum imperium (') sit justum et necessarium, et aliqui tenent quod sic, alii quod non. Sed autor noster fuit hujus opinionis quod sic, sicut (*) patet in libro isto, et precipue Purgatorii capitulo XVI, et Paradisi capi- tulo VI?) nititur per longum discursum persuadere (^ istam conclusionem. Ideo non amplius dicam hic nisi quod beatus Augustinus de Civitate Dei videtur ponere hanc conclusionem. Dicit enim capitulo XVII (?) de Civitate Dei: duo regna cernimus provenisse valde clariora celeris: pri- mum Assyriorum, secundum Romanorum. Nam sicut illud prius, hoc posterius, ita illud in Oriente, hoc in Occidente surrexit. Ultimo in fine illius, slatim initium istius fuit. Et in XVIII dicit: Condita est civitas Roma velut altera Ba- bylon, et prioris filia Babylonis, per quam Deo placuit orbem debellare terrarum, el in unam societatem reipu- blica legumque perductum longe et late domare. Et Orosius in Ormesta (*) mundi, scribens ad eumdem Augustinum, videtur idem dicere, ubi loquens de monarchia Cesaris Augusti concludit libro VI circa finem, quod nunquam ab orbe condito atque exordio generis humani fuit concessum regno Babylonio vel Macedonio, nedum minori, illud quod concessum fuit regno Romano, videlicet, quia eo anno quo Augustus clausit templum Jani, composita pace toto orbe terrarum, Christus natus est, et slatim factus civis Roma- nus; nam Casar Augustus, quem (antis mysteriis prede- stinaverat Deus, jussit censum fieri singularum provincia- rum. Et dicit: hec est illa prima el clarissima professio, qua ostendit Cesarem omnium principem, et Romanos do- minos mundi. Et subdit: nec dubium quin Dominus noster Jesus Christus hanc urbem nutu suo ampliatam et defen- satam in hoc culmine rerum produxerit etc.
(!) 116, romanum imperium. (*) 116, sicut sspe patet. (*) S. VI, ubi nititur. (*) S. suadere. (*) Correggi: libro XVIII, cap. II. ‘8) Così tutti i Codici.
CANTUS SECUNDUS. 83
Per questa. Hic autor tangit specialiter causas, quibus concessum fuit Enea ire ad Infernum; et primo tangit causam proximam, deinde remotam. Dicit ergo: et ipse Eneas infese cose che furon cagione di sua vittoria, scilicet contra Turnum, de quo satis dictum est supra primo capitulo (') praecedenti, et haec fuit causa proxima, e del papale ammanto, et hec fuit causa remota. Ad cujus intelligentiam est sciendum quod, sicut scribit Virgilius VI Eneydos, Eneas didicit in Inferno a patre suo Anchise quomodo debebat vincere Turnum, et quomodo ex suo semine nasceretur gens Romanorum, in qua Roma postea futura erat sedes sacerdotii, licet hoc esset ignotum ipsi Enea. Et hoc, dico, intellexit per questa andata onde lu & dai vanto, quia scilicet tu Virgilius das istam gloriam ipsi Enee quod iverit ad Infernum duce Sibilla, et quod viderit ibi illustres spiritus descensuros ex eo debellaturos (?) et gubernaturos mundum, de quorum magna parte dicetur VI capitulo Paradisi. Unde ipse Virgilius dicit de Roma- nis primo Eneydos: Imperium sine fine dedi; quod adhuc est verum, saltem quoad nomen. Sed ut omnia antiquo- rum autorum laudabilia testimonia praeteream, audi quid dicat (5) Petrarcha modernus in epistola contra Gallum. Inquit enim: Roma mundi caput, urbium regina, sedes imperü, arx fidei catholice, fons omnium memorabilium exemplorum. Et Policratus anglicus: (*) Romanorum ex- cellentia et virtute, si omnium gentium historie revolvan- tur, nilal clarius lucet. Declarat hoc amplissimi splendor imperü, quo nullum minus ab exordio, neque dilatatum majoribus incrementis humana potest memoria recordari. Nam et quieta liberlatis, justi cullu, reverentia legum,
(*) S. primo capitulo, et hec.
(*) S. e E. debellatores et gubernatores mundi.
(*) 116, dicit. — E. quod dicat.
(*) Ossia Policraticus, titolo di un’opera dell' inglese Giovanni Sarisberiense.
84 COMENTUM INFERNI
finitimarum gentium amicitis, maturitate consihorum et gra- vitate verborum el operum obtinuerunt ut orbem sue subi- cerent dominationi (').—Andovi. Hic autor removet alteram partem rationis sive persuasionis, ostendens quod etiam non valet si Paulus ivit (*), quia etiam maximus effectus et optimus fructus secutus est ex eo, scilicet confirmatio catholice fidei. Sed numquid Paulus ivit vivus ad Infer- num? Dicendum breviter quod ivit ad Infernum, Pur- gatorium, et Paradisum, quando raptus fuit ad tertium coelum, de quo raptu dicetur Paradisi capitulo (3). Vel dic et melius quod autor non intelligit Paulum ivisse ad Infernum sed ad Paradisum. Unde vult arguere sic: Si Eneas vivens ivit ad Infernum, non sequitur quod de- beam ire propter causam jam assignatam; et si Paulus vivens ivit ad Paradisum, non sequitur quod ego debeam ire. Cuius causam assignat dicens: /o vas d'eleztome, scilicet Paulus, quem Deus elegit sibi tamquam vas legis et sanctarum scripturarum armarium, ut dicit Jeroni- mus in prohemio super Genesim. Et nota quod vas ele- ctionis potest proprie appellari illud, in quo cursor portat literas domini sui, in quibus continetur electio, idest voluntas Domini; et talis fuit Paulus, quia (*) tamquam nuntius portabat et praedicabat electionem, idest volun- tatem Domini sui. Ita capit Philosophus electionem libro Ethicorum, et fere ubique. Andovi poi, idest, ivit postea ad Paradisum, vel(*) utrumque. Et bene dicit postea, quia fere per mille annos ante fuit Eneas quam Paulus. Et dicit: per recarne conforto, idest, ut adduceret robo- rationem, a quella fede, scilicet christianae, ch’ é principio a la via di salvazione, quia sine fide est impossibile sal-
(') 116, ditioni. Lib. V, cap. VII.
(*) E. si Paulus ivit ad Infernum vivus, quia. ( S. capitulo I.
(4 E. qui tamquam.
(9 E. vel ad utrumque.
86 COMENTUM INFERNI
per unam comunem comparationem effectum su: dubita- tionis, et breviter vult dicere quod dimisit sponte opus quod inchoaverat tam festine, sicut a simili facit ille, qui deliberavit et firmavit in mente sua facere unum factum, et postea intra se facit alia argumenta, propter que re- vocat omnino propositum. Ordina sic literam : e (al me faccio in quella oscura costa, idest, in illa descensione obscura propter tempus nocturnum, et naturam ipsius vie, quia relabebatur in vallem viciorum, et ignoran- tie, qual è quei che disvuol ciò che volle, idest qualem facit se ille qui revocat quidquid voluerat, et cangia pro- posta, idest, immutat (') propositum, per nuovi pensier, que superveniunt (*) sibi in mentem, si che tutto si tolle dal cominciar, idest, totaliter se removet ab incepto. Et hic quantum comparatio sit propria unusquisque exper- tus imaginetur ; sepissime enim evenit iste casus, quod homo concepit aggredi aliquid arduum et gloriosum opus in se; postea cogitans et bene revolvens diffidit viribus proprii ingenii, et dimittit opus inchoatum. Unde dicit : perche consumai l'impresa, idest finivi et dimisi opus assumptum et iter incoeptum, che fu cotanto tosta nel cominciar, idest, quod ego incoeperam cum tanta festi- nantia. Et dicit, pensando, idest deliberando, examinando, arguendo pro et contra; considerabat enim autor illud optimum proverbium sue patrie: le meglio non fare che far per disfare.
S' io ho ben la (ua parola intesa. Ista est tertia pars generalis, in qua Virgilius removet dubium autoris. Et primo assignat radicem huius suspitionis et dubitationis, et breviter dicit, quod hoc totum procedit a pusillani- mitate, qui sepe impedit hominem ita quod retrahit ipsum ab honorabili proposito. Dicit ergo: quel? ombra,
(') 116 e S. idest et mutat. (*) E. e 116, supervenerunt.
88 COMENTUM INFERNI
possibilia homini, scilicet extorquere fulmen Jovi, clavam Herculi, et versum Homero ; quod tertium Virgilius fecit. Et de hac magnanimitate proprie loquitur nunc autor, quasi velit dicere: si ego imitatus sum (') Homerum graecum, et plenius descripsi Infernum quam ipse, cur tu Dantes non potes imitari me Virgilium latinum (*) per- fectius? Virgilius etiam poterat dici magnanimus respectu autoris, qui nunc videbatur pusillanimis, quia non aude- bat describere Infernum sicut ipse Virgilius fecerat; vel quia Virgilius, idest ratio erat animosa, sed (?) passio reformidabat. Da questa. Hic Virgilius ad excutiendam timiditatem de mente autoris intendit assignare causam, quare veuerit ad eum (*) ut videat quod non ita teme- re, vel frustra venerit. Et primo praeparat autorem ad audiendam causam dicens: dirotti perch’ io venni, idest, qua causa movit me ad veniendum succurrere tibi, e quel che 'ntesi, scilicet a Beatrice amata tua, nel primo punto che di te mi dolve, idest, quando prius ex dolore et compassione ego occurri tibi in monte (5). Io era. Hic Virgilius volens probare quod Dantes sit habilis et suf- ficiens ad tantum opus, facit suas orationes, (5) et incipit ordiri longam fabulam, quare, et quomodo missus fue- rit(^ primitus ad eum. Dicit ergo: io, scilicet Virgilius, era tra color che son sospesi. Hoc potest intelligi histo- rice, scilicet, quod Virgilius erat suspensus in limbo sine poena et sine spe, sicut patet in capitulo IV. Vel potest intelligi allegorice, quod ratio Dantis diu fuerat suspensa et dubia utrum aggrederetur tantum opus, ut dictum est; sed Beatrix movit eum. Sed que est ista Beatrix? Ad hoc sciendum est quod ista Beatrix realiter et vere
(*) S. fuissem. (*) E. latinum poetam perfectius ? (*) E. sed Dantes, idest passio.
(*) 116, ad eum. Et primo preparat.
(*) E. monte, ut patuit in cantu precedenti.
($) S. rationes. (*) 116, fuerit ad eum.
90 COMENTUM INFERNI
disputandum. Si enim vis intelligere opus (') istius auto- ris, oportet concedere quod ipse loquatur catholice tam- quam perfectus christianus, et qui ) semper et ubique conatur ostendere se christianum. Unde statim describit excellentiam istius dominz valde magnifice ; et primo a bonitate cum dicit, e donna me chiamò beata, quia nulla scientia docet veram beatitudinem nisi ista; et a pul- critudine cum dicit, e bella, quia scilicet habet pulcrius subjectum ceteris, scilicet Deum, qui est pulcerrimus ipse (5). Et dicit: taiché di comandar io la richiesi, quasi dicat, adeo erat beata et pulcra quod requisivi eam et rogavi ut preciperet mihi. Et in hoc commendat ipsam ab autoritate; nam in ceteris scientiis locus ab auto-^ ritate est infirmissimus, in hac vero validissimus. Zu- cevan. Hic Virgilius describit ipsam dominam a pulcri- tudine speciali oculorum, quoniam pulcritudo maxime consistit in oculis. Unde dicit: gli occhi suoi, scilicet spe- culatio et contemplatio, /ucevan più che la stella, quia transcendit omnes coelos, et ducit in cognitionem Dei. Et dicit: et ista domina soave e piana, et bene dicit, quia sermo divinus est suavis et planus, non altus et superbus, sicut sermo Virgilii et poetarum, cominciomi a dire con angelica voce; hoc dicit quia homines an- gelici intellectus et contemplativi tradunt nobis ipsam theologiam, i» sua favella, idest in suavi eloquio, sicut Paulus, Augustinus, Jeronimus. Unde Purgatorii capi- tulo XXX autor, describens istam theologiam, fingit eam (* sub umbra florum missorum a manibus angeli- cis. O anima. Hic Virgilius ponit orationem Beatricis (5) ad se, in qua ostendit quid ipsa praecipit, quid requirit. Et primo Beatrix facit exordium, deinde narrationem,
(*) S. opus istud, oportet. (*) E. et quia semper. (*) E. pulcerrimus. Ipse etiam dicit: taiche. (*) 116, scribit ipsam. (*) Nello Strozziano manca da: ad se, .... fino a: facit exordium.
CANTUS SECUNDUS. 91
deinde petitionem, ut ostendam. Dico ergo quod primo Beatrix captat benivolentiam a persona Virgilii, commen- dans ipsum a liberalitate et fame diuturnitate, quam maxime affectant poete, dicens: o anima corlese man- tovana, idest o Virgili, qui curialiter et liberaliter tuam scientiam impartiris. Et dicit: di cui la fama ancor nel mondo dura, propter copiositatem scientie tua, et quod plus est, e durerà quanto’! moto (*) lontana, idest quamdiu durabit mundus (5, idest usque ad finem mundi, si mun- dus habebit finem. L’ amico. Hic Beatrix facit narratio- nem et dicit de Dante, /" amico mio, idest amicus (?) verus, amicus virtutis et scientiae, e non de la ventura (*), quia non mutatur cum fortuna, nec recedit recedente fortuna, sicut hirundo adveniente hyeme. Vel dicas : /' amico mio, idest amicus virtutis et scientie, e non de la ventura, idest et non fortune (5), felicitatis, et mundane prospe- ritatis: nam (°) de rei veritate fortuna erat inimica et adversa ipsi autori sicut ipse ostendit in isto libro: nec mirum, quia ubi plurimum de virtute, ibi minimum (7) de fortuna, ut dicit Philosophus in suo libello de bona fortuna; — e impedito ne la diserta piaggia, idest in monte virtutis deserto, ut dictum est in pracedenti capitulo ; si nel camin, idest tantum in via virtutis, quam intravit cum opere inchoato, che volto ee per paura, quia scilicet revolutus est ad vallem timore lupe, ut (5) plane patet in pradicto capitulo primo. Et subdit Beatrix: e (emo che non sia gia si smarrito, idest vilefactus, ch'io mi sia tardi al soccorso levata, et ecce quare merito timet, per
(') E. e S. quanto’! mondo.
(*) Questa interpretazione mostra che Benvenuto lesse mondo e non moto, come ha il nostro testo.
(*) 116, amicus virtutis.
(*) S. e 116, ventura, idest et non fortune, quia.
(*) 116 e S. fortuite felicitatis.
(*) S. nam revera fortuna inimicatur et adversatur ipsi autori sicut ipse sepe.
(*) 116, modicum. (*) S. ut patuit in precedenti capitulo. Et.
92 COMENTUM INFERNI
quel ch'è ho di lui nel cielo udito. Hoc dicit, quia anima beata videt in Deo tamquam in speculo qua aguntur in terris, sicut (') saepe ostendetur libro Paradisi. Or movi (^), idest, ergo vade, non differas amplius, quia periculum est in mora, e /' aiuta, idest adiuva ipsum, sì ch'io ne sia consolata, quia amicus meus est, ut dixi. Et dicit: con la (ua parola ornata, idest cum tua florida eloquen- tia, e con ciò ch ee mestiero al suo campare, idest cum rationibus et persuasionibus, quibus potest uti ratio na- turalis. Jo son. Hic Virgilius ostendit quomodo ista do- mina (?), que requisiverat ipsum ad succursum autoris explicata intentione sua, propalat nomen suum, dicens: io son Beatrice, idest theologia; et est nomen bene con- veniens sibi: dicitur enim Beatrix quasi beatum (5 re- gens, che (e faccio andare, scilicet ad succurrendum Danti. Et subdit locum unde venit, et affectionem, quam habet ad locum, dicens: vengo di luoco, scilicet beatorum, dove tornar disio, idest ad quem locum redire desidero. Et bene dicit, quia theologia, quantumcumque descendat ad humana, et de his tractet, cum semper ordinat (9) in Deum, et eius finis tendit ad eum (5. Et tangit causam quare venerit ad eum, scilicet () amorem, dicens: amor mi mosse che mi fa parlare, quasi dicat: quia Dantes tanto ardore (*) me amavit, merito redamo eum, juxta illud Purgatorii capitulo XXIII (9. Amor acceso da virtà sempre altro accese. Et bene dicit, quia enim Dantes sum- mopere amavit scientiam, ideo scientia amavit eum; et bene reddidit sibi vicem suam, quia scilicet honoravit
(') S. ut apparebit in lib. Parad.
(3) 116, Or movi. Hic Beatrix facit suam petitionem Virgilio, dicens: Or movi, idest.
(* E. domina requisiverat ipsum ad succurrendum autori, explicata.
(*) E. quasi beatam regens.
(*) 116, S. e E. tractet, tamen semper ordinat.
(*) 116, ad Deum. (*) E. scilicet amore.
(9) E. amore me amavit. (*) E. canto 22.
94 COMENTUM INFERNI
est dicere: tu habes solum preecipere (') mihi, facias sic sine aliqua persuasione. Hoc autem moraliter (*) figurat quod ratio naturalis debet se subiicere scientie divinse, et non quaerere rationem. Ma dimme. Hic Virgilius re- fert Danti quomodo moverit unam questionem Beatrici incidenter, sed non impertinenter, et est queestio talis, scilicet, quomodo ipsa a summo ccelo veniat ad Infer- num. Et nota quod ista questio Virgilii non vult aliud dicere nisi: ad quid infundit Deus istam theologiam et fidem mentibus hominum in isto Inferno viventium, idest mundo, inter tot errores et fallacias? Dicit ergo: ma dimmi la cagion che non ti guardi, idest cur non caves, et times (?) tibi, de lo scender qua giuso in questo centro, sci- licet ad terram, quas est quasi centrum, sive punctum ad coelum ; vel centro, idest Infernum, qui dicitur esse in centro terre. Et utraque expositio bona est; prima, secundum allegoriam ; secunda, secundum fictionem lite- ralem. Da l' ampio luoco, idest a caelo empireo amplis- simo, quod continet omnes coelos, et a nullo continetur. Ove, idest ad quem locum, (u ardi, idest ardenter desi- deras, (ornar, sicut paulo ante dixisti. Da che. Hic Vir- gilius ponit responsionem Beatricis ad propositam (*) quastionem; qua primo promittit se responsuram sibi, ut faciat eum attentum : unde dicit: et illa Beatrix smi rispose: diròte brevemente perch'io non (emo di venir qua entro. Scilicet intra istum Infernum. Da che tu vuoi sa- per cotanto adentro, ex quo tu philosophus et poeta vis scire secreta, quae non aperiuntur rationi naturali. Temer. Hic Beatrix facit suam responsionem, et breviter juxta promissum dicit, et bene, quod tanta est eius perfectio, quod non potest attingi a miseria humana. Et nota quod
(') E. precipere mihi. Hoc autem. (5) 116, notanter. (*) E. et times, dello scender. (^ E. oppositam quaestionem.
CANTUS SECUNDUS. 95
verum dicit; nam, sicut videmus per experientiam, nec versutia hereticorum, nec subtilitas philosophorum, nec potentia superborum potest violare sacram theologiam; imo ipsa velut navicula Petri, quantumcumque exagi- tetur tempestatibus maris huius mundi, aliquando fle- ctitur ('), sed numquam submergitur. Quid plus? llli qui debent esse fundamentum et sustentaculum fidei, fa- ciendo aliis viam salvatoris (*) sermone et exemplo, sicut prelati et pastores, continuo conantur subvertere istam fidem, sed Deo custodiente non possunt; quod egregie confirmavit quidam Abraam sapientissimus Judaeus. Unde est sciendum quod in famosa civitate Parisius fuit, non est nimis longum tempus, quidam merchator famosus, magnus draperius, nomine Zanothus (5), de Cinivi, vir le- galis, verax et moralis. Erat et quidam hebreus vocatus Abraam, vir bonus et dives, cum quo Zanothus con- traxit familiarem (* amicitiam, et compatiens errori eius, dolens quod vir tante virtutis ex carentia fidei deberet damnari, coepit persuadere illi quod non vellet amplius vivere in pertinacia sua; et cum diu et sepe hoc fecis- set, finaliter Abraam dicit (9) Zanotho quod disposuerat accedere ad curiam romanam. Quo audito Zanothus statim perdidit omnem spem, quam habebat super con- versionem ejus, et coepit sibi dissuadere () quod non iret (^), quod hoc facere non poterat sine magno sumptu et multiplici periculo, asserens quod ita erat baptismus Parisius sicut Rome (5), et quod aque bene poterat de- clarari de fide christiana et de omni dubio fidei ibi, ubi erat studium sacre theologia. Finaliter Abraam firmus in proposito accessit Romam, et ibi multa didicit a Ju-
(*) E. licet flectatur, tamen nunquam. (*) E. e 116, salvationis. (*) E. Zanoctius de Civini. (‘) S. familiaritatem et amicitiam. (*) 116, dixit. — E. respondit Zanoctio. (*) 116, persuadere. — E. suadere.
() E. eS non iret, quia hoc. (*) E. sicut Romane Curie.
96 COMENTUM INFERNI
deis suis, et multa vidit (') et notavit alterantia mentem eius. Deinde reversus Parisius, interrogatus a Zanotho quid sibi videretur de Curia Romana ; ille cum animo amaricato respondit: malum, quod Deus det pastoribus ipsis, qui sunt vasa omnis turpitudinis, sentina sordium: ibi enim est focina gule, luxuria, avaritie, simoni®, et omnium vilium viciorum : que omnia cum bene consi- - dero et revolvo, compellor credere et consentire (*) quod hac sola est vera fides et firma, quee spiritu sancto cu- stodiente conservatur (?). Ideo ego, qui ad tua verba flecti non poteram, intendo omnino esse christianus. Zanothus, qui tristis expectabat ( contrariam conclusionem, totus exhilaratus ivit cum Abraam ad ecclesiam, et illum fecit solemniter baptizari, et ipse Zanothus levavit eum de sacro fonte, et ipsum nominavit Johannem, quem fecit plenissime informari de christiana fide; qui (°) postea fuit semper bonus homo et sancte vitae. Ad propositum ergo veniendo ad literam, Beatrix primo praemittit majo- rem su (5) rationis dicens: sola (^ habentia potentiam nocendi sunt timenda, alia vero non. Unde dicit: (emer si dee sol, idest solummodo, di quelle cose ch’ hanno po- lentia di far altrui male, dell altre non, supple, est timen- dum, che non son paurose, per locum ab oppositis. Vel secundum aliam literam, poderose, idest, qua non habent potentiam faciendi alteri malum. Et subdit minorem di- cens: io son fatta da Dio tale, idest tam perfecta, sua mercé, idest gratia sua che la vostra miseria, idest igno- rantia, et malitia humana, non mi (ange, idest non at- tingit me, et per consequens non offendit, non violat
(') E. multa audivit et notavit. (*) 116, contidere.
(*) 116, custoditur et conservatur. () E. expectabat conclusionem.
(5) E. qui sic informatus semper fuit postea bone indolis homo et sancite vite. Quod totum habes in libro qui dicitur Decameron domini Johannis Boc- chatii in principio libri, in prima die, et secunda novella. Ad propositum.
(*) 116, sua ratione. (*) E. sola humana potentia.
98 COMENTUM INFERNI
ergo ad literam dicit Beatrix Virgilio: donna de genti, idest nobilis per excellentiam, scilicet gratia preveniens. Et hic nota quod autor non nominat expresse istam do- minam primam, quia ista gratia advenit homini occulte, quod non perpendit. Vel dicas quod ista prima domina est preedestinatio, quae est occulta nimis; unde ipse autor Paradisi capitulo XX dicit: o predestination: et penultimo capitulo tangit de ista praedestinatione. Unde dicit: ce nel ciel, scilicet empireo, quia in mente divina, che se com- piange (*), idest compatitur, di questo impedimento, scilicet Dantis (?), qui impediebatur ab illis feris, ov' io fe mando, idest ad quod impedimentum expellendum ab eo ego mitto te. Et bene dicit, si compiange, quia gratia Dei mi- seretur fragilitatis humans, et vere compatitur tibi (9), sì che frange duro giudicio lassù, idest adeo quod rum- pit, idest placat justum judicium Dei in colo. Hoc dicit quia rigidum judicium Dei est, quod peccator puniatur secundum peccatum. Modo tale judicium revocatur nunc, intercedente gratia, sicut patuit in Paulo, de quo dictum est paulo ante. Questa. Hic refert Beatrix, quid fecerit ista domina compassiva, et breviter dicit, quod vocavit et requisivit Luciam ad succursum autoris. Dicit ergo: questa, scilicet gratia prima, vel praedestinatio divina, chiese Lucia, idest gratiam, et bene imponit sibi nomen proprium ; est enim gratia lux illuminans, in suo di- mando, idest ad sui petitionem sive praeceptum, e disse: o Lucia, il tuo fedele, scilicet Dantes, qui fidit gratia Dei, ha or bisogno di te, idest nunc indiget auxilio tuo, quia est in magna ruina, ed io, idest et ideo ego, lo rac- comando a (e. — Lucia. Hic Beatrix ponit executionem
(!) S. compiange, scilicet Dantis, qui.
(*) E. Dantis, quod inspendebatur ab istis inferis, se feris impediebatur: ov’ éo te mando.
(*) 116 e E. sibi.
100 COMENTUM INFERNI
in capitulo precedenti. Et dicit: su Za fiumana, scilicet Acherontis fluminis, de quo dicitur (') in capitulo sequenti. Nam sicut per vallem currit flumen, ita per viam vicio- rum discurrit vita humana, labilis velut aqua. Et dicit: onde 'l mar non ha vanto, quia nullum mare est ama- rius, aut tempestuosius flumine isto, ita quod mare non potest se jactare aut gloriari quod sit pejus tali flu- mine, ad cuius riperiam, idest ripam, conveniunt anime omnium damnandorum (*). Vel dicas: onde '| mar non ha vanto, quia mare non potest gloriari quod istud flumen ponat caput ad ipsum, sicut omnia flumina terrena. AJ mondo. Hic Beatrix narrat celerem executionem praecepti, facti sibi a Lucia, per unam (?) comparationem claram et propriam dicens: al mondo non fuor mai persone ratte, idest veloces et festine, a far lor pro ed a fuggir lor danno, quia ista duo maxime faciunt hominem festinum et velocem, com' io venni, supple, ratto, a (e, qua giù, sci- licet Infernum, dipo cotai parole fatte. Et bene dicit, quia nulla celeritas hominum quantumcumque sit in quocumque casu, potest comparari celeritati beatorum, qui agunt sine instrumento et organo corporali, et sine aliquo medio. Et in ista comparatione ostendit autor magnam affectionem Beatricis ad se, quando cum majori festinantia cucurrit ad salvationem amici sui, quam faciat homo ad salutem propriam. Ivit ergo sine mora ad libe- randum autorem ab imminenti morte, ad (*) reducendum ad vitam et gloriam magnam ; et sic vide quomodo com- paratio est propria. Et dicit: del mio beato scanno, idest, sede vel gradu supradicto. Et dicit: /idandome nel tuo parlar honesto. Et hic nota quod autor in hoc ostendit vim (5) et virlutem eloquentiae, quie potest errantes re-
(!) E. e S. dicetur in cantu. (3) 116, S. e E. damnatorum. (*) S. per quamdam. (*) 116, S. e E. et reducendum.
( S. magnam vim.
102 COMENTUM INFERNI
cédendum in suo itinere incoepto, scilicet descriptione viciorum, virtutum, et summi boni. Dicit ergo: dunque che ee, scilicet, quod te timidum faciat et revocet ab in- coepto ? perché, perché ristai, repetit ad majorem expres- sionem, perché allette, idest cur tu advocas? et est ver- bum Tuscorum: quando enim volunt vocare avem dicunt : allecta illam avem : et est allecto verbum frequen- tativum huius verbi allicio: — (anta viltà, idest pusillani- mitatem, nel cor, idest intra mentem tuam, perche ardir e franchezza non hai? idest cur non potius habes auda- ciam et libertatem procedendi? Et subdit per brevem epilogum suffragia maxima (') qua habet, dicens : poscia che tai (re donne benedelle, idest beate, scilicet. gratia preveniens (*), sive praedestinatio, gratia illuminans (3), scientia divina, curan di le, idest procurant et intercedunt pro te, nella corte del ciel, ubi multum possunt, et ultra predictas scientia et eloquentia humana. Unde dicit: el mio parlar tanto ben (i promette, quasi dicat conclusive Virgilius: tu habes primo scientiam humanam, quia es magnus philosophus et poeta, sicut et ego fui: deinde (*) habes sacram theologiam, quam ego ignoravi: tertio ha- bes gratiam Dei, quia venisti tempore gratia; ego vero paganus sum (5 ; et ultimo videris electus et pradesti- natus, quia paratus es recedere a viciis. Et nota ffc ul- timo quod autor videtur dicere falsum, ponens tres (5 dominas, cum jam posuerit supra quatuor, scilicet nobi- lem dominam innominatam, Luciam, Beatricem et Ra- chelem. Dicendum breviter quod autor verum dicit, quia Rachel non debet computari inter istas dominas ; nam Rachel, ut dictum est, ponitur pro vita contemplativa, quae est necessaria socia theologis.
(') 116, magna qua. (3) 116, superveniens. (* E. illuminans, sive divina. (*) S. secundo habes. (*) 116, fui. (*) E. ponens tres differentias, cum jam.
104 COMENTUM INFERNI
Et subdit effectum persuasionis Virgilii dicens: tu m'hai con disiderio il cor disposto si al venire, scilicet ad se- quendum te, con le parole tue, idest. argumentis . tuis, reddendo mihi bonam spem, cà’ io son tornato nel pri- mo proposto, quod ego dimiseram urgente timore. Or vu’. Hic (*) concludit et committit se totum libere ducen- dum et regendum Virgilio, idest consilio et auxilio ratio- nis, unde dicit: or va’, idest, ergo nunc ingredere iter promissum, ch’ un sol voler è d' ambedue, quia idem volo quod vis, tamquam intimus amicus meus, quia amicitia est idem velle, idem nolle; et merito, quia, (u duca, tu signore e tu maestro, sicut expositum est primo capitulo. Et claudit capitulum dicens: cosi /i dissi, et continuo in- trat iter. Unde dicit : e intrai per lo camino alto e silvestro, idest viam, que ducit ad Infernum, quz est profunda et aspera, sicut describit Seneca tragedia (*) prima et Clau- dianus in minori, et Statius et Ovidius, uterque in majori. Et dicit: poi che mosso fue, idest postquam Virgilius coepit praecedere me.
(') 116 e E. Hic autor concludit. (*) E. tragedia prima in majori. Et dicit: poi che mosso fui.
105
CANTUS TERTIUS, in quo tractatur de prima porta Inferni et de flumine Acherontis, et de Spiritibus qui vixerunt absque fama congregatis et currentibus subter vexillum; et sicut Caron demon omnes spiritus în nave sua transit, et sicut locutus est autori.
P ER me si va nella città dolente. Expeditis duobus primis capitulis prohemialibns, in quorum primo Dantes proposuit, in secundo invocavit, nunc consequenter (') in isto tertio capitulo incipit suam narrationem sive tracta- tum. Et potest dividi istud presens capitulum in quinque partes generales; in quarum prima autor praemittit in- gressum Inferni, et quis fecerit Infernum et quomodo, et quare sit factus Infernus. In secunda tractat in gene- rali de poena vilium et tristium, qui vulgariter appellan- tur captivi, ibi: quivi sospiri. In tertia tractat in speciali de uno pusillanimo istorum, et speciali poena eorum, ibi : poscia che n’ ebbi alcun riconosciuto. In quarta tractat de generali passu Inferni, ibi: e pot ch' a riguardar oltre me diedi. In quinta ponit responsionem Virgilii ad duo que- sita, ibi: figlio! mio. Ad primam ergo dico quod autor pretangit suum introitum in Infernum, dicens: Per me si va nella città dolente idest, infernalem, plenam pena et dolore sed contra ; nam secundum Augustinum in libro de civitate Dei, et Philosophum primo Politicorum, nihil aliud est civitas quam multitudo civium ad bene vivendum ordinata (*) ; ista autem est multitudo civium ad semper male vivendum ordinata (*). Dicendum breviter quod au-
(!) E. convenienter in tertio. () E. e 116, ordinata. Dicendum etc. (*) S. inordinata.
106 COMENTUM INFERNI
tor capit hic civitatem methaphorice, et eleganter appellat Infernum civitatem, quia hac civitas est conflata (*) ex omnibus civitatibus mundi, et continet in se cives de omni genere universi, qui omnes constituunt istud corpus civitatis, in qua justo judicio Dei puniuntur de commis- sis. Unde dicit: per me si va ne l'eterno dolore, quia Infernus non habet finem, licet bene habuerit principium, et sic est(*) aeternus a parte post, ut statim dicetur. Et dicit: per me si va tra la perduta gente, scilicet dam- natorum. Et facit autor primum colorem rhethoricum, qui dicitur repetitio. Giusticia: hic autor ostendit quare factus fuerit Infernus. Ad cuius evidentiam est notandum, quod autor fingit se reperire unum titulum sive edictum in summitate porte Inferni, quo ipsa porta loquitur omni- bus intrantibus; et facit colorem, qui appellatur con- formatio (^), qui color fit quando (5 attribuimus loquelam vel aliam proprietatem hominis rei inanimat®, sicut (P) hic porte Inferni, et est pulcerrimus color, ut dicit Ari- stoteles in sua Poetria. Nunc ad literam: dicit porta In- ferni: Giusticia mosse il mio alto fattore, scilicet Deum ad constituendum me propter peccata juste punienda. Nam, teste Augustino, plus relucet ordo justilie in Inferno quam in Paradiso ; nam nullus est in. Inferno qui non bene me- ruerit. Et hoc intelligas de condigno, non de congruo; nam licet meritum nostrum finitum non possit attingere proportionabiliter (5) ad premium infinitum, tamen homo meretur, si adimplet (’) mandata, et affectat facere quic- quid potest (*) ad ipsum promerendum. Et subdit quis fecerit Infernum, et dicit, quod Deus trinus et unus. Et primo tangit Patrem cum dicit, la divina potestate, idest
(') E. confecta, aliter conflata. (*) E. est in seternum a parte post. (*) E. confirmatio. (*) 116, antequam.
(*) E. sicut huic porte. (*) E. e S. proportionaliter premium. (*) E. adimplebit. (*) 116, ipse potest.
108 COMENTUM INFERNI
semper, sicut salamandra vivit in igne aliquandiu. Sed hic statim oritur dubitatio (') quare, scilicet, Dantes fuerit ita demens quod intraverit visa ista scriptura (5). Dicen- dum breviter quod Dantes non intravit Infernum eo modo quo ceteri obstinati, imo ut exiret, ut statim dicetur in isto capitulo; sicut gratia exempli aliquando videmus hic, quod aliquis dominus temporalis statuit ut quicum- que condemnatus ad talem carcerem numquam possit inde exire; et tamen unus de gratia speciali obtenta a domino intrabit carcerem ad videndum carceratos et conditionem et penam eorum. Modo iste talis non obli- gatur ad penam, ideo potest secure intrare. Queste. Hic autor ostendit ubi viderit ista verba, et dicit quod vidit verba prescripta in summitate porta. Dicit ergo: vid'io queste parole, scilicet tam horribilia, iscritfe, idest inscripta, di color oscuro, idest inclaustro nigro. Et bene, quia erant in loco obscuro, tempore obscuro, et de materia obscura, al sommo d' una porta, idest in summitate prima porte infernalis ; et istud enclaustrum vere erat nigrum factum de felle dyaboli. Unde subdit quod turbatus est dicens: perch io, idest, propter quod ego, supple, dixi: maestro, scilicet, o Virgili, i] senso lor m'e& duro, quasi dicat: du- rus est hic sermo quod ego debeam intrare sine spe redeundi. Vel etiam potest dici quod sermo iste sit du- rus, quia videtur nimis injustum quod homo, qui peccat temporaliter, puniatur eternaliter. Ad quod potest bre- viter dici, omissis aliis rationibus, quod homo punitur eternaliter quia peccat eternaliter. Non enim justitia di- vina punit eternaliter peccatorem penitentem, sed perti- nacem et desperantem, qui vellet eternaliter peccare, si eternaliter vivere posset. Unde inventi sunt aliqui ita obstinati quod in morte non dolent nisi quod non fece-
(*) S. dubium. (*) 116, scripta.
110 COMENTUM INFERNI
ganum organorum. Et vere Virgilius porrexit manum adiutricem Danti, et introduxit eum in istum Infernum, quia ipse jam fecerat istam descriptionem viciorum, que multum profuit ei, qui invenit viam factam et nunc (') stratam ante se.
Quivi sospiri e pianti. Ista est secunda pars generalis, in qua autor describit generalem penam vilium et im- becillium. Sed antequam tangam literam, est hic preno- tandum, quod autor volens tractare de viciosis, primo breviter perstringit qualitatem et penam istorum tristium ; quamvis enim sit (*) multitudo numerosa, tamen est de eis breviter et leviter praetereundum propter eorum vili- tatem. Ideo merito ponit eos separatos ab omnibus aliis, quia indignissimi sunt societate omnium, maxime mo- raliter loquendo, ut statim patebit. Primo ergo autor describit primum locum Inferni per effectum, dicens: quivi sospiri, pianti, et alti guai, secundum diversitatem penarum, risonavan per l'aire senza stelle, quia Infernus nulla stella illuminatur, essentialiter loquendo. Similiter moraliter, nulla claritas, nulla gloria est de istis tristi- bus. Et subdit : perch’ io al cominciar ne lagrimai, scilicet ex compassione. Diverse. Hic autor describit confusum (?) rumorem istorum, dicens : diverse lingue, quia de omni (5 natione et regione sunt innumerabiles isti tristes, plures tamen in una provincia quam in alia, horribili favelle, propter penam, parole di dolore (5, accenti d'ira, idest pronunciationes irose. Nam accentus apud Grammaticos est debita pronunciatio vocis, nunc gravis, nunc acuta, nunc circumflexa ; ita erat hic. Unde dicit: voci alte, idest, acute, e fioche, idest rauc®, et graves propter ni-
/') S. et nivem. — E. nivem ante se fractam.
(*) 116, sint. (*) E. diversum et confusum. (‘) 116, de omni genere, natione et religione, sunt.
(') 116, S. e E. dolore, idest verba procedentia a dolore, accenti.
112 COMENTUM INFERNI
la testa cinta d' error, idest qui habebam fantasiam tur- batam tanta confusione; vel secundum aliam literam, d’ orror, propter horribilem clamorem, dissi: maestro, scilicet, o Virgili, che ce quel ch'i odo, plantus et clamor e che gente, idest, et quod genus peccatorum est? che par si vinta nel duol, idest in dolore, quia videtur non posse plus. Et sic petit tam de pena, quam de punitis ('). Et hic nota quod autor merito miratur et turbatur hic, quia vir sapiens, quando considerat vitam istorum ita perditam, stupescit in seipso, quomodo tot millia homi- num sunt (*) nata in mundo solum ad consumendas fru- ges, et replendum numerum turbe. Ed elli a me. Hic autor ponit responsionem "Virgilii ad quaesitum, dicens: Et elli a me, supple, Virgilius respondit, /' antme triste di coloro, scilicet tristium, che visser senza fama e senza lodo, et per consequens sine virtute et valore: aliqui tamen dicunt, senza infamia ; sed prior litera melior est, quia non vixerunt sine infamia, ut patebit paulo post: lengon questo misero modo, scilicet sic miserabiliter vi- vendo et moriendo. Meschiati. Hic autor dat istis socie- tatem convenientem ; et breviter dicit, quod sunt sociati illis malis angelis, qui non fuerunt aperte pro, vel contra Deum, quando Lucifer superbivit contra eum. Unde dicit : et isti captivi meschiali sono a quel cattivo coro, idest vili societati, degli angeli che non fuoron ribelli, ne fuor fideli a Dio, ma per se fuoro. Et hic nota, lector, quod ista pugna, qua dicitur fuisse in coelo, non fuit corporalis cum lancea et clipeo, sicut vulgus dicit, imo mentalis, quia aliqui angeli aperte assenserunt et (?) faverunt ipsi Lucifero, alii expresse contra eum, aliqui vacilanter et dubie; unde non dubium quod aliqui peccaverunt (5, plus, aliqui minus. Ideo non credas per hoc quod non
(') S. punitione. (3) 116, S. e E. sint. (*) E. et fuerunt ipsi Lucifero. (* E. peccaverint.
114 COMENTUM INFERNI
sicut audio? Et continuo subdit responsionem Virgilii et dicit: et ipse Virgilius rispose: dicerolti, idest dicam tibi, molto breve, quia de his est valde breviter agendum et breviter transeundum, ut statim dicetur. Questi. Hic Virgilius assignat causam lamentationis istorum, dicens : questi non hanno speranza di morte. Ad intelligentiam istius literae est notandum (? quod si loquamur de In- ferno essentiali, autor verum (? dicit, quia ibi est mors sine morte. Si vero intelligamus de morali, vult dicere autor quod isti viles, tristes, ut plurimum deveniunt ad tam miserabilem vite ?) statum, quod sepe vocant mortem tamquam dulcem amicam, et illa dedignatur audire eos. Et ista est vera opinio, sive intentio autoris, quam de- clarat litera sequens, que dicit : e /a lor cieca vita ée tanto bassa, nam et corporaliter viventes mortui sunt, ch’ în- vidiosi son d' ogni altra sorte, hoc est, quod isti in centro miseriarum positi invident (*) omnibus, imo sepe mortuis, et nullus invidet eis, quia miserrimus est qui misero invidet. Fama. Hic autor declarat per effectum cecitatem et bassitatem vite istorum, quia cum naturaliter omnes appetant honorem, isti omnino ignoraverunt quid sit honor. Ideo bene dicit: il mondo non lassa esser fama di loro, et ista litera dicit expresse quod superius de- bebat dici, che visser sencia fama, et non, sencia infa- mia; nam sunt ibi (5) infantes quod misericordia e giu- sticia li sdegna. Et ad intelligentiam istius literae nota (*) quod, si loquamur de Inferno essentiali, litera est sic exponenda: misericordia li sdegna, quia nec Purgato- rium nec Paradisus recipit eos; iusticia, quia nec etiam Infernus recipit eos, imo ( ponuntur extra circulum
———==,
(*) S. sciendum. (*) S. bene dicit.
(*) S. vite terminum et statum. (*) S. invident eis quia (*) E., 116 e S. ita infames quod. (*) S. adverte quod.
(*) S. ideo ponuntur.
116 COMENTUM INFERNI
diose de istis, ideo concludens omnes reducit ad unum cumulum, et de omnibus facit unum involucrum, dicens: el io che riguardai, ita transeunter ('), sicut praeceperat Virgilius, vidi una insegna, quia omnes isti ribaldi trahunt (*) ad unum signum (*), nec discernuntur aut distinguntur inter se, ut statim patebit. Et dicit: che gi- rando correa tanto ralla, quia vita istorum semper est in continuo discursu, che d' ogne possa mi parea indegna, quia non habent (* proprium domicilium nec habitaculum. Et subdit quod innumerabilis exercitus sequebatur istud insignium. Erat () enim forte una petia alba, sicut por- tant ribaldi, non habentes alia insignia distincta. Unde dicit: e si longa tratta (€) di genti li venia detro, ch'io non avrei creduto, idest non credere potuissem, antequam viderem istam turbam maximam, che moríe n' avesse disfatta (anta. Et verum dicit: isti enim sunt ribaldi, ragacii, pultrones, pugnotarii (^), gallinarii, saccarii, quo- rum vilis et imbecillis (*) multitudo est innumerabilis, infinita ; nec ego unquam credidissem tot esse ribaldos in mundo, quot vidi semel ad pagnotam (?) in Avinione, nec mirabor unquam quando videbo ltaliam repletam istis, tot vidi sepe in Provincia et Sabaudia.
Poscia ch’ io n’ ebbi. Ista est tertia pars generalis, in qua autor facit specialem mentionem de uno istorum, et describit in speciali penam ipsorum. Sed antequam descendam ad literam ('°), est prenotandum quod autor dixerat non debere fieri memoriam de istis; tamen, ut eius tractatus sit clarior, fecit ('') singularem (!*) mentionem
(') 116, transcurrens. (3) E. trahuntur ad unum signum, unde discernuntur. (*) S. insignum. (* E. non habebat.
(! E. Erat autem fortassis una penna, sicut. (9) E. traccia. (" E. pajotarii, sive pagiotarii. (*) E. inutilis multitudo. (9) S. in pagnota.
('°) S. literam, adverte quod est premotandum. (!!) S. facit. — E. fecit de uno vili et pusilanimo. — (!*) 116, singulariter.
118 COMENTUM INFERNI
maximam renuntiationem, non tamen ex vilitate (‘), imo ex magnanimitate ; fuit enim Celestinus, si verum loqui volumus, vere magnanimus ; magnanimus ante papa- tum, in papatu, et post papatum. Ante papatum, quia statim (*) audita electione sua, conatus est fugere cum uno discipulo suo nomine Roberto, juvene salentino, sed ex improviso circumventus subita multitudine po- puli non potuit efficere () quod optabat. Fuit et ma- gnanimus in papatu; nam quamvis positus esset in summo culmine dignitatis intra amplum et papale pa- lacium, fecit sibi arctam et heremiticam camerulam, in qua per singulos dies () pro certa hora vacabat dulci ocio sancte contemplationis, ubi loquebatur cum Deo inter tot laboriosos et amaros (5) strepitus homi- num. Sicque vixit humilis in alto, solitarius inter turbas, inter divicias pauper fuit; et tanto magnanimior, quanto renuntiatio major. Petrus siquidem Christi primus Vica- rius reliquit naviculam parvam et pauperem, hic vero Petrus (5) successor Petri navium maximam et ditissimam dimisit, et maxime eo tempore quo erat in maximo precio, quando magna ambitione ab omnibus petebatur ; ideo felicius sibi cessit quam Bonifacio, qui onus istud tanto studio quaesivit, sub quo tamen erat infeliciter mo- riturus. Cognoscebat enim vir sanctus Celestinus se inha- bilem et inutilem officio quod invitus (?) acceperat, tum quia eral inexpertus et ignarus negociorum seculi, as- suetus diu contemplationi in silvis, non in urbibus; tum quia frustra sperabat posse facere fructum ecclesia Dei, cum videret illos cardinales incorrigibiles, insanabiles (9), non posse revocari a simoniis et aliis cupiditatibus, quibus
(*) 116, vilitate, sed imo. (*) S. quia post audita. (*) 116, effugere quod vitabat. (*) 116, dies certa hora. (*) E. armatos. (*) E. Petri successor navim.
(€) Murat. divinitus. (*) E. insatiabiles.
120 COMENTUM INFERNI
Christus; quod tacite praefiguravit ipse Isaac quando fecit filium jurare super femur suum. Nam non sine quare fecit fieri tam novum genus jurationis ; fecit etiam istam renunciationem ex maxima vilitate, scilicet ex ventris ingluvie, pro edulio lentis. ldeo autor signanter dixit, per villate. Ex quo Esau merito reponitur inter istos pul- trones, viles, tristes, qui sepe pro modico cibo inducuntur ad vendendum magna bona. Unde recte videtur de nu- mero suprascriptorum inutilium, qui nati (') sunt in mundo ad damnum et destructionem fructuum terre. Si tamen quis velit omnino resistere, et dicere autorem intellexisse de Celestino, audebo dicere, nisi temerarius videar, quod honestius et sanctius de viro vili et voraci, quam de sancto et animoso. Et tamen pro excusatione autoris dicam quod nondum erat sibi nota sanctitas hominis ; fecerat enim Celestinus renunciationem recen- ter (*) forte per biennium antequam autor ista descripsit (9), et nondum erat canonizatus ; nam Celestinus postea ca- nonizatus fuit a Clemente papa quinto anno Domini mil- lesimo ccc.° xui? Preterea autor erat iratus Bonifacio, Autori exilii et expulsionis eius. Qui Celestinus donaverat sponte Bonifacio summum pontificatum. Unde autor se- pissime dicit magna mala de Bonifacio, qui de rei veri- tate (* fuit magnanimus peccator ; de cuius gestis multa dicentur in multis locis et capitulis. Nunc ad literam re- deundum est. Dicit autor: ego Dantes vidi e conobbi Pombra di colui, idest magni tristis, che fece il gran ri- fiuto per viltate, in hoc aggravat fallum, quia si fecisset magno animo non ita imputaretur sibi, possia che n'ebbi riconosciuto alcuno in tanta multitudine. Et subdit ex dictis quod statim cognovit qua erat secta illa. Unde
(*) E. nascuntur in hoc mundo. (*) E. recentem. ‘3) 116, scripsit. — E. descripserit. (* S. qui revera.
122 COMENTUM INFERNI
guis, meschiato di lagrime, quia plorant in ista pena, era ricolto da fastidiosi vermi, nam sepe deveniunt ad tantam miseriam quod eorum marcida membra emittunt vermes; unde et musce naturaliter generant vermes in capitibus et membris eorum. Et nota, lector, quod quamvis ista materia sit fastidiosa, tamen est utile ipsam declarasse ad exemplum et terrorem aliorum, ut caveant tam mi- serabilem sectam (') captivorum.
Et io ch’ a riguardar. Ista est quarta pars generalis, in qua autor tractat de generali passu Inferni, et describit primum flumen Infernale, quod vocatur Acheron; ad quem fluvium conveniunt, et per quem transeunt omnes anime damnatorum. Unde dicit: e/ io, supple, Dantes, che me diedi a riguardar oltre, idest qui converti animum meum, sive speculationem ad ulterius videndum, quia satis dictum erat de istis tristibus, vidi gente, idest genus (*) pravorum, a la riva d'un gran fiume, scilicet, Acherontis, qui est fluvius profundus ita quod non potest transiri nisi per navim, et ideo est ibi nauta paratus, scilicet Charon, qui trajicit omnes animas. Et subdit quomodo (°) ipse factus avidus novitate rei petivit licentiam a Virgilio inquirendi qua essent ille anime, et qua de causa viderentur ita prompte ad transitum fluminis. Unde dicit: perch’ io, supple, Dantes, dissi : maestro, scilicet, Virgili, or mi con- cedi ch'io sappia quali sono, idest qui sint, et ecce se- cundam petitionem, e qual costume, quia mirabile vi- detur (* quod aliquis prompte vadat ad penam, le fa parer si pronte del trapassar, scilicet ultra Acherontem, com’ to discerno per lo fioco lume, idest, paucum. Et elli. Ponit ) responsionem "Virgilii dicens : et elli a me, supple. Virgilius respondit (): le cose ti fien conte, idest ea que
(*) E. sectam vitiorum. (*) 116, gentes. — S. gens.
(*) S. quomodo factus. (*) 116, videbatur. (*) 116, Hic autor ponit. (*) S. Virgilius ait.
124 COMENTUM INFERNI
ut modicum spacium remaneret sibi ad exhalandum; unde aer ibi inclusus erat nimis suffocatus. Secundo, quia (') sibi admiscetur aqua maris, que ibi corrumpitur. Tertio, quia in circuitu habet venas sulphureas (5, que inficiunt aquam, unde erat ibi densa caligo et fetor sulphureus adeo quod aves desuper volantes statim necabantur (3). Ideo merito intrantibus videbatur Avernus, idest sine delectatione (*). Hic Avernus habet aquas impotabiles, et gignit paucos pisces, parvos atque nigros, et nullo usui humano commodos, sed multos et maximos aliquando recipit a mari agitato et impulso in eum, qui assuefacti vivunt ibi, sed nullus piscator infestat eos. Unde vir suavis eloquenti: Boccatius de Certaldo in suo libro de flumi- nibus scribit se vidisse, regnante famoso Rege Roberto, tam grandem multitudinem piscium ejectam in ripas, ut videretur quid monstruosum ; et omnes erant mortui, et intus nigri ()) in sulphure fetidi ita, quod nullum animal gustabat ex illis, et dicebant viri prudentes experti de contrata quod vene sulphure» erumpentes in lacum erant tanta efficaci ut pisces necarent. Crediderunt etiam antiqui ibi esse iter ad inferos, quia ibi fiebant sacrificia diis infernalibus sanguine (5) humano ; unde Ulixes, quem Homerus fingit (^) viventem ivisse ad Infernum XI Odys- sexe, ut magni sapientes opinantur, primo, mactato Hel- penore socio suo, revocavit umbras ab inferis vi sa- crificiorum et incantationum, quas consuluit de futuris. Similiter postea Eneas, quem Virgilius fingit VI Eneidos etiam viventem ivisse ad Infernum, immolato Misseno tubicine (*) suo, idem fecit. Sed Virgilius crudelitatem
(!) E. quia ibi. (* E. sulphureas adeo quod aves. (*) E. necantur.
(4) Averno propr. A'opvoc, quasi senza uccelli, dall'« privativa, e dpv:s, uccello, perché gli uccelli, che volavano al di sopra di esso, cadevano morti dal fetore che esalava.
(*) 116, E. e S. nigri et sulphure. (*) S. de sanguine.
7) E. canit. i!) E. tibicine.
126 COMENTUM INFERNI
tempore ad aliam vitam per fluctus concupiscentiarum. Di- cit ergo autor: ed ecco un vecchio, quia tempus est anti- quissimum, imo secundum Philosophum est eternum, bianco, idest canum; signum (') enim senectutis est ca- nities, per antico pelo, quia scilicet naturaliter erat canus ex senectute, non accidentaliter, sicut sepe accidit ho- minibus ex morbo vel timore. Et ponit vocem Cha- ronis ad animas damnatorum (?) cum dicit: gridando, guai a voi anime prave. Et vere heu vobis, quia non isperate mai veder lo cielo. Quia desperantes de miseri- cordia Dei mortui sunt sine recognitione culpe. Unde prenuntiat eis futuram poenam, dicens: io vengo per menarve a l altra riva, scilicet, in terra Inferni, ne le (e- nebre eterne in caldo e gielo, quia secundum merita unius- cuiusque ; nam astuti cruciantur in igne, proditores in glacie, sicut patebit suis locis. Aliqui tamen textus ha- bent, esterne, idest extraneas ; nam tenebre interiores sunt peccata, exteriores vero pene infernales, juxta illud (9): millite eum in lenebras exteriores. — E tu. Hic Charon, facta exclamatione generali ad animas pravorum, nunc dirigit sermonem suum in speciali ad animam viri boni, scilicet Dantis, dicens: e tu che sie così, anima viva (9). Hoc potest intelligi historice sic: anima viva, idest anima viventis corporaliter, non separata adhuc a corpore. Vel moraliter sic: e (u anima viva, idest non mortua in peccatis, sicut anime istorum, partiti da cotesti che son morti, idest recede ab animabus istorum mortuorum corporaliter et moraliter. Et subdit quod Charon, videns ipsum non recedere, protestatus est sibi quod non transi- ret flumen per illam viam, unde dicit: ma, ille Charon dixit, verrai a piaggia, idest ad ripam, quia non est ibi
(') 116, signum in senectute est canities. (*) 116, pravorum. (*) E. illad Evangelii. (*) S. viva, idest anima viventis corporaliter etc.
128 COMENTUM INFERNI
ira. Vel hoc dicit quia tempus consumit omnia velut ignis. Et hic nota quod aliqui dicunt et exponunt quod per Charonem intelligitur mors, que {') transit omnes ad aliam vitam, quae habet oculos flammeos quia omnia debentur morti. Unde Virgilius in simili dicit: 4erribili squalore, idest. sorde, quia omnia corpora mortuorum putrescunt et resolvuntur j^. Ma quelle. Hic post digres- sionem factam autor revertitur ad primam materiam, et primo continuans se ad illud quod superius dixit Charon, scilicet, non isperate mai veder lo cielo, ponit effectum illius exclamationis dicens: ma quelle anime, scilicet pra-^ vorum (?) ch’ eran lasse e nude, quia (^ omnes anime generaliter possunt dici nuda, quia sunt spoliate veste corporis, et quia noviter mortua ex anxietate cangiar colore, idest mutaverunt colorem. Et dicunt aliqui quod autor ideo hoc dicit quia erant anime mortuorum, et color mutatur in morte. Istud nihil est dicere: ideo dic, et melius, quod finguntur mutasse colorem propter timo- rem mortis eterne, quam minabatur sibi (9) Charon. Unde dicit: e dibattero i denti, sicut sepe timentes faciunt, vel hoc fecerunt ex rabie desperationis, raíto ch' inteser le parole crude, idest statim cum intellexerunt verba cru- delia illius Charonis. Et subdit verba desperata ipsorum dicens : biastimavano Dio, hoc dicit Isaias, e i lor puren&, scilicet patrem et matrem, qui genuerunt eos, ? umana specie, quia scilicet vellent fuisse bruta (9, in quibus anima moritur simul cum corpore, ut evitarent mortem eter- nam, quae nunc promittebatur eis, il luoco, e ’l tempo, qua faciunt ad generationem ; nam videmus quod alia animalia nascuntur in uno loco et tempore, alia in alio,
(') E. que trahit vel transit.
(^) E., 116 e S. terribili squalore Charon. Terribili, quia mors est ultimum terribilium : squalore, idest sorde, quia omnia corpora mortuorum etc.
(5 116, prava. (*) 116, quia sunt spoliate.
(^ E. eis Charon. (*) E. bruta animalia.
CANTUS TERTIUS. 129
e'l seme di lor semencia, sicut primos parentes ; ideo dicit, e di lor nascimenti. Poi. Hic autor ostendit quo- modo illi pravi ascenderunt navim, dicens: poi si ritras- ser tutti quanti insieme, idest omnes congregati sunt in unum ut ascenderent navim, forte piangendo, propter (*) penam prenuntiatam eis, a /a riva malvagia, scilicet Acherontis, ch’ attende ciascun uom che Dio non teme, idest quam expectat omnis pravus, qui non timens Deum mo- ritur obstinatus in peccatis. Et subdit transportationem eorum dicens: Charon dimonio. Appellat Charonem de- monem (*) quem Virgilius vocat Deum. Dicendum bre- viter quod poetria ponit (?) deos superos et inferos, sicut theologia ponit angelos bonos et malos, ut tactum est paulo supra in isto capitulo. Con occhi di bragia, idest cum oculis ignitis et flammatis (*), ut jam expositum est, tutte le racoglie, scilicet in navi, accennando lor, idest alliciendo et adulando. Unde dicit : batte col remo (9) qualun- que s' adagia, idest retardat ire. Come. Hic autor specifi- cat istam transportationem animarum per unam compa- rationem pulcerrimam; et breviter dicit quod ille anime deiciebant se de litore ad navim, sicut recte folia tem- pore autumnali cadunt de arbore sua ad terram. Et ut videas quantum ista comparatio propriissime (9) faciat ad propositum, nota quod folia cadunt de arboribus tem- pore autumnali, quia non habent amplius locum, jam maturatis fructibus et bonis et malis; nec possunt am- plius stare, quia tunc terra clauditur et non ministrat amplius alimentum arboribus et plantis: ita homines mo- riuntur, factis operibus bonis vel malis, cum corpora non
(*) 116, propter prenuntiata eis.
(*) 116, qui nos ducit ad Infernum, sicut demon. Sed quomodo autor vo- cat Charonem demonem, quem Virgilius vocat Deum?
(*) S. vocat. (*) S. braxatis.
(*) 116, remo, idest fallaci delectatione.
(*) S. sit propriissima et faciat.
130 COMENTUM INFERNI
habent | amplius alimentum, deficiente humore et ca- lore naturali, naturaliter loquendo. Nunc ordina sic lite- ram : il mal seme d' Adamo, idest humanum genus, git- (asi di quel lito, idest proiicit se ex illa ripa Acherontis in navim Charonis, ad una ad una per cenni, idest ille- cebris; quod declarat per simile dicens, come uccel per suo richiamo ; sicut enim avis allicitur et inescatur cibo, ita homo voluptate (? mundana, similmente come le foglie si levan d' autunno P una apresso È altra. Et dicit: infin che 'l ramo vede alla terra tulte le sue spoglie, idest donec penitus denudatur foliis suis, quibus primo vestiebatur ; et attribuit proprietatem videndi arbori. Et nota quod autor accipit istam comparationem a Virgilio, et addit pulcre istam particulam ultimam. Homerus etiam simi- lem comparationem facit, quem sequitur ipse Virgilius. Et subdit quomodo continuo renovatur gens ista, et con- tinuans dicta dicendis dicit: così sen vanno su per P onda bruna, idest per aquam obscuram illius fluminis infer- nalis, e nova gente s' aduna anco di qua, idest congrega- tur ad ripam citeriorem (*) fluminis, unde recesserat na- vis, avanti che sian discese di la, idest in ulteriori ripa; scilicet, antequam illa portata (*) pervenerint ad aliud litus, alie nove anime sunt congregate in eo loco, a quo illae recesserant. Per hoc autem autor dat intelligi quod continuo novi homines moriuntur, et essentialiter et moraliter vadunt ad Infernum, ita quod iste nauta nunquam quiescit, et semper habet novam mercem (5) portandam.
Figlio! mio. Ista est quinta (°) pars generalis, in qua autor ponit duplicem responsionem Virgilii ad duas inter- rogationes, quas superius fecerat sibi. Et primo respondet
(*) E. non habeant. (*) E. voluntate. (*) E. anteriorem. (* E. portate fuerint ad. 5) E. mortem portandam. (9) 116, quinta et ultima.
CANTUS TERTIUS. 131
ad primam, quam autor petiverat, qui essent isti. Unde dicit : 44 maestro cortese, idest, Virgilius liberalis in dando sentenciam (') suam, sicut jam dictum est supra in prze- cedenti capitulo, disse: o figliol mio, idest, o Dantes, tu petebas supra qui essent isti, et ego promisi me respon- surum tibi in ripa Acherontis. Respondeo ergo tibi sic: tutti quelli che muoion nell ira di Dio, de quibus Deus intendit facere justam ultionem, quia provocaverunt eum ad iram, convegnon qui d' ogne paese, idest congregantur ad istam ripam ex omni parte mundi. E pronti. Hic Vir- gilius respondet secunda petitioni autoris, scilicet, quare ille anime sunt (*) prompte ad transeundum. Et dicit: e pronti sono a trapassar lo rio, idest fluvium Acheron- tis. Et ecce causam, che la divina iustizia li sprona, idest impellit et urget, sì che. la tema si volge in disio, idest timor volvitur in desiderium, sive appetitum, sicut gratia exempli videmus aliquando in mundo isto quod homo peccator post peccatum sponte vadit ad mortem et sup- plicium cum posset evadere, ita peccatum obcaecat ipsum urgente divina justicia. Imo audivi de uno, qui cum in- terfecisset hominem et evasisset, post tempus sponte accessit ad judicem confitens delictum suum et petens decapitari, quia nunquam poterat dormire vel quiescere. Quinci. Hic Virgilius postquam respondit ad duo quesita per autorem, nunc respondet ad unum non quesitum, scilicet, quare superius Charon dederit sibi repulsam, et noluerit acceptare ipsum in navi. Ássignat ergo nunc rationem dicens: quinci non passa mai anima bona. Ad intelligentiam autem istius (?) est subtiliter advertendum quod homines dupliciter vadunt ad Infernum, idest ad statum viciorum : aliqui enim vadunt ut nunquam re- vertantur, scilicet qui nunquam penitendo dimittunt pec-
(') E,, 116 e S. scientiam suam. (*) S. sint. (*) 116, istius literas.
132 COMENTUM INFERNI
cata, et moriuntur obstinati in eis, et isti finguntur (^ transire omnes per Acherontem in Infernum nunquam evasuri. Aliqui vero sunt qui vadunt ad Infernum, idest incidunt in peccata, non tamen perseverant in eis, imo emendantur, et tales exeunt de Inferno per penitentiam. Et talis fuit autor noster. Ideo bene fingit quod transit per Infernum, postea evadit per Purgatorium, nec re- vertitur per viam primam, scilicet, quia non relapsus est in peccata. Finito questo. Hic autor ultimo describit transitum suum valde occulte. Unde ad intelligentiam istius") passus obscuri est sciendum quod aliqui expo- nunt istam literam fortem leviter, et dicunt quod autor fingit se incidisse in sincopim ut transiret fetulentam paludem Acherontis sine turbatione,?) sensus. Sed ista est frivola expositio; nam fictio . nostri autoris habet al- tiorem intellectum (^. Ideo aliqui viri famosi subtilius videntur exponere: dicunt enim quod autor sub ista fictione vult dicere quod ipse intravit Infernum, idest viam viciorum, per superbiam et superbam gloriam (9. Sed quidquid dicant omnes, mihi videtur quod ista non sit intentio autoris, quia autor judicio meo non loqui- tur hic de tali introitu Inferni, de quo (* capitulo primo, ubi fingit se reperisse in silva obscura, et se nescire re- dicere quomodo intraverit illam, imo vult ostendere quo- modo ductu rationis intraverit speculationem viciorum, ut illa cognita exiret. Ideo bene fingit se transivisse per somnum, idest per profundam abstractionem mentis, ita quod exivit extra se ipsum raptus in extasim, viso in- felicissimo fine impiorum, qui sine spe videndi unquam celum vel Deum intrabant (^) aeternam mortem perpetuo
(') E. figurantur ire et transire. à) S. hujus. (*) S. perturbatione. (*) S. sensum. (^) S. et vanagloriam. (*) S. de quo ait capitulo.
(*) S. intraverunt.
CANTUS TERTIUS. 133
cruciandi. Nunc expone sic literam : finito questo, idest, postquam cognovi ex Virgilio, et vidi clare qualis erat via peccatorum et qualis via vitiosorum, statim /a buia campagna, idest obscura ista riperia Acherontis, (remó si forte, idest immisit in me tantum tremorem et timorem, quod adhuc remanet radicatus in mente mea. Unde dicit : che la mente, idest memoria, ancor mi bagna di sudor , quasi dicat, quod quandocumque recordor, totus sudo anxie- tate (') et angustia. Ideo dicit: de lo spavento, ex terrore et timore, quem tunc concepi. Et subdit: /a terra lagrimosa, scilicet predicta flumana, qua est vallis lacrimarum et miseriarum, diede vento, scilicet emisit spiritum in me, che balenó, idest emisit subito in modum fulgoris (*) una luce vermiglia, idest fulgentem claritatem cognitionis, quae illuminavit intellectum meum, ita quod omnino me abstraxit ab-istis exterioribus, nam clausit mihi oculos corporales et aperuit mentales. Ideo bene dicit: /a qual mi vinse ciascun sentimento, idest, sopivit in me omnes sensus corporis, et removit me ab omnibus sensibilibus. Et facit finem huic materie et capitulo dicens: e caddi come Puom cui sonno piglia, idest, cecidi quasi somno- lentus et dedi me quieti, et cessavi ab omnibus operibus exterioribus. Et adverte, lector, quod autor in isto primo introitu Inferni facit subtiliter istam (*) fictionem, quam sepe faciet alibi ; unde similiter, quando vult intrare Pur- gatorium, fingit se obdormisse, et sic dormientem raptum fuisse a quadam aquila ; et ita alibi sepe.
(*) E. ex anxietate. (*) 116, fulguris. (*) E. e S. illam.
134 COMENTUM INFERNI
CANTUS QUARTUS, tn quo tractatur de spiritibus entibus in Lymbo, et vidit turbas multorum, quorum nominat multos ; et declarat Virgilius Danti questionem, sicut Christus extrazit de isto loco multos spiritus, et $n fine Capituli nominat multos sapientes; et hic est primus Circulus Inferni.
n UPPEMI l'alto sonno nella testa. Postquam in supe- riori capitulo tertio proxime praecedenti autor noster tractavit et determinavit de generali passu, per quem itur ad Infernum, nunc consequenter in isto quarto capitulo tractat de primo circulo Inferni, qui dicitur Limbus, in quo ponuntur illi qui non puniuntur proprie sicut pueri innocentes sine baptismo, et viri pagani illustres armis et scientiis. Et potest istud praesens capitulum dividi in VI par- tes generales, in quarum prima autor, continuans dicta dicendis, describit locum in generali, et introitum ad primum circulum. In secunda tractat de pena puerorum innocentum (') ibi: Quivi secondo. In tertia autor facit incidenter unam petitionem Virgilio (*) ibi: Dimmi, mae- stro. In quarta describit locum illustrium virorum, et aliquos poetas egregios in speciali, cum quibus intravit hospitium sapientie ibi: Non era lungi. In quinta describit viros strenuos armorum ibi: 7raemoci cosi. In sexta autor nominat viros claros sapientie ibi: Poi che inal- zai. Àd primum dico, quod autor describit locum in ge- nerali, sed primo praemittit suam continuationem. Dixerat enim autor in fine capituli praecedentis quod transiverat ad infernum per somnum; nunc continuans se ostendit
(*) 116, innocentum et virorum illustrium, ibi. (*) S. ad Virgilium, ibi.
CANTUS QUARTUS. 135
quomodo fuerit (') excitatus a quodam tonitru (*). Et ad intelligentiam huius literae est preenotandum (?) quod iste tonitrus est terribilis sonus penarum, de quo dicetur paulo infra, quem sonum autor appellat (*) methaphorice tonitrum, sicut sepe, quando audimus aliquem alte vo- ciferantem, solemus dicere: emisit vocem, que visa est unum tonitrum (). Nunc ergo ad literam dicit autor: un grande trono, idest, terribilis sonus, ruppeme l alto sonno, idest excitavit mihi profundam speculationem vel quietem, nella testa, idest (?) fanthasia mea, sì ch’ io mi riscossi, idest recuperavi sensum, et evigilavi (^, per si- mile, come persona che per forza ee desta, idest excitata violenter, sicut a simili videmus de facto, quod quis fixe dormiens in camera aliquando excitatur totus territus violentia immensi soni, sicut tonitrui, vel crepitus (5), qui vulgariter appellatur bombarda. — E l'occhio. Hic autor ostendit quid fecerit ita excitatus, et dicit (?): continuo rimossi l'occhio riposato, oculum dico intellectualem quie- tatum ('°) per quietem somni, quia scilicet per istam ab- stractionem quielaverat et disposuerat intellectum suum ad speculandum ('') qui ante istam speculationem fuerat semper inquietus, intorno, idest ex omni parte. Et dicit: dritto e levato, scilicet, ego erectus speculatione mentis; e fisso riguardai, quia animus eius amplius non vacilla- bat, sicut solebat ante istam speculationem. Et ecce causam quare circumspexit, per veder lo luoco dov’ î0 fossi. — Ver de. Hic autor ostendit quomodo cognoverit locum, et notificat ipsum descriptive, unde dicit: ver ee che in su la proda mi trovai; per hoc praesupponit (!?)
(*) 8. e E. fuerat. (*) E. tonitruo.
8. sciendum. (9 S. vocal. (*) E. tonitruum. (*) E. idest in fantasia. ( E. vigilavi. (*) E. strepitus.
(*) 116, dicit quod continuo. ('*) E. quietum per quietem. (!*) 8. speculationem qui ante istam fuerat. ('5) 116, supponit.
136 COMENTUM INFERNI
quod transiverat sopitus nihil sentiens; sed postea evi- gilans reperit se in ripa interiore (') Acherontis. Ideo di- cit: in su la proda, idest in extremitate ad introitum Inferni: unde nota quod proda apud maritimos (*) est prior pars navis, quz literaliter dicitur prora, sed in vul- gari florentino est extremitas rei, et ita capitur nunc ibi, et alibi sepissime ; de la valle d’ abisso dolorosa, idest vallis infernalis, quae est profunda et omnium dolorum plenissima. Et dicit : che accoglie trono di ’nfiniti guai, idest sonum terribilem, qui tonitrus causatur hic ex collisione plantuum, suspiriorum et lamentorum ipsarum anima- rum. Nam tonitrus (?) naturaliter non potest esse in In- ferno, ubi non sunt ista impressiones aeris; et hic est ille tonitrus(), de quo premisit in principio capituli, a quo fuit excitatus. Et bene dicit, d’infiniti guai, quia (9) veniebat ex omnibus circulis Inferni. Unde nota quod autor vult sententialiter dicere, quod in primo (°) introitu istius primi circuli ipse audiverit (^) immensum vocife- ratum et clamorem, qui procedebat ex omnibus dolori- bus penarum Inferni. Et describit ipsam vallem dicens : et illa vallis era oscura, profunda e nubilosa ; heec est enim illa silva, quam descripsit in principio Libri. Et dicit : (anto ch'io non vi discernea veruna cosa, idest non po- teram dignoscere aliquam rem, per ficcar lo viso al fondo. Et per hoc autor figurat difficultatem et profünditatem materie, quia vicia sunt infinita, diversa, varia, occulta et incognita; et ideo bene fingit quod in primo aspectu non discernit 5) aliquid, quia omnia occurrebant specu- lationi sue in confuso prima facie. Ideo bene exclamabat autor in principio primi capituli: ahi quanto a dir qual
(*) S. anteriore. (*) E. marinarios. (*) E. tonitruum. (*) E. tonitruus. (*) E. quia sonus ille veniebat. (*) 116, in principio introitus.
^ 116, audiverat. — E. audivit. 18) 116, discernat.
138 COMENTUM INFERNI
a timore, sed ab amore, ut jam dictum est. Et sic vide quomodo Virgilius assignavit (') causam sui terroris ; non ergo oportet assignare aliam causam, sicut quidam fa- ciunt (?) inaniter et superflue dicentes quod Virgilius ideo palluit quia debebat intrare loca mortis. Sed certe Vir- gilius erat solitus continuo esse inter mortuos, et jam per tot secula annorum fuerat in isto circulo, quem no- viter intraturus erat. Nec valet etiam si dicatur quod (3) ratio Dantis extimuit, quia jam Virgilius confortaverat ipsum, ut patet in praecedenti capitulo, ubi dicit: con lieto volto, ond' io mi confortai. Et concludit Virgilius di- cens : andiamo, idest ergo vadamus, ne *) perdamus tem- pus, ché la via lunga ne spinge, idest, quia longa et pro- lixa (5) materia urget nos et impellit ad festinandum, quia habemus facere longum et asperum iter. Et ponit ef- fectum verborum dicens: cosi si mise, scilicet, ante me, quia me precessit (), e cosi, secundum quod ipse pree- dixerat me fee intrare, scilicet post se, nel primo cerchio che l'abisso cinge, idest, in primum circulum qui claudit Infernum ; nam illi viles et tristes, de quibus dictum est supra, ponuntur extra totum circulum Inferni extra flumen.
Quivi secondo. Ista est secunda pars generalis, in qua autor tractat de pena damnatorum in hoc primo circulo, et breviter vult dicere quod isti proprie non habent pe- nam, sed desiderium. Ad cuius intelligentiam (7) est prae- notandum hic, quod duplex est pena, scilicet, pena sensus et pena damni. Modo pena sensus, idest sensibilis, non est hic; sed pena damni sic, quia carent visione Dei. Hoc
——M —
(') 116, asserit aliam causam sicut quidam faciunt.
(*) S. faciunt superflue. — E. faciunt, inane et superflue dicentes: tunc ter- ruit quod debeat intrare.
(* E. quod ideo Dantes extimuit. (*) 116, nec.
(5 E. prolixa via urget. (*) E. precesserat. ^
() S. evidentiam est presciendum hic.
CANTUS QUARTUS. 139
autem tangit autor cum dicit: non avea pianto, quasi dicat, hic (') non erat proprie pena, quia planctus sequitur ad penam et dolorem, ma che di sospiri, idest, nisi suspi- riorum (), quia suspirium sequitur (?) ad desiderium. Et tangit magnitudinem suspiriorum cum dicit, che, idest qua suspiria, facean tremar l'aria eterna; nam in suspirio movetur aer propter emissionem aeris ex pulmone. Hic ergo necessario () erat magna impulsio aeris, quia plu- rima et magna erant suspiria (°). Et dicit, elerna, quia isti eternaliter permanebunt hic in isto limbo. Et dicit : secondo che per ascoltare, quia per auditum homo per- cipit magnitudinem vel parvitatem doloris. Vel hoc dicit, quia hoc non habetur nisi per auditum, scilicet, fidem. Et subdit unde procedebant ista suspiria dicens: e ciò, idest, hoc quod dictum est, avvenia di duo! senza martiri, idest, ex dolore sine pena, che fan le turbe, ch’ eran molto grandi d' infanti, idest parvulorum innocentum, e di fe- mine e di viri, idest tam virorum quam mulierum, vel feminarum et virorum illustrium, ut infra patebit. — Lo buon. Hic autor (5) explicata pena, nunc explicat qui sunt isti spiritus et causam damnationis eorum, dicens: /o buon maestro a me, supple, Virgilius dixit mihi, tu non dimandi che spiriti son questi che lu vedi, quasi dicat : tu petebas superius tam festine de animabus pravorum; nunc vero non petis de animabus illustrium, de quibus debes libentius velle audire ? unde dicit sentencialiter (7) quod aliqui eorum, qui sunt hic positi, non peccaverunt, et tamen non sunt salvi ex defectu (5) baptismi : alii vero
(! E. hec non erat. (*) S. suspiriorum cum dicit, che.
(*) E. sequitur desiderium. (*) E. necessaria erat.
(*) l1 116 aggiunge: sicut a simili scribit Livius et Valerius, quod cum Fla- minius Consul romanus in Gracia consonans (sic) fecisset prenuntiari per pre- conem omnes populos Gracia fore liberos, tantus vociferalus ex alacritate factus est, quod aves desuper volantes ceciderunt ex aere ad lerram. Et dicit, eterna.
f*) S. Hic autor explicat qui sunt. (*) 116, finaliter.
(*) 116, defectu fidei. Nunc ordina.
140 COMENTUM INFERNI
meruerunt, et tamen non sunt salvi ex defectu fidei. Nunc ordina literam sic: or vo’ che sappi ’nanzi che più andi, idest, antequam ulterius procedas in ista materia, che non peccaro, scilicet actualiter, et istud respicit pueros innocentes. Et Virgilius respondet queestioni tacite, quia autor posset obiicere: ubi est ista justicia Dei, si illi qui non peccaverunt, sicut parvuli innocentes, et illi qui meruerunt, sicut virtuosi sapientes, sunt damnati ? Re- spondet Virgilius: e s' egli hanno mercede, idest, si habent meritum propter virtutem et sapientiam ipsorum, non basta, scilicet, ad salutem. Et assignat causam primorum, perché non ebber baltesmo, in quo deletur peccatum ori- ginale, che e parte della fede che tu credi; nam baptismus est articulus fidei, et (') per consequens pars. Deinde as- signat causam secundorum dicens: e se fuoron dinanci al cristianesmo, non adorar debitamente Idio, quia scilicet non crediderunt in Christum venturum, sicut credere debebant, et sicut credebant Hebrei. Et nota quod tam post Christianismum, quam ante Christianismum (5), multi fuerunt tales viri illustres qui non debite crediderunt in Deum, sicut Averrois, Avicenna, de quibus autor hic facit mentionem. Quando ergo dicit, dinanci al cristianesmo loquitur ut in pluribus, sed non differt utrum quis fuerit ante vel post Christianismum, si non bene credidit. Unde subjungit (*) Virgilius: e di questi cotai son io medesmo, quia scilicet fui ante Christianismum, et non adoravi de- . bite Deum. Et hic potes perpendere clare quare Virgi- lius superius palluerit in introitu istius circuli, quia pie- tate quadam naturali, quam habebat ad istos (^ probos viros, de quorum numero ipse erat. Et concludit Vir- gilius causam damnationis eorum, et dicit : siam perduti,
(!) E. et consequens pars. . (*) S. Et nota quod tam ante Christianismum quam post, multi etc. (*) S. subdit. (4) E. istos illustres et probos.
142 COMENTUM INFERNI
che genti di molto valore, idest magne scientie, virtutis, et probitatis, eran sospese in quel limbo, idest erant sine pena, sine spe desiderantes. Et sic non miror, lector, si superius Virgilius paganus palluit (^, et Dantes christianus nunc doluit ex compassione istorum valentium. Nonne beatus Gregorius compassus est anima Trajani ? Dimmi, maestro mio. Ista est tertia pars generalis, in qua autor movet unam questionem incidentem (*) circa predictam materiam; et breviter dicit quod volens ha- bere certitudinem de fide catholica, petivit a Virgilio si aliquis unquam exiverat locum istum, sicut fides (°) tenet quod Christus resurgens descendit ad limbum, et inde liberavit animas patrum. Dicit ergo: io cominciai, supple, dicere, per voler esser certo di quella fede, che vince ogni errore, idest (*), de fide catholica, qua vincit (5) tot millia heresum et tantam potentiam persecutorum, ut jam dictum est supra capitulo Il; dimmi, maestro mio, dimmi, signore, idest, o Virgili, qui es mihi magister (5) et do- minus, uscinne mai alcuno, idest, exivit ne unquam hinc aliquis ex damnatis in isto limbo, o per suo merito, hoc dicit quia suis meritis nullus poterat esse liber a carcere isto (^, o per altrui, scilicet per Christum, che poi fosse beato, idest qui aliquis postea salvaretur (5) et perveniret ad veram (?) beatitudinem. Et subdit responsionem Vir- gilii dicens: e quei, scilicet Virgilius, che ’nlese il mio par- lar coperto, quia scilicet feceram petitionem occultam, quia cooperte tetigeram ipsam, et tacite dixeram: vos, magni philosophi et poeta, quid profecit vobis ad salu- tem vestra ('°) sapientia magna sine fide? Certe nihil,
(*) S. doluit vel palluit. (*) E. incidenter.
(*) E. fides catholica tenet, quod Christus descendit ad limbum post mortem suam ante ejus resurrectionem, et inde. (* E. idest fidei catholice.
(*) E. e 116, vicit. (*) S. es meus magister.
() 116, ipso. (*) S. idest qui postea salvaretur.
(*) S. ad propriam. (!*) S. ista vestra.
144 COMENTUM INFERNI
revertitur ad aliam etatem superiorem, et sic vide quod non servat certum ordinem. Et dicit Abraam patriarca. Hic primus fidem unius Dei publice praedicavit, et pri- mus circumcisionem fecit. Habuit filium ex uxore Sarra, scilicet Isaac ('), ex quo nati sunt Hebrei, et ex ancilla Agar habuit Ismaelem, ex quo nati sunt Saraceni. Et dicit: e David re. De isto sepe fit mentio in isto libro, et maxime comendatur capitulo XX Paradisi. Et ultimo nominat magnum patremfamilias (?) dicens : Israel, idest, Jacob, et interpretatur videns Deum, — col padre, scilicet, Isaac, e coi suoi nati, idest, filiis. Fuerunt enim XII filii (3) Jacob ex uxoribus et ancillis. Ad cuius rei cognitionem est sciendum quod Jacob, ut fugeret furorem fratris Esau, quem ipse fraudaverat benedictione et successione patris sui Isaac (5, ivit in Syriam ad civitatem Karan (5) ad domum Laban fratris matris sue Rebeccze, qui Laban (*) habebat duas filias, unam maiorem, cui nomen erat Lya, alteram minorem cui nomen erat Rachel. Sed Lya ha- bebat oculos lipientes, Rachel vero decoram faciem, et venustum aspectum. Et ut breviter dicam, Jacob con- venit cum Laban (?) avunculo suo de custodiendo oves eius per septennium pro habenda Rachele minore, quam valde amabat. Servivit ergo VII annis, qui visi sunt sibi pauci dies prae (*) magnitudine amoris. Adveniente autem tempore nuptiarum, Laban (?) fraudulenter supposuit ('°) filiam maiorem Lyam, qua cognita Jacob conquestus est socero de fraude, quam sibi fecerat. Ille autem se excu- savit quod non erat consuetudo in illo loco ut filiae mi-
(*) E. Isaac, ex quo nati sunt Saraceni; et David regem. De isto.
(*) E. patremfamilia. (*) 116, filii. Ad cuius etc.
(*) 116, Isaac, de consilio matris sue Rebecc®, et mandato patris sui, ivit. (*) 116, Haran. (9) E. Labanus.
(") E. Labano. (*) S. pro.
(*) E. Labanus.
('*) S. supposuit Lyam. — E. posuit Lyam filiam suam maiorem in lecto, qua.
CANTUS QUARTUS. 145
nores prius nuptui traderentur. Deinde dedit sibi Rachel amatam cum pacto quod serviret sibi per aliud septen- nium. Jacob ergo, habita Rachel, pretulit amorem se- cunde priori. Sed Dominus videns quod Jacob despiciebat Lyam, fecit eam foecundam prole, Rachel (') vero steri- lem. Lya ergo peperit VI filios, quorum primus dictus est Ruben, secundus Symeon, tertius Levi, quartus Judas, quintus Isachar, sextus Zabulon. Rachel habuit tantum duos filios, primum Joseph, secundum Beniamin, in cuius partu mortua est. Ideo bene dicit Augustinus: Rachel pulcrior, sed Lya fecundior. Jacob etiam genuit duos filios ex Bala ancilla Rachelis, scilicet Dan et Nepthalim, et alios duos ex Celpha ancilla Lyz, scilicet Gad et Asser. Ex istis autem XII filiis nata sunt XII tribus Israel, que postea excreverunt (*) in tantam multitudinem in Egipto, quod sexcenta milia hominum exiverunt cum Moyse tem- pore Pharaonis. Et hoc est cur autor fecit (? mentionem expressam de natis Israel, et nominat specialiter unam ex uxoribus eius amabiliorem, scilicet Rachel. Unde di- cit: e con Rachel, per cui (anto fee; quia scilicet per XIV annos servivit Laban socero suo in pascendis gre- gibus. Stetit tamen per XX annos apud eum, et Laban sepe deceptorie mutavit sibi pacta. Tandem reversus est domum fratris (* sui factus dives, cum uxoribus, ancillis, armentis, gregibus, et prosperatus est ambulans in viis (5) Domini, ut alibi sepe dicetur. Et hic nota, lector, quod heec habentur ex libro Genesis; et quia quotidie (5) publice predicantur, et nota sunt, ideo levius pertranseo, quia alia multa minus nota restant dicenda in isto capitulo. — Et altri. Hic Virgilius concludit generaliter Christum fecisse idem de multis aliis, quos omittit, quia nimis lon-
(*) E. Rachelem. (*) E. excreverant. (*) 116, facit. (*) 116, patris sui. (*) 116, in via. (*) S. quotidie preedicantur. -- E. quotidie pulcre predicantur.
I. 10
146 COMENTUM INFERNI
gum et inutile (') esset narrare. Dicit ergo: et altri molti, supple, extraxit, e feceli beati, quia fecit eos concives regni sui. Et concludens in ista materia addit unum no- tabile, dicens: e vo' che sappi che spiriti umani non eran salvati dinanzi ad essi, idest, antequam isti traherentur (*) de limbo, ut patet. Et nota quod autor in tota (?) ista tertia parte loquitur (* de Inferno essentiali theologice, non poetice.
Non lasciavam. lsta est quarta pars generalis, in qua autor describit locum illustrium virorum. Et primo facit continuationem ad sequentia dicens, quod non retardabat iter propter sermonem Virgilii. Unde dicit : non lasciavam Pandar perch' ei dicesse, quasi dicat : ista sunt ita notoria, quod autor narrabat ipsa in transitu, quia non erat opus quiete ad cognitionem eorum. Ideo dicit quod non ces- sabant a via, quamvis Virgilius continuo loqueretur; ma passavam la selva tuttavia, sine remoratione. Et ex- ponit quomodo capiat (?) istud vocabulum selva quia me- thaphorice, sicut expositum est in principio istius quarti (9). Unde repetit (’) : Za selva, dico, de li spirti spessi, quasi dicat, haec est sylva multorum hominum, non arborum. Non era. llic autor fingit se reperire locum (5) lumi- nosum in dicta silva cum igne fulgenti. Ad cuius rei intelligentiam est prenotandum, quod iste ignis figurat fulgorem glorie et claritatem fame virorum illustrium, per ?) quod autor dat intelligi quod in isto Inferno vi- ventium isti viri clari et famosi gaudent privilegio, quia inter alios supereminent, celebrantur, laudantur, hono- rantur, et sunt quodammodo sine cruciatu penarum,
(') E. inutile, quantum ad materiam presentem, esset. .
(*) E. extraherentur. 7) S. in ista tertia parte.
(*) 116, loquitur simpliciter. (*) 116, capit.
(*) 116, in principio primi capituli, et in principio istius quarti.
7) S. dicit repetens. (*) 116, locum in dicta sylva.
i?) E. per quem.
CANTUS QUARTUS. 147
quia (') sunt sine magnis viciis, ad que sequitur magna pena etiam temporalis, sicut patebit in processu, in sin- gulis generibus viciorum, neque agitantur casibus for- tune, sicut vulgus, quia virtute et prudentia sua omnia moderantur. Ad literam ergo dicit autor : Non era lunga ancor la nostra via di qua dal sono, idest non multum iveramus post introitum primi circuli, ubi terribilis sonus lamentorum excitavit autorem dormientem, ut patuit in principio capituli: vel secundum aliam literam: di qua dal sonno, idest postquam excitatus sum ab illo somno; est tamen idem sensus; quand' io vidi un foco, che vincea hemisperio di lenebre, idest superabat et fugabat tenebras Inferni in parte illa; nam Infernus ponitur ab autore esse (*) a centro terre supra, ita quod est sub nostro hemisperio superiori, quod autor vocat hemisperium (9) medietatis cceli, unde dicitur ab hemi, quod est dimidium, et sphaera (^. Unde hemisperium superius appellatur illa medietas celi, que est supra terram: ita hemispe- rium inferius illa medietas celi, quae est infra terram ; nam semper sex signa sunt supra terram, et sex infra, de quibus hemisperiis sepissime fit mentio in isto libro. Ergo bene fingit autor quod ignis vincebat hemisperium superius, quod est hemisperium tenebrarum, quia gloria istorum claret per totum, et vincit tenebras ignorantia et viciorum aliorum. — Di lungi. Hic autor, descripto loco luminoso, describit habitatores gloriosos ipsius loci; et primo dicit in generali quod cognovit a longe preroga- tivam honoris, qua gaudent isti. Dicit ergo: Di lungi n’ eravamo ancora un poco, scilicet, ab illo igne, ma non
(*) E. quia fuerunt sine magnis vitiis, non adsequitur eos magna.
(*) E. esse in centro terre superioris, itaque sub nostro.
(*) S. hemisperium tenebrarum, quia gloria non claret per totum et vincit tenebras ignorantis et aliorum vitiorum. Di lungi ec. — E. e 116, hemisperium tenebrarum. Est autem hemispharium medietas, unde dicitur etc.
(*) Gr. Furopaipiov.
148 COMENTUM INFERNI
si, idest, sed non in tantum, ch'io non discernesse in parte, idest, pro parte, non in totum (); erat adhuc parum a longe, ita quod (*) non poterat comprehendere omnia ad plenum : vel dic subtilius, in parte, idest in secessu, sepa- ratim, seorsum, quasi dicat în disparte ; —ch' orrevol gente, idest, quod honorabile genus hominum, possedea quel loco. Et sic (*) nota quod per hoc autor innuit tacite quod virtus et scientia reddit hominem honorabilem vel ama- bilem a longe etiam apud illos, qui non noverunt ipsum (*). — O tu. Hic autor petit a Virgilio qui sunt isti et (5) quia sic honorati, dicens: o tu, scilicet, Virgili, ch onori e scienzia et arte. Ars et scientia, large loquendo idem sunt: potest tamen exponi (5) scienzia, scilicet liberalem : et arte, scilicet poeticam, quae ( non comprehenditur inter liberales ratione excellentia sue, ut dictum est in prin- cipio libri. Nec dicas, arte (5), scilicet rhetoricam, sicut qui- dam ignoranter (? dixerunt, tum quia rhetorica nume- ratur inter liberales, tum quia non excellit ita quod sub nomine artis debeat intelligi de rhetorica per excellen- tiam. Questi chi son ch' hanno cotanta orranza, idest, honorabilitatem, quia scilicet sunt ita separati ab aliis in loco tam luminoso. Unde dicit : che, idest, quae honoratio, li diparte dal modo de gh altri, quia scilicet non sunt in tenebra sicut ceteri. — E quelli. Hic autor ponit respon- sionem Virgilii dicens: e quelli a me, supple, Virgilius respondit, /' onrata nominanza, idest honorata fama, che sona di lor su nella (ua vita, idest, quae resonat ('?) de eis in mundo viventium, aquista grazia nel ciel che si gli avanza, idest, quae facit eos ita excellere ('') post mor-
(5) 116 e S. in totum quia erat. (*) E. itaque non poterat. (* E. Et sic notandum per hoc quod autor. (* 116, eum.
(*) 116 e E. et quare sint honorati.
(*) E. exponere scientiam, scilicet liberam, et artem, scilicet poeticam.
(") 116, que comprehenditur. ( E. artem.
(* E. ignorantes, tum quia. (!'* S. sonat. () E. extollere.
CANTUS QUARTUS. 149
tem. Et bene dicit, quia (') isti habent mercedem suam, quia potissime fecerunt opera scientie et virtutis propter famam et gloriam, et illam bene habent, ut patet de ipso Virgilio, et aliis nominandis hic. — Intanto. Hic autor vo- lens nominare praecipuos (*) poetas, fingit unam vocem venientem ab illis dicere quod honorent Virgilium re- deuntem. Unde dicit: in/anto, idest, interim, voce fuo per me udita, que erat vox alicuius poete, qui (*) dicebat honorate P altissimo poeta, scilicet, Virgilium altissimum poetarum latinorum, ? ombra sua torna, scilicet ad nos, ch’ era dipartita, scilicet, quae recesserat a loco isto, et iverat ad succursum Dantis ad preces Beatricis, ut scri- ptum est (*) Il capitulo. Et hic nota quod autor bene fingit quod alii poeta honoraverunt Virgilium, quia debe- bant sibi honorem et laudem tamquam eximio poeta (5), a quo multa acceperunt poeta Latini. Unde Ovidius dicit in commendationem eius : Omnia divino cantavit carmine vales. Et Horatius libro Odarum vocat Virgilium dimi- dium anime sua. Ideo vox predicta potuit esse Ovidii vel Horatii. Lucanus etiam plurima accepit a "Virgilio, ut patet intelligenti. — Poi. Hic autor describit quatuor poetas principales, dicens : vidi quattro grand' ombre, idest animas quatuor magnorum poetarum; et loquitur de magnitudine intensiva (°), non de extensiva, scilicet de magnitudine virtutis et scientie, non de corporali, venir a noi, quia veniebant obviam Virgilio, sicut preeceperat vox illa, poi che la voce, que primo locuta fuerat, fuo ristata e quela. Et tangit aspectum ipsorum diceus : avean sembianza (^) né trista né lieta. Hoc potest intelligi dupli- citer: uno modo, quod non habebant spem neque penam:
—
(') E. quod non isti habent. . (^) E. precipuos poetarum.
(*) 116 e E. qua. (9) S. dictum est. — E. prescriptum est. (*) E. poete latini nostri. Ovidius dicit.
(*) 116 e S. intensiva, idest de magnitudine virtutis et scientie etc.
() 116, sembianza idest, apparentia, né frista etc.
150 COMENTUM INFERNI
vel tangit habitum sapientis, qui tenet medium virtutis in omnibus. Videtur ergo dicere, quod erant viri auto- rizabiles, graves, et maturi.— Lo buon. Hic (*) describit primum poetam principalem, scilicet Homerum, quem describit a praeminentia honoris et ab habitu. Ad cuius intelligentiam est prenotandum (* quod Homerus fuit poeta graecus excellentissimus, quem sepe Aristoteles al-- legat in suis dictis, praecipue in moralibus, et eius dicta et sententias sepe ponit. Hic quidem Homerus fuit cecus, licet non a natura, sed omnia vidisse et novisse videtur, imo effecit ut nos videremus que ipse non viderat. Nam eius ingenii picturam videmus non poesim ; omnia enim representavit nobis velut in Mappa mundi, sicut pulcre ostendit Tullius V de Tusculanis quastionibus versus finem (?). Dicit ergo: /o buon maestro, scilicet Virgilius, cominció a dire, scilicet mihi Danti, mira colui, idest cum admiratione respice, con quella spada in mano. Et hic nota quod aliqui dicunt quod autor dat signanter Homero insignium ensis, quia alte descripsit gesta armorum ; licet enim Virgilius, Lucanus, Statius, descripserint gesta ar- morum, hic tamen excellenter. Vel per ensem denotat acumen et subtilitatem ingenii, qua (*) rimatus est omnia, imo aperuit viam ad Infernum prius ceteris. Che vien dinanzi a i (re si come sire, idest, tamquam dominus et magister, quia omnes poeta latini acceperunt ab Homero, - et Virgilius principaliter. — Quegli ee Omero poeta soprano. Ad quod notandum quod autor eleganter fingit Virgilium facere istam commendationem de Homero, quem sum- mopere studuit imitari in omni opere (5, eius. Homerus namque fecit duo opera principalia, quorum primum
(', S. Hic autor. (3) S. sciendum.
(3) 116, versus finem; et fuit Tullius bonus testis huius, qui Homerum trans- tulit de greco in latinum. Dicit ergo etc.
(*) E. quia. (*) S. genere eius.
CANTUS QUARTUS. 151
vocavit Yliadam, in quo describit (') bella Trojana et gesta Achillis, quem super omnes nititur commendare in stre- nuitate armorum ; et est istud opus magnum distinctum in XXIV libros. Secundum opus intitulavit Odisseam, in quo tractat de peregrinatione Ulyxis, et intendit ipsum commendare super omnes a virtute prudenti; et est istud opus similiter magnum et distinctum in XXIV libros. Et in ista Odissea Virgilius imitatus est ipsum Homerum in primis VI libris su: Eneydos. Sicut enim Homerus describit peregrinationem Ulyxis, qui erravit X annis per mundum, ita Virgilius peregrinationem Ene®, qui er- ravit VII annis. Et sicut Homerus describit Infernum XI Odisse®, ita Virgilius in VI Eneydos. Quantum autem ad Iliadam Virgilius imitatus est Homerum in aliis VI libris Eneydos, in quibus describit (?) bella Enea, sicut Homerus bella Achillis. Ergo bene Virgilius praefert Homerum ce- teris. Non (?) tamen credas, lector, Virgilium ex hoc de- bere minus laudari, imo uterque est dignus venerari. Nam sepe Virgilius in multis excedit Homerum, et mi- rabiliter addit, minuit, et immutat; et inter alia videtur Virgilius commendandus, quod summe amat brevitatem, Homerus autem prolixitatem. Haec pro nunc dicta sint de Homero, de quo alia dicentur Purgatorii capitulo XXII. — L’ altr’ ee. Hic Virgilius nominat secundum poetam, quem juste praefert aliis poetis Latinis, Horatium scilicet, quia Horatius tradidit artem poeticam, et fuit magister ipsius Virgilii et Ovidii, maximus (*) moralis. Fuit autem Hora- tius poeta italicus de Venusia civitate Apulie, corpore parvus, sermone brevis: unde Augustus, cuius tempore floruit, erat solitus dicere quod non faciebat maiores epistolas quam ipse esset: et descripsit satiram, idest ma-
(! E. descripsit. (*) 116, descripsit. (*) 116, Non tamen ex hoc credas, lector, Virgilium debere minus. (* E. maximi moralis.
152 COMENTUM INFERNI
teriam reprehensoriam. Unde dicit : ? altro ee Orazio sa- tiro, qui sint poeta satiri dictum est primo capitulo, che viene, idest qui secundus sequitur post Homerum, et venit obviam nobis. Deinde nominat tertium poetam, scilicet Ovidium, dicens: Ovidio ee il terzo. Hic Ovidius fuit ita- licus de Sulmone civitate Apulie. Fuit vir mirabiliter amorosus et graciosus, fuit( magne scientie et facilis eloquentize, scripsit multa suaviter et jocunde, sed venit in indignationem (*) Augusti, qui (?) relegavit ipsum in Sythiam, ubi fere omnia pulcra opera conscripsit (*. Fe- cerat tamen Rome suum majorem, qui dicitur Metha- morphoseos, in quo mirabiliter contexuit fere omnes fa- bulas vel fictiones, que tamen pro majori parte, fuerant apud Graecos per multa secula ante, quarum multe in- seruntur ab autore in (5 isto poemate, ut patebit in discursu ; et finaliter mortuus est in illo exilio. Et nota, quod autor ponit hic Ovidium ratione ingenii, non vita (S), qui fecit illud votum infame et foedum: Dà facerent omnes actu moreremur in illo ; laudavit enim (’) eam mor- tem, tamquam felicem, in eo, in quo maxime vita est turpis et brutalis. Ultimo nominat quartum (5) poetam, dicens : e /' ultimo ee Lucano. Hic Lucanus fuit natione Hispanus, nepos Seneca moralis, qui mortuus est eodem genere mortis, eodem tempore, eadem de causa cum Seneca, quia deprehensi sunt in coniuratione Pisoniana, sicut patet apud Cornelium Tacitum. Hic Lucanus cla- ruit Rome tempore sevissimi Neronis, qui ponitur ulti- mus, vel quia fuit post praedictos tempore, vel quia fuit magis excellens historicus et orator quam poeta, unde
(1) S. fuit etiam. (*) S. dedignationem.
(*) E. qui ob hoc relegavit ipsum in Ciciliam.
(*) 116, conscripsit, et specialiter suum maiorem etc. — E. opera composuit et scripsit. (*) S. in libro primo, ut patebit.
(*) 116, vite; fuit enim lubricus, lascivus, qui fecit illud votum.
^ S. enim mortem. (*) S. quartum et ultimum.
CANTUS QUARTUS. 153
non fuit laureatus, quia videtur descripsisse (') historiam veram, scilicet bellum civile inter Cesarem et Pom- peium ; unde Isidorus, qui et ipse Hispanus fuit, dicit quod Lucanus non est numerandus inter poetas, sed po- tius inter historicos. Tamen de rei veritate Lucanus multa finxit et poetice scripsit, unde ipse sspe vocat se poe- tam (*); ideo bene autor adnumeravit (?) ipsum inter poetas. Et nota hic, lector, quod aliqui conantur (5) subti- lius exponere istam fictionem, et dicunt quod per istos quatuor poetas principales autor dat intelligi quatuor virtutes cardinales, scilicet per Homerum justitiam, ideo dat sibi ensem (°) signum justicie : per Horatium pru- dentiam, qui moralissimus docet omnem virtutem mora- lem quarum prudentia est principalis ductrix et regula- trix: per Ovidium temperantiam, qui tradit artem amandi et remedium amoris : per Lucanum fortitudinem, qui (5 describit gesta fortium virorum. Verumtamen, licet ista expositio videatur pulcra, tamen judicio meo nihil facit ad propositum, nec est de intentione autoris, quoniam autor in isto libro Inferni intendit (^) solum cognitionem viciorum, non virtutum; sed in Purgatorio intendit co- gnitionem et aquisitionem virtutum. Unde in principio Purgatorii fingit se primo videre istas quatuor in figura stellarum ; et circa finem Purgatorii fingit se recipi et investiri ab istis quatuor dominabus, scilicet virtutibus moralibus. Dico ergo quod autor introducit istos qua- tuor tamquam excellentiores poetas, qui fecerunt sibi viam: ad poetandum post ipsum Virgilium ; precipue illi tres poetze latini, quia Homerum non novit ipse nisi me- diante Virgilio, nam Virgilius imitatur Homerum, ut jam
(!) S. describere. (*) 116 e E. unde ipse vocat se poetam. (*) 116 e E. adnumerat. —S. numerat. :/*) 116, conantur hic. (*) E. ensem in manu insignum. (*) E. fortitudinem, cum describat.
(*) S. intendit tantum.
154 COMENTUM INFERNI
plene patuit supra ('), et accepit (*) Dantes tres insignes poetas latinos in triplici stilo, Horatium in satira, Ovi- dium in comedia, Lucanum in tragedia. — Però. Hic Vir- gilius assignat causam quia (?) predicti poeta ita hono- raverunt eum, scilicet propter nomen poeticum. Unde dicit: et isti poetae fannomi onore, e di ciò fanno bene, idest, et merito hoc faciunt, peró che ciascun si conven meco, idest concordat, nel nome, scilicet, poetae, che sonó la voce sola, idest illa vox sola unius poete, que supe- rius dixit: onorate l altissimo poeta. Et in hoc autor ta- cite innuit quod professores poetica (*) maxime inter se colunt, diligunt et venerantur ; nec comuniter habent inter se istas emulationes, dissensiones et hostilitates, quas habent professores aliarum scientiarum ; unde poeta ho- norat poetam, sicut figulus figulum, ut dicit Philosophus. Cosi. Hic autor concludit praeminentiam istorum (5) di- cens: cosi vid'io adunar la bella scola, idest, collegium dictorum poetarum, di quei signor de l'altissimo canto. Sed istud videtur expresse falsum (9) quia licet Homerus, Virgilius, et Lucanus scripserint in alto stilo, scilicet tragedia, tamen Horatius scripsit in mediocri stilo, puta satira, et Ovidius in basso, scilicet comedia. Dicendum breviter quod unusquisque istorum in genere suo alios superavit; ita quod Horatius superat (7) alios satiros, Ovi- dius alios comicos etc. Ideo bene ostendit eorum altitu- dinem per comparationem nobilem et propriam dicens : che sopra gli altri come aquila vola. Sicut enim aquila volat altius, et videt acutius inter aves, ita isti ascende- runt altius, et viderunt subtilius inter poetas. Et sic vide quod ista litera confirmat expositionem quam feci, sci-
(*) S. ut supra dictum est. (*) 116, accipit. ?j S. e E. quare. (*) S, e E. poetria. ;°) 116, ipsorum poetarum. (9) S. videtur manifeste esse falsum.
i) 116, superavit.
CANTUS QUARTUS. 155
licet, quod autor ideo introduxit istos, quia (') antecel- lunt alios. — Da ch’ ebber. Hic autor ostendit quomodo dicti poeta habuerint (*) se erga eum, dicens: et illi poetze volsersi a me con salulevol cenno, idest salutaverunt me cum conniventia (?) oculorum, inclinando mihi, da ch’ ebber ragionato alquanto insieme, idest, post aliqualem colla- tionem habitam inter se. Et dicit: e ’/ mio maestro sor- rise di (anto, quia scilicet placuit sibi quod honorarent Dantem (5, qui tanto studio conabatur imitari ipsum Vir- gilium. Et hic nota quod autor bene fingit quod isti poete primo honoraverunt Virgilium, deinde Dantem, ad denotandum quod isti erant duo poeta eximii, ille anti- quus, iste modernus, ille in stilo literali, hic in vulgari. — E più. Hic autor addit alium honorem maiorem salu- tatione, quia scilicet receperunt (5) in consortium ipsorum. Unde dicit: e più d' onor ancor assai mi fenno, et ecce quem, cA esser mi fenno de la loro schiera, idest socie- tate ordinata et armata stilis suis, quibus dimicabant. Et dicit: si ch io fui sesto (ra colanto senno. Sed hic est dili- genter advertendum quod multi ad expositionem istius literie dixerunt, quod Sextus fuit quidam fatuus floren- tinus, et quod autor vult dicere quod ipse fuit quidam fatuus respective inter istos (°) sapientes ; unde dicunt quod autor non numerasset se inter praedictos. Sed sic (7) dicentes sunt vere fatui in hoc; non enim considerant quod autor praesumpsit imponere silentium duobus ipso- rum, scilicet Ovidio et Lucano, ut patet infra capitulo XX ubi dicit: faccia Lucano, taccia Ovidio. Et si dicis quo- modo autor se laudavit, dico quod hoc est licitum sepe honesta de causa ; sciebat enim Virgilius quod inconve-
(') 116, qui antecellunt. (*) 116 e E. habuerunt. (*) E. reverentia. ^; S. quod tam honoraverunt eum Dantem qui etc.
(*; S. e E. receperunt eum in. (*) S. inter tot. ^: 116, Sed hoc dicentes. |
156 COMENTUM INFERNI
niens est laus, quam quis preedicat de se ipso, et tamen inducit Eneam se laudantem et dicentem: sum pius Eneas etc. quia erat exul, profugus, et ignotus. Ita autor hic se honeste comendat, ut ostendat se merito potuis- se (') tantum opus; nam si vocasset se insanum, ut isti insani dicere volunt, tunc abrogasset fidem operi suo; et hoc erat dicere: nescio quid scripserim et dixerim. Et nonne omnes poete se laudaverunt? Quotiens Virgilius se comendat (5) in Buccolicis, Georgicis, et Eneidis (?), ubi dicit: Fortunati ambo. Horatius dicit: Libera per popu- lum posui vestigia princeps. Ovidius in fine de Transfor- matis (*): Jamque opus exegi. Lucanus: Quantum Smir- nai etc. Quid Lucretius poeta? Discurre per totum librum Boetii (5), et videbis si vir ille, non modo sapiens, sed sanctus, se ubique commendat. Preterea nonne autor noster alibi sepe se comendat (5) expressius et clarius in multis locis, et firmiter praemittit (^) sibi famam, ut po- test patere inquirenti? Sed supponatur ( quod autor noluerit nec debuerit se laudare, adhuc stat litera autoris in proprio (?) sensu, quia si fuisset asinus, tamen erat (!*) sextus inter illos ; unde clarius se exponit infra in ('*) fine istius capituli, ubi dicit: /a sesta compagnia in dui si scema. Ergo bene patet quod autor vult dicere se fuisse sextum in numero illorum ; et bene et juste potuit collo- cari inter eos, tamquam socius Virgilii.— Cosi. Hic autor ostendit quomodo cum dictis poetis ipse pervenerit ('*) ad hospicium sapientie. Unde dicit: così andamo infino alla lumera, idest ad locum luminosum et clarum,.de quo dictum est supra. Et dicit: parlando cose che ’l tacer de
(!) 116, composuisse. (*) E. commendabat.
(*) S. ;Eneida. (*) S. e E. de transformationibus.
(5) 116, Boetii de consolatione. (9) E. commendat expressius et clarius. (*) 116, S. e E. promittit. (*) 116, presupponatur.
(*) E. in primo sensu. ('*) 116, fuit sextus inter alios.
('') 116, in principio. (1*) E. pervenit.
CANTUS QUARTUS. 157
bello. Et hic nota quod multi circa istam literam multa somniare videntur, non minus vane quam in litera pre- cedente. Sed inter alios aliqui videntur subtilius coniectu- rare sensum istius litere; dicunt enim quod autor, con- ferendo cum istis poetis, dicebat cum admiratione vel querela : o Deus, quare isti, qui luxerunt tanta sapientia et virtute, sunt damnati ? Sed ista non est vera intentio litere, quia superius in isto capitulo jam doluit de hoc, ubi dixit: Gran duol mi prese al cor quando lo 'ntesi. Ideo dico breviter quod autor non vult aliud dicere, nisi quod illad quod erat pulcrum loqui et disputare inter philosophos et poetas paganos, est pulcrum tacere inter christianos ('); et ecce exemplum clarum, quod sepe ac- cidit de facto. Aliqui magni philosophi et magistri artium vadunt ad aliquem excellentem et famosum doctorem theologie (*), et privatim in camera sua vel in studio suo conferunt et tractant de rebus naturalibus cum rationi- bus et demonstrationibus naturalibus, sicut de origine anime, de productione mundi, de felicitate humana, de eternitate motus, et multis talibus. Collatione finita, ille idem doctor ascendit pulpitum (), et publice preedicat ad populum. Quis dubitat quod pulcrum est hic tacere, ea, que erat pulcrum loqui cum illis valentibus viris (*) ? Ita ad propositum vult dicere Dantes: illud quod erat honestum et licitum dicere inter illos poetas paganos, esset (5) inhonestum et inutile narrare nunc, christianis potissime, quia autor est christianus, et opus suum scribit ad doctrinam et informationem christianorum salutarem. Ideo bene dicit: che ’/ (acere ee bello, quia tractant fa- brilia fabri; nam de una et eadem re aliud sentiunt phi- losophi, aliud poete, aliud astrologi, aliud theologi. Et
(*) S. poetas christianos. (*) 116, sacra theologis. (*) 116, pergulum et publice. (*) S. cum illis magnis philosophis. (*) 8. est inhonestum. — E. esse inhonestum.
158 COMENTUM INFERNI
dicit a simili: sì com' era ’l parlar (') colà dov’ era, idest ibi, ubi eram ego Dantes inter predictos poetas; quasi dicat conclusive, non intendo hic loqui de talibus. Ve- nimo. Hic autor ostendit quomodo intraverint (*) taber- naculum sapientie, dicens: Venimmo a pie d'un nobile castello. Istud castellum figurat philosophiam, sive sapien- tiam (9), sub figura castelli; nam sapientia ad modum munitisima arcis tuetur hominem contra incommoda nature, adversa fortune, vicia, et ignorantiam, cum qui- bus habet continuo acerrimum bellum. Et dicit notanter, nobile, quia est inexpugnabilis, incorruptibilis ipsa sa- pientia, imo nobilitat rusticum, felicitat miserum, et de luto facis erigit pauperem. Et ecce munimina istius castelli, quia, selle volle cerchiato d' alle mura ; nam ista arx erat circumcincta ( septem altis muris, per quos intellige VII liberales artes, que ancillae et custodes phi- losophie, omnes sunt necessaria poete : unde Martianus Capella in signum huius de omnibus septem poetice per- tractavit. Et dicit, ale, quia omnes scientie sunt pro- funda. Et dicit (8), difeso intorno d'un bel fiumicello. Et hic nota quod aliqui sic exponunt literam istam, scilicet, quod per istum fluviolum (5 autor figurat affectionem discendi ; sed mihi potius videtur quod per fluviolum figuret vanitatem mundi, quam bene repraesentat per fluviolum pulcrum, quia fluit et transit cito et irrevo- cabiliter velut aqua ; et licet videatur pulcra, est tamen et parva et brevis. Et ista vere defendit castellum, quia hostes sapientia, scilicet ignorantes et viciosi jam funditus
=—=——————+—+————=ò>òàRìo0onhpRpRmuu,,—____ ———————P———m——rrr——————————————n2h1_—___——___.—__——_-pxx_xx_&
(9) 116, '1 parlar, idest, sicut erat pulcrum loqui, cold dov'era, idest, ubi eram etc.
(*) 116, intraverat. — E. intrarunt tabernacula.
(*) 116, sapientiam in genere suo; unde nota quod autor nobis reprsesentat sapientiam sub flgura castelli etc.
(*) E. incincta. (*) 116, subdit.
($$ E. fluviolum figuret vanitatem mundi etc.
CANTUS QUARTUS. 159
evertissent et ipsam sapientiam et ipsos sapientes, nisi vanitas et voluptas mundi detinerci eos occupatos, quia non sentiunt delectationem nisi sensibilium ('). Unde mater Neronis retraxit eum a studio philosophie, dicens quod erat contraria imperanti, ut dicit Suetonius. Ergo bene qui sequuntur vana non possunt intrare castellum sa- pientie. Et explicat autor suum introitum (*) dicens : infrai con questi savii per selle porte, idest, per princi- pia VII scientiarum. Sed contra videtur quod autor de- buerit potius intrasse (*) domum philosophia cum Aristo- tele, Socrate et Platone, qui fuerunt principales magistri ipsius sapientiae (^, ut dicetur paulo post. Ad hoc dicendum quod autor considerat hic philosophiam et artes stricte, prout sunt necessaria et accomoda (9) poeta ; est enim poetria quadam philosophia velata. Unde nota quod verus poeta debet scire omnes scientias, non quidem plene, sed saltem terminos omnium scientiarum. Unde merito Aristoteles, et Horatius in sua poetria assimilat poeticam (5) picturze ; sicut enim non potest esse bonus pictor qui non noverit de omnibus rebus aliquid (^), ita et poeta, qui non sciverit de omnibus scientiis (*), ut patet discurrendo in toto poemate suo. Et subdit: Giu- gnemo in prato di fresca verdura. Et hic aliqui expo- nunt quod istud pratum figurat hic praticam, et fluviolus theoricam, sed hoc mihi non placet; imo dico (°) quod pratum virens figurat viredinem fama illustrium viro- rum, quia similiter Virgilius VI Eneydos, et Homerus XI Odyssea fingunt viros illustres stare in prato virenti.
(') 116, nisi sensibilem. (*) S. introitum sapientie, dicens.
(*) 116, intrare. (3) S. philosophis.
(*) E. accomodata.
(*) 116, poetam pictori. — S. e E. poetriam picture.
() S. rebus saltem aliquid.
(*) 116, S. e E. scientiis aliquid. Unde autor noster tanquam perfectus poeta
aliquid novit de omnibus scientiis, ut patet. (*) S. dico ergo quod.
160 COMENTUM INFERNI
Genti v eran. Ista est V pars generalis, in qua autor describit (') existentes in prato, et primo viros strenuos armorum, quos primo describit in generali ab habitu ipsorum dicens: genti v' eran con occhi tardi e gravi, per hoc innuit constantiam et firmitatem virorum fortium, di grande autorità ne lor sembianti, quia in eorum ap- parentia erant autorizabiles, parlavan rado, quia sa- piens (*) tardiloquus est. Et hic nota bene quod in mundo(?) loquendi est quadruplex genus hominum ; quidam enim sunt qui pauca sciunt et pauca loquuntur, et isti sunt diligendi (*), quia videntur noscere (5) se, et velle discere. Alii sunt, qui multa sciunt et multa loquuntur, et isti sunt audiendi, quia ex abundantia cordis os loquitur. Alii sunt, qui pauca sciunt et multa loquuntur, et isti sunt expellendi, quia omnibus (°) sunt molesti. Alii sunt e contra qui multa sciunt et pauca loquuntur, et isti sunt laudandi, honorandi et comendandi, quia tales sunt vere sapientes, et de talibus loquitur hic (?), et de nu- mero talium fuit ipse Dantes. Ideo bene dicit : con voci soavi quia moderate loquuntur.— Traemmoci. Hic autor ostendit quomodo disposuerint (5) se ad videndum istos, dicens: (raemmoci cosi da Pun de’ canti, idest, seorsum in par- tem (9), in loco aperto, luminoso et alto, ubi scilicet stant viri illustres, quorum facies et gloria aperte, clare et alte lucet, si che veder si potean tutti quanti, scilicet, cum oculo intellectuali, quasi dicat quod omnes erant bene cognoscibiles, et nullus eorum erat, de quo non posset ('9) dici et scribi multa laudabilia et memorabilia. Et subdit quod in prato virenti ostensi fuerunt sibi viri magnanimi, de quorum visione in se ipso autor gloriatur. Ad quod
(') E. describit gentes existentes. (^) E. sapiens tarde loquutus est. (*) E. in modo. (^) E. eligendi.
(*; 116, nosse se. (*) E. in omnibus.
(*) S. hic autor. (*) 116, disposuerunt.
(*) E. in parte. ‘109) E. non possent.
162 COMENTUM INFERNI
denominatum est a Coritho (') rege vetustissimo, marito dictae Electra. Ex quo patet, quod falsum et frivolum est quod quidam dicunt, scilicet, quod Dardanus fuit de civitate Fesularum, nam fuit de Coritho (*), ut scribit Virgilius et alii multi. Ideo bene dicit: io vidi Elettra con molti compagni, quia maxima (?) multitudo descendit ex ista nobili radice. Unde statim se declarans nominat duos principes Trojans gentis, dicens: (ra è quai conobbi Eltor et Enea, Hector filius Priami, vir fortissimus quidem praelio, prudens consilio, pius animo, de quo dicebat Priamus quod non videbatur filius hominis, sed divinus, ut dicit Philosophus. De Enea multa dicta sunt in primo capitulo, et sepius dicetur in multis locis et capitulis (*). Hunc autor ponit parem Hectori, sicut Virgilius facit etiam, quia fuit fortis et pius. Cesare. Describit autor principem famosissimum (°) Romane gentis, quem descri- bit principaliter a duobus, a strenuitate armorum, et forma corporis. Fuit enim Cesar strenuissimus armorum, et in rebus bellicis, et gestis militaribus ceteros ante- cessit. Ut enim scribit Plinius VII naturalis historie, in - bellis Caesaris undecies (°) centum triginta duo milia hostium |") casa narrantur. Quantum autem hominum interfecerit bello civili, noluit quod notaretur. Quinqua- ginta duabus vicibus in bello ordinato pugnavit, in omni- bus semper victor, ut dicit (*) Suetonius, preter quam in paucis. Huius miranda gesta descripserunt illustres autores, Julius Celsus, Titus Livius, Suetonius, et alii multi, quae autor breviter perstringit Paradisi capitulo VI. Ergo vide quare posuit (?) Cesarem solum armatum. Ideo bene dicit : Cesare armato (), quasi dicat, quod iste sibi
(!) E. a Corinto. (*) 116, Chorinto. (*) 116, magna multitudo.
(4) E. et capitulis. Cesare. Describit. (*) E. fortissimum. (*) S. decies. (*) S. hominum cwsa, 3) S. vult Suetonius. (*) S. qualiter posuit.
!0) 116, armato con gli occhi grifagni, in oculis enim.
CANTUS QUARTUS. 163 vindicat omne jus armorum. Et dicit : con gli occhi grif- fagni, in oculis enim maxime consistit pulcritudo. Ad quod notandum quod, sicut scribit. Suetonius primo de XII Cesaribus, Cesar fuit excelse statura, coloris can- didi, habens membra rotunda, cum ore parum pleno. oculis nigris, vigorosis, capite calvo, sanitate prospera: multum gessit curam cultus corporis sui. Ideo bene dicit: con gli occhi grifagni, idest, ad modum accipitris grifagni. — Vidi Camilla. Hic nominat mulierem nobilem mirabilem ,", de qua jam multa scripsi ^ primo capi- tulo. Fuit enim virgo strenua, qua, ut scribit Virgilius VI Eneidos ^, fuit de gente Volscorum, de civitate Pri- verno. Inter alios auxiliatores Turni venit ad prelium virgo bellatrix, que non assuefecerat manus colo et fuso, lino et stuppe, sed armis, que in velocitate vincebat ventos, ut non currere, sed volare videretur, ita ut omnes mirarentur illam euntem egregie. Ideo merito numerat (^ eam inter viros valentes. E /a Pantasilea. Hic nominat aliam mulierem famosiorem. Ad cuius cognitionem ple- nam est sciendum, quod invenio quatuor reginas Ama- zonum nobiles et famosas inter alias, quarum prima Marpesia maxime regnum ampliavit : secunda Horithya, tempore magni Herculis: tertia Penthasilea tempore belli Trojani: quarta Telestris tempore magni Alexandri (5. Post Horithyam Penthasilea obtinuit regnum, que tem- pore belli Trojani venit in auxilium Troje contra Gra- cos, ubi mirabilia fecit strenuitate armorum. Tandem post multas probitates interfecta fuit a Pirro filio Achil- lis (9). Et hic nota quod autor ex omnibus reginis pre- dictis voluit potius hic nominare Penthasileam, quia plus
(*) 116 e S. mulierem mirabilem. (*) S. de qua supra dixi. (*) 116, VIII, Eneydos. (*) 116, nominaverat. (*) Il 116 narra distesamente la storia delle Amazzoni, ma dev' essere un' ag-
giunta del copista, non trovandosi negli altri codici. (*) Anche qui il codice suddetto s' estende a parlare dei fatti di Pentesilea.
164 COMENTUM INFERNI
fame meretur, quia pugnavit contra Grecos apud Trojam, qui fuerunt olim viri fortissimi, et alia regine solum pugnaverunt contra Asianos(') vilissimos. Et bene (5) nu- merat Penthasileam inter viros, quia ipse Virgilius dicit de ea: Audelque viris concurrere virgo. — Da l'altra parte. Hic autor, nominatis duabus mulieribus, quarum una pu- gnavit pro Hectore apud Trojam, altera contra Trojanos et Eneam in Italia, nunc nominat Latinum socerum Enea in Italia, et Laviniam filiam eius, pro qua Eneas fecit tot prelia contra Turnum, de quibus dictum est plene capitulo primo. Hic ergo Latinus regnavit in par- tibus, ubi nunc est Roma, et fuit V (*) rex Latinorum post Janum, ut dicetur alibi, et primus correxit linguam latinam, a quo omnes vocamur (5 Latini. Dicit ergo: da l'altra parte vidi el re Latino Che con Lavina sua figlia sedea ; iste enim conjunxit Trojanos cum Latinis (5), ex quibus postea descenderunt Albani et Romani, nunc ‘ dicit de primo conditore () romana libertatis, scilicet Bruto. Ad quod est (? brevissime sciendum quod hic Brutus simul cum Spurio Lucretio patre Lucretiz et Col- latino marito eius, spoliavit regno Tarquinium Superbum septimum et ultimum regem Romanorum, quia Sextus (5) filius ipsius Tarquinii stupraverat ipsam Lucretiam, cujus indignitatis dolore ipsa se gladio occidit in praesentia pa- tris, viri et ipsius Bruti, sicut latius patebit VI capitulo Paradisi. Dictus est autem Brutus, quia diu dissimulavit se fatuum et insipientem, tamquam animal brutum sine ratione, usque ad stuprum Lucretiz, quando vidit tempus
(') E. Assirios. (*) E. Et bene nominat Pantasileam, et numerat inter.
(*) 116, unus rex. — E. quintus rex. ( E. e 116, vocantur.
(*) 116, Latinis mediante vinculo filie sue, quam tradidit in uxorem ipsi JEnes. De Latino et Lavinia dicetur alibi sepe. Vidi quel Bruto etc. Dicto de Lavinia, qua fuit causa confoederandi Trojanos cum latinis, ex quibus.
(*) 116, auctore Romans. (*) S. est sciendum.
(*) E. Sextus Tarquini genitus stupraverat.
166 COMENTUM INFERNI
autor ponit Lucretiam sine pena qua se ipsam interfecit ? unde Augustinus primo de Civitate Dei pulcre disputat contra eam et multum eam arguit ; unde dicit: si adu!- (era, cur laudata? si pudica, cur punita? punivit. enim alienum scelus in se ipsa. Dicendum breviter quod autor loquitur de Inferno moraliter, ut alias dictum est, et di- cetur. Post Lucretiam nobilem et pudicam dominam ro- manam, que se occidit amore glorie, nominat aliam, qua mortua est laudabilius amore viri, scilicet Juliam ; unde dicit: Julia. Haec Julia, de qua hic loquitur autor, fuit filia Julii Cesaris et uxor Pompeii, que, ut dicit Valerius, stans gravida ad fenestram, visa veste viri sui - sanguinolenta, suspicata Pompeium fore mortuum, vel vulneratum, subito emisit partum et spiritum. Et nota quod multe alie fuerunt Julie Rome ('), sicut Julia ani- mata (?) ipsius Ciesaris, et Julia soror Augusti, et Julia filia Augusti, nobilissima meretrix, et alie multa. Post Juliam filiam Cesaris nominat uxorem Catonis inimicis- simi Cesaris et contemporanei ejus, dicens : Marta. Ista, vivente adhuc Catone et volente (?, nupsit Augusto, vi- vente adhuc primo viro. Ista Martia fuit honestissima, qualis () conveniebat viro honestissimo Catoni, de qua dicetur plene Purgatorii primo capitulo. Tamen forte autor melius posuisset Portiam filiam Catonis eiusdem, que audita morte viri sui Bruti, querens ferrum quo se occideret, nec inveniens, recurrit ad ignem, et prunas accensas immisit in os suum, et sic se necavit inaudito genere mortis. Post aliquot laudabiles romanas autor ultimo flectit (9) se ad mulierem romanam magnanimam valde, dicens: e Corniglia. Ad cuius intelligentiam (5) est
(') 116, romanz. (*) S., 116 e E. amica. (*) E., 116 e S. volente nupsit alteri viro, scilicet Hortensio, sicut paulo post Livia nupsit Augusto. (*) S. qualiter.
(*) 116, reflectit. (*) S. evidentiam est sciendum.
168 COMENTUM INFERNI
duobus sociis prudentissimis, quibus maxime confidebat ('), finxit se perezre proficisci in habitu mercatoris, mutatis nominibus sibi et sociis et familiaribus, qui fuerunt alii tres, ita quod fuerunt sex in societate. Saladinus ergo ingressus iter transivit primo in Armeniam, et (*) de Ar- menia in Constantinopolim, et hinc per Graeciam deve- nerunt in Siciliam, considerantes caute et investigantes de omnibus, qua parabantur a dominis illarum regio- num in partibus illis; et de Sicilia venit in Apuliam, et de Apulia Romam, ubi multum sensit de intentione Pap®, el de Roma venit in Tusciam. Deinde transiens Apenni- num, devenit in Lombardiam, et transiverunt per Me- diolanum et Papiam ; sciebat enim Saladinus, inter alias (5) multas linguas, linguam latinam. Deinde egressus Italiam transcurrit Provinciam, Franciam, Hispaniam, Angliam, et alia regna Occidentis, quae contra eum se accinge- bant et armabant; et per Alemaniam retransivit per mare in Alexandriam plene informatus de omnibus que habebat: facere ad sui defensionem. Exercitus autem maximus Christianorum transiens in Syriam pervenit ad civitatem Achon, ubi in exercitu fuit maxima infirmaria (*) et pesti- lentia. Residuum eorum, qui evaserant ab epidemia, fue- runt quasi omnes capti. Et ecce magnanimitatem Sala- dini. Ipse habuit consilium cum suis quid esset agendum de captivis hostibus: alii dicebant quod interficerentur : alii quod detinerentur (5): alii quod fieret eis potestas redimendi (5) se. Sed Saladinus, vere magnanimus, spretis omnium consiliis, libere dimisit omnes, et dedit omni- bus (?) potestatem rebellandi et restaurandi bellum contra eum. Ideo bene dicit autor: e solo in parte vidi el Sa-
(') S. fidebat. (*) S. deinde Constantinopolim. (*) S. alias linguas, linguam latinam. — (*) E. infirmitas.
/*) 116, detinerentur carcerati. *) E. redeundi se.
(1) E., 116 e S. eis.
170 COMENTUM INFERNI
dictis suis fere usus est hac cautela, quod locutus est obscure et ambigue, ita quod eius dicta possunt trahi, imo trahuntur quotidie ad plures et diversas sententias. Et dicit: poi che inalzai un poco più le ciglia, idest, postquam magis erexi oculos intellectuales ad altiorem gradum, quia scilicet isti sapientes sunt maiores (') di- gnitatis et laudis, quam superiores. Unde nota quod Aristoteles et Plato (*) merentur maiorem laudem, quam Cesar vel Scipio, quia isti exercuerunt corpus, sed illi animum, per quem quidem animum maxime assimila- mur (?) Deo. Homo enim, ut dicit ipse Aristoteles, est maximi intellectus, et ratio et felicitas consistit potius in virtute speculativa, quam activa, ut dicit ipse Aristo- teles IX () Ethicorum. Et subdit honorem exhibitum ipsi Aristoteli in testimonium virtutis eius, dicens: Tutti lo miran (utti onor li fanno ; et merito. Quivi. Hic autor nominat duos philosophos proximiores Aristoteli, unum a sinistris scilicet Socratem, alium a dextris scilicet Pla- tonem. Socrates fuit magister Platonis, qui totam philo- sophiam conatus est reducere ad mores, ut dicunt Va- lerius, Augustinus, et (°) multi ; unde dixit Socrates quod virtus et scientia erant (°) idem. Fuit enim homo maxime bonitatis, inaudite patientia et constantia. Plato magister Aristotelis, homo maxima sapientia, sed maioris eloquen- tie, fuit vir divinus; unde eius dicta multum consonant fidei christiana, ut sepe dicit Augustinus in suo de ci- vitate Dei. Fuit philosophus et poeta, tamen a juventute fuit palestrita, cursor et cantor, ut scribit Apuleius. Et hic nota quod autor merito ponit istos tres praecipuos philosophos simul, quia Aristoteles physicus, Plato me- thaphysicus, Socrates ethicus: Aristoteles tamen, sicut
') 116 e S. maioris dignitatis. (*) S. Unde Aristoteles et Plato.
( (*) E., 116 e S. assimilantur. (*) E. quinto Ethicorum. (*) S. et alii multi. (*) 116, sunt.
CANTUS QUARTUS. 171
Csesar, omnia fuit. ldeo dicit: Quivi vid’ io Socrate e Pla- tone, che’nanzi agli altri più presso li stanno. — Democrito. Hic autor nominat alium philosophum grecum, quem describit a singulari opinione falsa, quam Philosophus impugna! primo Physicorum. Ad intelligentiam autem huius opinionis plenam est notandum, quod Aristoteles primo /^ Physicorum et primo de Generatione scribit. quod ex antiquis philosophis quidam posuerunt plura principia rerum naturalium, quidam unum tantum. Et ponentium unum alii posuerunt aquam, ut Tales (^: alii ignem, ut Heraclitus : alii aerem, ut Dyogenes. Ponentium autem plura, alii dixerunt ipsa esse infinita ^ ; alii po- nebant duo, sicut Parmenides ignem et terram : alii tria, scilicet ignem, aerem et aquam: alii quatuor, sicut Em- pedocles, qui ponebat quatuor elementa, et addebat alia duo, scilicet litem et amicitiam. Eorum vero qui posue- runt infinita, alii diversa genere, ut Anaxagoras ; alii eadem genere, ut Democritus et Leucippus, qui pone- bant corpora minima, qua athomos vocabant. Dicebat ergo Democritus esse infinita corpora indivisibilia (*), dif- ferentia figuris, situ, ordine; et ponebat mundum esse factum a casu ex talibus corporibus minimis, quasi se- minibus omnium qua generabantur (9, ita quod ex eis primo (°) facta sunt quatuor elementa; et spatium, in quo mundus est, dicebat esse vacuum et infinitum, quia unumquodque componitur ex his, in qua resolvitur. Ad propositum ergo dicit autor: Democrito che ’! mondo a caso pone. lluius opinionis fuit etiam Epicurus. Et hic nota quod iste Democritus fuit magnus naturalis, et homo magne speculationis, qui sibi oculos eruit ut videret
(') E. primo Ethicorum. (* E. Thales philosophus : alii. (*) 116, infinita; alii finita. Et ponentium finita, alii ponebant duo. (*) S. indivisibilia et divisibilia. (*) 116, generantur.
(*) S. primo facta sunt elementa. — E. postea facta sunt quatuor elementa.
172 COMENTUM INFERNI
verum, et veri hostem populum non videret. Unde Tul- lius lib. Tusculanarum questionum scribit : Democritus oculis perditis non poterat discernere alba el nigra, sed bona et mala, equa, iniqua, honesta, turpia ('), parva et magna. discernere poterat. — Diogene. Nominat alium phi- losophum grecum. Iste reputaretur (? hodie quidam sanctus, nam contempsit omnino mundum, amavit mira- biliter paupertatem, sobrielatem, temperantiam, damnans omnia superflua et mollia ; volebat enim celum pro suo tecto, dolium pro domo, baculum pro equo, manum pro cuppa; et multa similia dici possent de homine isto satis extraneo (?). Fuit valde rigidus, unde vocatus est Cinicus, idest caninus, quia mordaciter et publice latrabat et ar- guebat homines a viciis eorum. Fuit etiam alius Dyo- genes (*) Babilonicus. Dyogenes grace, latine dicitur diis genitus, sicut sepissime scribit (9) Homerus.— Anaxagora. Hic nota, lector, quod hic est diligenter, insistendum, quia videtur quod autor melius dixisset Pitagora quam Anaxagora. Nam, sicut scribit Augustinus VII de Civitate Dei circa principium, et ut alii multi dicunt, duplex fuit genus philosophorum, unum grecum, aliud italicum. Grecum habuit principium a Talete, de quo hic dicitur ; italicum vero habuit principium a Pithagora, qui tamen fuit grecus de insula Samo, sed venit in Italiam, scilicet in Calabriam, que olim magna Grecia vocabatur, et fecit studium suum in (5) Crotonia civitate tunc temporis flo- rentissima. Iste primus reperit (7 nomen philosophi, nam cum prius vocarentur sapientes, Pithagoras interroga- tus 5) quis ipse esset, respondit : sum philosophus ; quod idem est quod amator sapientie. Visum enim fuit viro
(*) 116, turpia, utilia, inutilia, parva etc.
x) E. reputatur. (*) 116, extranea. (^) 116, Dyogenes, qui dictus est Dyogenes Dabilonicus.
(3) 116, ponit. (* E. in Troya. () E. reperiit. ^) E. interrogatus est quisnam esset ? respondit.
174 COMENTUM INFERNI
quentie promptissimus persuasor virtutis ('), cum posset in secura libertate vivere in patria sua (*) Melia in Gre- cia, transivit in Siciliam, et venit Agrigentum civitatem, ubi regnabat Phalaris tirannus crudelissimus, confidens virtute et lingua posse removere Phalarim ab impietate sua; sed cum nihil proficeret, incitavit juvenes nobilis- simos civitatis ad liberandam patriam. Quod cum per- venisset ad aures Phalaris, convocato populo in forum, coepit facere ipsum torqueri vario genere penarum, que- rens quos (*) haberet complices conjurationis; sed Zeno nullum nominavit, imo amicos fidelissimos tiranni ac- cusavit, et suspectos fecit, et positus inter tormenta ex- probrabat Agrigentinis vilitatem et timiditatem. Ex quo animi civium concitati irruerunt in Phalarim cum furore, et ipsum cum lapidibus mactaverunt; et sic, ut dicit Valerius, non vox humilis, non plantus miserabilis unius seniculi positi in tortura, sed fortis exhortatio mutavit animum et fortunam totius unius civilatis (*. Alius Zeno philosophus fuit, qui dum torqueretur ab alio tyranno, qui dictus est Learcus, cuius mortem ipse procuraverat, usus magna astutia finxit se velle dicere verbum se- crete (°) in aure illi (5), propter quod depositus a tortura, observata opportunitate, apprehendit auriculam tiranni cum dentibus, nec dimisit donec ipse privatus est vita, et Learcus parte corporis ; nam ipse aurem detruncavit, et ipse a famulis truncatus est (7). E vidi. Hic autor no- minat duos praecipuos, unum phisicum, alterum poetam, et primo Dyascoridem, quem describit specialiter a ma- teria, de qua scripsit (). Ad quod sciendum, quod iste
(!) E. veritatis. (*) E. patria sua, Cityo in Grecia. (*) 116, quot.
(*) IL testo: senis ergo unius eculeo impositi non supplex vox, nec misera- bilis eiulatus, sed fortis cohortatio totius urbis animum fortunamque mutavit.
(*) 116 e S, secretum. (*) E. in aure eius.
(€) Vedi Valerio Massimo, lib. III, cap. llI.
(*) S. pertractavit.
176 COMENTUM INFERNI
firmabat flumina, idest vagos ('), instabiles; movebat montes, idest duros et inflexibiles, et ita de multis. Iste Orpheus habuit uxorem sibi carissimam nomine Euri- dicem, quae cum discurreret per (*) flumina et prata, qui- dam pastor nomine Aristeus ex amore insecutus est eam. Illa fugiens, morsu serpentis, qui latebat in herba, mortua est (?), et tracta ad Inferos. Orpheus inconsolabiliter do- lens et moerens descendit ad Inferna, et ibi placavit omnia monstra Inferni, ita quod recuperavit uxorem, sed cum pacto ut non retrospiceret sibi a tergo donec (*) non esset extra Infernum ; sed amor, qui vincit omnia, compulit ipsum retro flectere se () in extremo exitu Inferni, et statim perdidit uxorem irrecuperabiliter. Allegorice Or- pheus est vir summe sapiens et eloquens. Euridice, sibi dilectissima, est anima eius rationalis, quam summe amat usque ad mortem, Aristeus pastor est virtus, que na- turaliter sequitur animam, sed illa fugiens per prata et flumina, idest delectamina (°), mordetur a serpente, idest fallacia mundi, et sic moritur moraliter et descendit ad Infernum, idest ad statum viciorum. Sed Orpheus vadit ad Infernum pro recuperatione anima sua, sicut simi- liter Dantes ivit, et placavit omnia monstra Inferni, quia didicit vincere et fugare (^) omnia vicia, et supplicia vicio- rum. Sed Dantes, numquam respexit (8) a tergo, quia nunquam redivit ad vicia more canis (?), sed Orpheus, quia non servavit legem datam, perdidit omnino ('°) animam suam, et sic fuit error novissimus pejor priore. Ideo fecit miserabilem finem, quia postea mulieres de Tracia, unde
(!) S. homines vagos. (! E. per prata, quidam. 13) 116, subito mortua est. (*) E. donec esset.
(5) 116, reflectere se.
(*) E. per prata, idest delectamina. — 116, delectamina vana, mordetur. (*) 116, fugere. (*) S. retrospezit.
(*) E. canis ad vomitum redeuntis; sed.
(!*) S. omnino uxorem idest animam.
178 COMENTUM INFERNI
non extat ('): quasi dicat, quod esset opus alio Cicerone eloquentissimo ad deplorandum juste mortem (*) ejus. Multas (?) et magnas laudes facit de Cicerone Plinius VII naturalis historic, ubi dicit: Tu Anfonium proscripsisti, etc. quas omitto gratia brevitatis. Et vide quod autor merito praefert Tullium Senece, quia Tullius fuit prior tempore et scientia ; nam, teste Jeronimo, si Tullius non fuisset, Seneca non esset; et inde (* multum miror de quibusdam, qui volunt preponere Senecam Tullio; sed credo quod non, bene et plene viderunt omnia dicta Tullii, que sunt magis sparsa, ubi dicta Seneca sunt magis collecta et cumulata simul. — E Seneca. Hic nominat alium socium, quem describit a singulari doctrina, in qua maxime excelluit, scilicet a scientia morali ; unde dicit per excel- lentiam, e Seneca morale.. Ad quod facit quod scribit Plu- tarcus philosophus, magister Trajani imperatoris, qui scribit in suo libro, qui grace Parallila (5; appellatur, latine vero, Comparationes, quod Grecia nullum habuit parem Senece in moralibus. Sed credo quod Plutarcus voluit complacere Trajano, quia Seneca fuerat hyspanus cordubensis, et Trajanus etiam traxerat originem ab Hispania olim ; nam Aristoteles fuit ( major moralis, et maturalis, quam Seneca. Nam (^) Seneca non fuit tam bonus naturalis, sicut moralis (5), ut patet ex libro ejus, qui intitulatur De naturalibus questionibus ; unde Albertus magnus naturalis sepe reprobat eius opiniones. Non cu- ravit sibi multum de eloquentia, ut scribit Quintilianus Orator egregius IX, De institutione oratoria, cum tamen
—_—————
(') Il testo: qui talem Ciceronis casum satis digne deplorare possit, alius Cicero non extat. (*) S. deplorandum eius mortem. (* E. Multas insuper et. (*) 116 e S. Unde multum. |. (9 Gr. xap2)1032. (*) 116, fuerat maior moralis. — E. maior moralis, ut patet ex libro eius etc. (*) S. quia Seneca. | (*) S. tam bonus naturalis, quam bonus moralis, ut patet.
180 COMENTUM INFERNI
poete, qui scripsit tragedias. Seneca autem (') tragedia- rum autor, fuit alius de stirpe eius, sicut potest probari ratione et autoritate. Ratione, quia Seneca in ea trage- dia, qua intitulatur Octavia, praedicit mortem Neronis, quod facere non potuit (*) nisi fuisset propheta. Autori- tate, quia Sidonius in quodam suo libro metrico (?) dicit expresse quod duo fuerunt Senece, quorum alter morum censor, alter tragediarum autor. Alias multas autoritates et rationes ad praesens omitto, de quibus alibi dicam. — Euclide. Hic nominat alios duos simul, quorum unus, sci- licet Euclides, fuit inventor geometri®: alter, scilicet Piholomaus, fuit inventor astrologia. Euclides igitur claruit Athenis, tempore Platonis, de quo dicit Valerius quod lapicide, fabricaturi aram Minerve, consuluerunt Platonem, sed Plato remisit eos ad Euclidem tamquam ad magnum magistrum sua artis (). E Tolomeo. Tolo- meus sicut dicit translator Almagesti in Prologo, fuit vir in scientia artium valde potens, excellentior aliis, in duabus artibus subtilis, scilicet Geometria et Astrologia, et fecit libros multos (5. Fuit autem natus et educatus in Alexan- dria terra Egipti, et ibi consideravit cursus siderum cum instrumentis, tempore Adriani regis, et fecit suum opus in Rhodo, et non fuit Tolomeus iste unus regum Tolo- meorum (9, sicut aliqui extimant, sed nomen eius fuit Tolomeus. Tolomeus fuit in statura mediocris, colore albus, in incessus () largus, habens pedes subtiles, in maxilla dextra habens signum rubeum, barba ejus erat spissa et nigra, dentes anteriores habebat discopertos a
(') E., 116 e S, Seneca enim. (*) 116, non potuisset.
(*) 116, Sidonius in Libro Epistolarum.
(‘) H testo: qui (Plato) conductores sacre arcis de modo et forma eius so- cum sermonem conferre conatos, ad Euclidem geometram ire jussit scientis eius cedens, imo professioni. Lib. VIN, cap. XII. |
(*) S. libros multos in Astrologia. (*) E. Tolomeorum JEgypti, sicut.
(*) 116 e S. in incessu.
CANTUS QUARTUS.. 181
gingivis et raros, os parvum. Erat bone loquelz et dulcis, fortis ire, et tarde sedabatur, multum spatiabatur et equitabat, parum comedebat, multum jeiunabat ('), redo- leatem habens anelitum, et indumenta nitida. Mortuus est Tolomeus anno vitae sue LXXVIII.— Ipocras. Hic autor nominat tres excellentissimos medicos, quorum primus princeps medicorum fuit Ipocras, vir magne scientiz, et maxim sobrietatis et continenti, pauca tamen scripsit. Fuit de insula Choo (5, et floruit tempore Artaxersis regis Persarum.— Avicenna. Iste fuit per multa secula post Ga- lienum, tamen przefertur sibi merito. Fuit enim Avicenna universaliter excellens in omni parte medicine et col- legit artificialiter omnia dicta Galieni, et redegit ad ordi- nem et brevitatem. Fuit enim Galienus dill'usissimus, et multa volumina fecit, in quibus multa superflua dixit. Unde ipse Avicenna dicit, quod Galienus multa scivit de ramis medicine, pauca vero de radicibus. Fuit autem Galienus de Pergamo civitate, et floruit tempore Anto- nini Pii, sicut ipse scribit (9). Avicenna fuit filius regis Hispania, vir magne virtutis et scientie, emulus Aver- rois. — Averrois. Hic ultimo autor, post philosophos et medicos, nominat singulariter, et per se magnum philo- sophum et medicum, scilicet Averroim, quem describit ab eius maxima excellentia ; iste enim dicitur fuisse alter Aristoteles. Fuit tamen superbissimus omnium philosopho- rum, conatus semper damnare (* dicta Avicenna. Fuit enim conterraneus eius, quia ambo fuerunt de Cor- duba civitate Hispanie, de qua etiam fuerunt Seneca et Lucanus, ut paulo ante supra (5) dictum est. Felix ergo civitas (9), qua tales alumnos genuit. Damnavit etiam (7)
—À no
(') 116, parum comedebat, et jejunabat. ©
(*) E. Chio. (*) S. ut ipse dicit.
(*) S. reprobare. (*) 116, paulo supra.
(*) 116, talis civitas. (*) E. etiam ipse Averroys omnem.
182 COMENTUM INFERNI
omnem sectam fidei, cuius contrarium fecit Avicenna, qui dicit quod unusquisque debet colere fidem suam. Sed hic statim obicitur: quomodo autor posuit istum sine pena, qui tam impudenter et impie blasfemat Chri- stum (') dicens, quod tres fuerunt baratores (*) mundi, scilicet Christus, Moyses, et Macomettus, quorum Christus, quia juvenis et ignarus, crucifixus fuit? Dicendum bre- viter quod autor loquitur hic de Inferno morali, sicut et in ceteris viris illustribus qui ponuntur hic. Vult enim per hoc ostendere quod in isto nostro Inferno viventium isti gaudent privilegio honoris, laudis, et summa comen- dationis inter alios. Et dicit notanter : che 'l gran comento feo, ad differentiam Themistii (5), qui fuit primus comen- tator Aristotelis (*. Fecit etiam Averrois Librum in me- dicina, qui dicitur Colligeth, in quo est multa subtilitas et magna difficultas. —Jo. Hic autor se excusat quod non potest plures nominare propter longum thema, quod as- sumpsit describendum. Unde dicit: Jo non posso ritrar di (ulli a pieno ; nam de rei veritate multos dimisit poe- tas, philosophos, et viros illustres, imo paucissimos no- minavit. Et assignat () causam dicens: però che si me caccia il lungo tema, idest magna materia, che molle volle 4 dir vien meno al fatto, quia sepe plus est in facto quam possit explicari dicto vel scripto, quando homo jam men- suravit materiam certam et limitatam, quia non potest aliquando dilatare materiam pulcram vel magnam, sicut autor sepe ostendit in isto suo poemate.— Za sesta. Hic finaliter autor finit Capitulum istud, in quo tam multa et copiose (9) dixit, et finit societatem contractam cum
(!) E. pretiosissimum Salvatorem nostrum Dominum Jesum Christum.
(*) S. baratatores. (*) 116, Alexandri. — S. Chemisii.
(*) 116, Aristotelis, et uterque nimis enormiter erravit, quia Alexander dixit quod intellectus non differt a sensu, Averrois vero dixit quod unus erat intel- lectus numero in omnibus. Fecit etiam etc.
1*) 116, asserit. (*) 116, et tam copiosa. — S. et copiosa.
. CANTUS QUARTUS. 183
illis poetis, quia illi quatuor, scilicet, Homerus, Horatius, Ovidius, et Lucanus, redierunt ad locum suum floridum, virentem et luminosum, et ipse Dantes cum Virgilio per- venerunt ad secundum circulum Inferni. Unde dicit : /a sesta compagnia, scilicet numerum (') sex poetarum, si scema in dui, idest diminuitur (*) in duos, scilicet Virgi- lium et Dantem; e'/ savio duca, scilicet, Virgilius, me mena per altra via, scilicet diversam et contrariam pre- dictz.. Ideo dicit : nell aria che trema, idest, in secundum circulum, ubi tremit aer propter repugnantiam ventorum, ut patebit in sequenti capitulo. Vel secundum aliam lite- ram, ne Paura; est tamen eadem sententia. Et dicit : fuor de la queta, idest extra aerem vel auram quietam predicti circuli, ubi non est motus nec pena, e vegno in parte, ove non ee che luca, quia scilicet dimittebant locum lucis et claritatis, et veniebant ad locum tenebre et obscuritatis.
(*) 116, numerum nostrorum sex. — 8. numerum quod eramus sex poetarum. (3) S. dimittitur in duos.
184 COMENTUM INFERNI
CANTUS QUINTUS, £n quo tractat de secundo circulo ubi pu- niuntur luxuriosi a vento infcrnali percuss$ et deducti, ubi nominat Paris de Troya et Tristanum et multos alios; in fine. nominat dominam Franciscam ct Paulum de Ravenna.
-
C... discesi del cerchio primaio. Postquam in supe- riori (') capitulo autor noster tractavit de primo circulo In- ferni, in quo ponuntur (5 pueri innocentes et viri illustres, nunc consequenter (?) in isto quinto capitulo describit se- cundum circulum Inferni, in quo tractatur (*) de luxuri® vicio, et luxuriosorum supplicio. Et potest dividi istud capitulum in quinque partes generales, in quarum prima tractat de introitu istius secundi circuli et de judice qui reperitur in ipso introitu. In secunda tractat in generali de pena luxuriosorum, ibi: Or incomincian. In tertia tractat in speciali de quibusdam antiquis, qui labora- verunt isto morbo (9, ibi: E come i grui. In quarta tractat de quibusdam modernis, ibi : Poscia ch’ è ebbi. In quinta movet unam questionem alteri duorum spirituum circa materiam narratam per ipsum, ibi: Poi mi rivolsi. Ali partes particulares patebunt discurrendo per sin- gulas.
Ad primam ergo dico quod autor describit introitum ad secundum circulum, et continuans se ad praecedentia dicit : cosi discesi, scilicet, sicut dictum est, cum solo Vir- gilio, del cerchio primaio, idest,: primo Inferni, giù nel secondo, idest, inferius in secundum circulum Inferni,
(*) S. precedenti capitulo. — E. superiori parte autor.
(*) 116, puniuntur. (*) E. convenienter in toto quinto.
(* 116, tractat. — E. tractantur luxurim vitia et luxuriosorum supplitia. (*) S. vitio.
186 COMENTUM INFERNI
culpe, quia est naturale, comune, et quodammodo ne- cessarium. — Stavvi Minos. Hic autor describit judicem generalem Inferni, et eius officium. Ad sciendum ergo quis sit iste Minos, est pranotandum (') quod si homo debeat (*) recte condemnari, est condemnandus a justo judice; ideo autor hic in principio penarum introducit juste judicem Minoem ; fuit enim Minos rex justissimus famosissime insula Crete in Grecia, de quo et cujus politia (9) loquitur Aristoteles primo Politicorum. Minos enim primus tradidit leges Cretensibus, que viguerunt ibi usque ad tempora Metelli, qui Cretam cepit tempore Pompeii, et illis dedit leges Romanorum. De ista insula dicetur infra capitulo XIV ubi autor describit ipsam, ubi dicit: In mezzo mar sede un paese guasto. Modo ad pro- positum : Minos moraliter capitur pro conscientia, que est judex cujusque (), quia, se teste, nemo nocens absol- vitur reus (^. Unde Ovidius: Pena potest demi, culpa pe- rennis eri. Ergo omnis peccans portat secum judicem suum. Unde Boetius : extra (e ne quasieris ullorem. Nunc ad literam dicit autor: S(avvi Minos (5), idest, Minos stat in primo introitu, e orribelmente ringhia, idest, latrat rigide, quod proprie spectat ad canes, et bene attribuitur conscientie, quia conscientia nos mordet et lacerat (7); unde propheta: vermis eorum non morietur. — Examina le colpe ne l' intrata. Ecce actum justi judicis, qui examinat diligenter culpas, ut pro qualitate culpa det qualitatem poenae. Deinde giudica e manda, idest condemnat et de- stinat animam ad ponam, sicundo ch’ avinghia, idest, se-
(') 116, notandum. (*) S. debet.
(*) E. politica. (*) 116, cujuscumque.
(* Alcuni Codici hanno Seneca teste in luogo di Se teste, ma parmi questa la vera. lezione, non Irovandosi questo passo in Seneca, ma in Giovenale, Sat. X11I, 3, o diee: prima est hac ultio, quod se
Iudice, nemo nocens absolvitur. (*) E. Minos, ibi in primo introitu. — - £) 116, latzat.
188 COMENTUM INFERNI
semper habet judicare et condemnare. Ideo bene dicit: vanno a vicenda ciascuna al giudicio, scilicet, una post aliam successive; et bene dicit, quia continuo multi mo- riuntur et vadunt ad Infernum essentialiter et raoraliter, et per consequens judicantur a conscientia. Unde dicit: dicon, supple, anime, dicunt earum culpas, e odeno, scilicet judicium et sententias ('), poi son giù volle, sci- licet ad penam destinatam.— O tu. Hic, ostenso quomodo Minos se habebat ad illas animas damnandas, nunc osten- dit quomodo se habuerit (*) erga ipsum autorem, et fingit quod inclamet (?) sibi dando bonum consilium. Unde dicit: disse Minos a me quando me vide, scilicet, vivum venientem ad examen: o du che vieni al doloroso ospicio, idest, o tu Dantes, qui venis ad Infernum, quod est hospicium perpetui doloris guarda com' entri, scilicet in Infernum, quasi dicat: cave quomodo intres istam de- scriptionem Inferorum, et cave, di cui lu (i fide, idest, utrum Virgilius sit sufficiens ad ducendum te ; quia de rei veritate Virgilius non erat sufficiens dux, nisi mora- liter loquendo, quia (* Virgilius ignoravit Infernum es- sentialem, de quo loquitur christiana fides, ut jam satis declaratum est primo capitulo. Et dicit quod Minos hzc dixit, /assando l' alto di cotanto officio, scilicet, examina- tionem ( et condemnationem illarum animarum. Hoc aliquando contingit in mundo nostro, quod homo, dimisso proprio officio, sepe consulit alteri. Et subdit causam Minos quare autor (5 non debeat temere introire, quia, licet introitus sit facilis in Infernum, tamen exitus est difficillimus (7). Leve enim est intrare viam viciorum, sed nimis durum est exire; et ita facile est aggredi
(') E. sententiam. (*) E. se habuit.
(* S. inclinet sibi. (*) S. quia ignoravit.
(*) 116, examinationem illarum animarum.
(*) E. autor debeat timere introire temere, quia. (*) 116, difficilis.
CANTUS QUINTUS. 189
aliquod arduum opus, sed difficillimum est finire feliciter, sicut ostensum est Il capitulo. Dicit ergo: £L’ ampiezza de l'intrare non (i 'nganni. Et subdit responsionem Vir- gilii dicens: e ’/ duca a lui, idest Virgilius respondit illi Minoi, perché pur gridi ? quasi dicat, frustra, quia datum est desuper, et ideo non imredire el suo fatale andare, scilicet, quod datum est a ccelo et(') preedestinatum a Deo: volse cosi cold dove se pole ciò che se vuole, scilicet in colo; nam velle et posse non differunt in eternis; hoc est dicere, quod autor vadit ex speciali gratia sibi con- cessa a Deo, sicut clare demonstratum est secundo ca- pitulo, e Liù non dimandare, quasi dicat, cum Dominus vult, non pelas rationem, quasi dicat, sufficit (^) audisse quod Deus vult: non ergo ulterius petas (?) quare vult, vel quare non concedit ita mihi, vel illi sicut isti Danti.
Or incomincian. lsta est secunda pars generalis, in qua autor agit ( de pena generali luxuriosorum, et primo pracmittit signa doloris e! pene, dicens: /e dolenti role, idest notae doloris, or incomincian a farmesi sentire, cantus enim amantium, ut plurimum, vertitur in planctum amaritudinis, ut statim patebit. Ideo dicit : or son venuto là dove molto pianto mi percuote, risus enim amoris cito parit planctum, et planctus est proprius amatorum, qui puniuntur hic. Deinde describit locum et penam, dicens: io venni in loco mulo d' ogni luce, idest (*) privatum lu- mine et obscurum. Et dicil : d' ogne luce, ad differentiam superioris circuli, in quo erat in parte lux et lumen. Et nota quod hic locus merito fingitur (°) sine luce omni- moda, quia istud vicium luxurie maxime extinguit lumen rationis, et etiam quia querritur (") fieri in occulto et in
(!* E. et primo destinatum.
(*) 116, sufficiat audisse. — E. sufficit audivisse quod Dominus. (*) S. non ergo petas. (*) S. ponit.
(*) S. idest in locum privatum omni lumine.
(*) S. fingitur ab autore sine luce. (*) E. querit fieri.
190 COMENTUM INFERNI
obscuro ex naturali verecundia, ut per se patet. Et de- scribit qualitatem penze dicens : che mughia. Pena autem est hac, quod isti luxuriosi amorosi impetuose rapiantur a ventis contrariis, et invicem collidantur vel confringan- tur sicut undze maris (') tempestuosi exagitati a contra- rietate ventorum. Hoc enim facit autor multis rationibus; primo, quia in mari insurgunt venti varii et contrarii, qui habent excitare maximas tempestates ; ita (*) ut in homine luxurióso insurgunt varie et contrarie passio- nes, sicut spes, timor, letitia, tristitia, quae continuo con- cutiunt mentem ejus, lacerant et distrahunt ad diversa: secundo, quia mare sic denominatur ab amaritudine, quia amárum; nulla autem pestis amarior (*) quam amor; unde qui prius dixit, amor (*) etc.: tertio, mare tempestuo- sum estuat et fervet per ebullitionem fluctuum ; ita cor- pus luxuriosi fervet calore naturali, et bullit sanguis in eo etiam sepe calore accidentali, quia isti tam effrenate luxuri®,. propter quam sunt hic damnati, sepe irritant (5) libidinem cibis et vinis calidis diversimode, et venter vino estuans de facili despumat in libidinem: quarto, mare post tempestatem, quando quiescit, fetet : ita luxuria post factum emittit fetorem, et fastidium parit: quinto, mare continuo consumit suum litus paulatim : ita luxuria pau- latim consumit corpus luxuriosi, imo es et personam (5): sexto, in mare sunt magna pericula, naufragia et incom- moda, damna, affanna; ita ex luxuria oriuntur maxima scandala et dispendia, magna mala, exterminia generalia et particularia, sicut incendia urbium, cedes hominum, strages bellorum, mortes suorum, ut statim patebit. Pre-
(') S. e E. maris. Unde notandum diligentissime, quod subtilissime autor describit supplitium istorum per comparationem maris tempestuose exagilati etc.
(*) S. e 116, ita in homine.
(*) S. nulla enim pestis amarior est quam.
(*) S. amor melius dixisset amaror.
(*) E. incitant. (*) EK. et personam illius.
192 COMENTUM INFERNI
quam quiescit, et corpus est semper in motu. Ideo bene dicit: mena li spirti con la sua rapina, quia scilicet vio- lenter rapit et trahit eos. Et dicit, molesta vollando, quia ilerum reducit eos, imo infinities, ad eumdem locum et ad idem periculum, nec timor (') Dei, nec reverentia honoris, nec infamia hominum, nec expensa eris, nec labor vel periculum persone, nec mors, quam videt ante oculos, retrahit et revocat amantem ab amata. Dicit etiam (5), percotendo, quia sepe veniunt ad arma, et per- cutiunt se gladiis. Et subdit quod cum perveniunt ad ista scandala vel mortes, dolent et ita exardescunt ira, quod blasfemant Deum. Unde dicit: quivi ée il compianto, le strida e 'l lamento, quia amans complangit, conquerit (3) de amata, cui sepe secatur gula, et ergo ( amata de amato, qui trucidatur propter eam, quando giungon da- vanti a la ruina, idest, quando deveniunt ad miserabilem jacturam, sicut sepe videmus, quot dejerunt sibi mor- tem vi amoris, qui nullis potest legibus coerceri (^). Ideo dicit : biasteman quivi la vertù divina, scilicet ex despe- ratione, quia sepe suspendunt se laqueo, transfingunt (f) gladio, aut trucidantur ab aliis. — I»tesi. Hic autor declarat qui sunt isti infelices tam male ducti, dicens: intesi ch’ i peccator carnali, idest luxuriosi, qui ponunt suam felicitatem in carnis resolutione, che somelton la rason al talento, idest appetitui, quia scilicet rezuntur passione, non ratione, son dannali a cosi fatlo tormento, idest tam amaro.— E come. Hic autor describit formam raptus isto- rum (’) per comparationem volatus sturnorum. Et quia sententia est clara, ordina sic literam : e cosi quel fiato, idest ille ventus luxurie, porta li spiriti mali, scilicet
(*) E. terror Dei. (*) 116, Dicit crgo. (*) E. e 116, conqueritur. (*) 116, e converso amata. (*) 116, cohartari. (*) S. e 116, transfigunt.
(*) 116, corum.
CANTUS QUINTUS. 193
luxuriosorum, come P ali ne portan li stornei, ita quod le ali debet poni ante verbum pro supposito, et li stornei, post, pro apposito, nei freddo lempo, scilicet adveniente hieme, quando fugientes frigus faciunt transitum ad partes calidas, a schiera larga e piena, quia maxima est mul- titudo istorum juvenum discurrentium per contratas ita quod vix possunt vitari. Et non videatur tibi inconve- niens ista comparatio sturnorum ; primo, quia sturni sunt animalia gregalia ('), et ita amantes semper incedunt so- ciati. Sturni sunt luxuriosi, sicut naturaliter aves; sturni sunt leves, et tales sunt amorosi ; sturni transeunt ad partes calidas (*) quo calor libidinis vocat eos, et fugiunt frigidas, ubi non sunt mulieres pulcra, et si inveniunt vi- neam plenam dulcibus uvis sine custode, male populantur eam. Et declarat discursum istorum luxuriosorum dicens : di qua, di la, di su, di giù li mena, scilicet ille ventus libidi- nis, quia amor trahit procum post (?) vagam suam ad tem- plum, ad hortum, ad nuptias (5, ad funera, ad montem, ad fontem, et quocumque illa pergit, infelix sequitur eam. Et ideo bene subdit: nulla speranza li conforta mai, non che di posa, ma di minor pena, et vult sententialiter di- cere quod non solum non sperant quietem, sed non pos- sunt solummodo sperare minorationem penas, quod est peius. Et do exemplum, ut si quis (5) in mundo isto con- demnetur ad perpetuum carcerem cum certa pena, puta, pane et aqua, et ego dicam de tali condemnato, ipse nunquam potest sperare alleviationem pene, nedum to- talem liberationem. Hoc autem est verum de Inferno
(!) E. gregalia, et faciunt transitum ad partes calidas, immo etiam multi conveniunt inter se, unde tractum est illud verbum congruum; ita amantes sem- per incedunt sociati.
(*) 116, sturni transeunt ad partes calidas et fugiunt frigidas; ita amorati ad contratas calidas, quo calor etc.
(*) S. ad vagam.
(*) S. nuptias et similia, et quocumque illa pergit ille infelix.
(*) 116, quod si quis in mundo.
J. 18
194 COMENTUM INFERNI
essentiali, quia ibi nunquam potest esse spes quietis; etiam de morali, quia insatiabilis est delectabilis appe- titus, ut pulcre figuratur in fabula Titii, cuius jecur vultur semper rodit, et consumptum semel iterum re- nascitur, que fabula ponitur in fine capitulo XXXI huius Inferni.
E come i grui. Ista est tertia pars generalis, in qua autor tractat in speciali de spiritibus pollutis isto vicio luxurie ; et primo praemittit comparationem ad expli- candam conditionem eorum; et dicit quod unus volabat post alium querelando, eo ordine quo grues incedunt per aerem in longa linea, quasi in modum literarum. Or- dina sic literam : e così vid’ io venir ombre portate da la ditta briga, scilicet, ab illa concertatione ventorum, traendo guai, idest conquerendo dolorose, come i grui van cantando lor lai, idest versus, facendo in aer di se longa riga, idest, lineam, sicut alphabetum. Et sic vide quod autor multiplicat comparationes avium, quia amor est volatilis sicut avis, unde pingitur et fingitur alatus. Et grues sunt etiam animalia gregalia, et faciunt transitum ad partes calidas, imo etiam multum conveniunt inter se, unde tractum est istud verbum, congruo: ita amantes solent convenire inter se vel ratione constellationis, vel com- plexionis ('), vel similitudinis morum et vitz, et ita de aliis. Ex dictis autem autor factus avidus petit que anime sunt iste, dicens: perch io, dissi, maestro, idest, o Virgili, chi son quelle genti, che, idest quas, l'air nera si castiga, idest aer niger ita punit? Quare aer dicatur hic specia- liter niger, dictum est in principio capituli. — La prima. Hic Virgilius respondet ad petitionem autoris explicans (?) aliquas, et primo describit Semiramim a virtute et vicio, tangens imperiosam potentiam eius; quia Semiramis,
(') E. contemplationis. (*) E. exemplificans.
CANTUS QUINTUS. 195
quamvis luxuriosa, tamen fuit magnanima et valorosa multum. Sed ut sciatur plene qua fuerit ista Semiramis, et quis Ninus, cui ipsa successit, oportet preescire quod, sicut scribit Justinus breviator (*) Trogi libro primo, Ninus secundus rex Assiriorum, filius Beli (*), primus movit bella vicinis, et domuit populos vi armorum usque ad terminos Libia (*) et decessit relicto filio Nino puero cum uxore Semiramide postquam regnaverat annis LIV. Se- miramis ergo, non audens committere gubernationem tanti regni filio inhabili propter etatem tenellam, nec etiam accipere per se imperium palam, quia tot et tante gentes vix obedirent viro suo, nedum femin®, simulavit se (* esse filium Nini, et filium suum esse uxorem eius; quod faciliter (*) facere potuit tum quia mater et filius erant similis staturae mediocris, et ambo habebant eam- dem vocem subtilem, et similem qualitatem lineamento- rum. Ideo assumpsit vestem longam ad tegenda brachia et crura, et velamentum ad tegendum caput et ne vi- deretur aliquid occultare novo habitu, przcepit ut po- pulus eumdem habitum indueret, quem (°) morem postea tota illa gens tenuit, et sic ab ipso principio credita fuit puer. Deinde rex magna (7) gessit, quibus gestis mani- festavit se populo, et causam sua dissimulationis, nec hoc diminuit potentiam et gloriam eius, imo reddidit eam admirabiliorem, quia ipsa mulier non solum exces- serat alias feminas, sed etiam viros viribus et virtutibus.
(!) S. e E. abreviator Trogi. (*) E., S. e 116, Beli primi, primus.
(*) 116, ad terminos Liby®, quia erant adhuc rudes et non experti ad resi- stendum. Igitur domitis proximis et viribus et auxiliis eorum fortior transivit ad alios, subjugavit populos totius Orientis, et ultimo habuit bellum cum Zo- roastro rege Bactrianorum, qui dicitur primo reperisse artes magicas, et con- siderasse principia mundi et motus siderum diligentissime, quo occiso et ipse decessit relicto filio Nino puero etc.
(*) E. se ipsam esse filium.
(*) 116, feliciter. — E. faciliter facere poterat.
(*) E. quem habitum et morem.
() S., E. e 116, res magnas gessit.
196 COMENTUM INFERNI
Hac Semiramis Babiloniam condidit et altissimis muris cinxit, et multa alia gloriosa fecit; nam, non contenta terminis regni acquisitis a viro suo, etiam movit bellum Indie, quam nunquam quisque intravit prater eam et Alexandrum magnum. Ultimo cum petisset concubitum filii sui, ab eo interfecta fuit, et merito, postquam regna- verat per XLII annos. Ad propositum ergo autor pra- mittit Semiramim ceteris, quia fuit magna mater luxu- rie; primo, quia fuit prima femina imperatrix et regnatrix in Oriente, ubi viget luxuria. Secundo quia habuit im- perium in Babilonia, qua fuit mater fornicationis a prin- cipio usque in finem ; nam a principio fuit (') Semiramim praedictam, in fine habuit Sardanapalum regem omnium hominum luxuriosissimum (5, de quo dicitur Paradisi capitulo XV. Tertio, quia nimis enormiter fuit corrupta luxuria, ut patet ex dictis et dicendis. His praemissis, nunc veni (*) ad literam, quam ordina sic : Questi, scilicet Vir- gilius, mi disse alolta, idest tunc, la prima di color, di cui lu vuoi saper novelle, fu imperatrice di molte favelle, quia habuit multas nationes sub se; vel hoc dicit quia ibi est facta divisio linguarum; unde Babilon interpre- tatur confusio, de qua confusione dicetur infra Inferni capitulo XXXI. Et hic nota, ut videas altum animum unius femine, quod Semiramis fecit tria miranda, per que ostenditur magnanimitas et magnificentia sua. Pri- mum, quia condidit mirabilem Babilonem, ut aliqui vo- lunt, et eam cinxit muro amplissimo, quod nullus negat. Secundum, quia ipsa traxit Tigrim et Eufratem, duo maxima flumina, ad regiones suas (* siccas, ut dicit Pomponius Mella. Tertium, quia, ut scribit Valerius, Se- miramis audita rebellione (5) Babilonis, cum faceret sibi
—
(!) E. e S. habuit Semiramidem. (*) S. luxuriosiorem. (*) S. e E. venio. (*) S. e 116, suas olim siccas. (*) 116, rebellatione.
CANTUS QUINTUS. 197
fieri tricas, et una jam facta, altera dissoluta, sicut sta- bat, arreptis armis cucurrit ad expugnandam civitatem. Fortuna adjuvit virtutem ; nam nunquam facta fuit altera trica, donec tota civitas sub eius imperium redacta est. Deinde describit eam a vicio, quo nimis maculavit glo- riam suam, dicens: et illa Semiramis fu sì rotta a vizio di luxuria che fece il libito licito, idest, fecit suam libi- dinosam voluntatem videri licitam in sua lege. Fuit enim Semiramis nimis ferocitatis et luxurie, de qua dicit Orosius : Semiramis sanguine sitiens, libidine ardens, se- cum concumbentes interficiebat, quia scilicet faciebat occidi ('). Unde assignat causam, dicens: per torre il bia- smo in che era condutta, idest, ad tollendam infamiam, quam incurrerat. Fecit enim legem ut quisque posset li- center et impune, calcato pudore naturz, contrahere ma- trimonia (*) inter propinquos, ita quod patres conjunge- rentur filiabus et matres filiis et fratres sororibus. Et nota quod lex accipitur hic abusive; nam lex est sanctio sancta jubens honesta, et prohibens contraria: ista autem abhominabilis lex concedebat inhonesta et illicita. E7? ee. Hic autor, ne videatur procedere obscure, addidit (?) nomen istius mulieris, et viri, et patrie, dicens: ell ee Semiramis, di cui si legge, scilicet, apud multos au- tores, che succedette a Nino e fu sua sposa. Hoc dicit ad differentiam Nini () per Ninie filii sui, qui suc- cessit ipsi Semirami, qui vilis mutavit sexum cum ma- tre, quia solum vivebat et morabatur inter mulieres (5). Et dicit: (enne la terra che'l Soldan corregge, scilicet Babiloniam. Et hic nota, lector, quod istud non videtur aliquo modo posse stare, quia de rei veritate Semiramis nunquam tenuit illam Babiloniam, quam modo Soldanus
(*) 116, faciebat occidi forte ad celandum factum. Unde etc. (*) 116, matrimonium (*) S. e 116, addit. (*) 116, Nini filii sui. (5) 116, cum mulieribus.
198 COMENTUM INFERNI
corrigit, quae fuit postea per multa secula annorum ; quod possum (') multipliciter probare: primo, ratione loci, quia nulla (*) magna Babilon fuit in Assiria in re- gione Caldez, ista vero in Egipto: secundo, ratione tem- poris, quia ista Babilon Egipti fuit per mille annos post illam: tertio, ratione conditoris ;*), quia illa magna Ba- bilon fuit edificata per Nembroth secundum testimonium Sacr& Scripture, vel per Ninum sive Semiramim, secun- dum testimonia autorum gentilium, ut jam dictum est; haec autem edificata fuit a Cambise secundo rege Persa- rum : quarto, quia illa antiqua Babilon fuit olim destructa per Cirum ( regem Persarum, et ibi est hodie deser- tum, et nullus habitat nisi serpentes ; ista autem est nunc de presenti in magno flore, et hec est illa, quam Sol- danus nunc corrigit. Ad hoc dicunt magni sapientes quod autor pro certo erravit improvide; sed ad defensionem autoris dico, quod autor noster vult dicere quod Semi- ramis in tantum ampliavit regnum, quod tenuit etiam illam terram, quam Soldanus tenet (*), quia ipsa habuit Egiptum sub imperio suo, imo addidit Ethiopiam regno suo, quasi dicat : Semiramis non solum tenuit Babilo- niam antiquam, sed (°) tenuit Egiptum, ubi est modo alia Babilonia. — Z' altra. Hic autor nominat aliam famosam reginam, quam describit ab amore et genere mortis. Quomodo autem Dido fuerit amorata de Enea, et quo- modo se occiderit propter eius recessum, patet eleganter apud Virgilium, et quotidie vulgi ore celebratur. Sed hic est attente notandum quod istud, quod fingit Virgilius, nunquam fuit factum, neque possibile fieri, quin (") Eneas, teste Augustino in lib. de Civitate Dei, venit in Italiam per
(') S. potest multipliciter probari. (3) S. e 116, quia illa magna. (*) E. auctoris. (*) 146, Pirrum regem. (*) S. nunc tenet. (*) S. e 116, sed etiam.
(*) S. e 116, quoniam.
CANTUS QUINTUS. 199
trecentos annos ante Didonem. Ipsa etiam Dido non se interfecit ob amorem laxivum, imo propter amorem ho- nestum, quoniam Jarbas rex Affricae petebat eius conju- gium, et ipsa (') non volens nubere alteri, et non valens contradicere potentie eius, in cuius regno fundaverat Carthaginem, preelegit mori, et seipsam interfecit ; fuit enim pudicissima femina, sicut scribit Jeronimus contra Jovinianum hereticum. Sed statim objicies, lector: cur ergo Virgilius finxit hoc? Dicendum quod multiplici de causa. Primo, quia voluit ostendere quod imperium ro- manum debebat dominari toto orbi; ideo fingit quod Eneas primus autor imperii habuerit tres uxores, unam in Asia (*), et heec fuit Lavinia filia regis Latini; tertiam fingit ipsum habuisse in Africa, scilicet Didonem, ut per hoc daret intelligi quod populus romanus, descensurus ab Enea, debebat de jure habere totam terram sub po- testate sua, sicut vir habet uxorem sibi subjectam, et juste dominatur ei. Secundo, ut ostendat quod odium implacabile, quod semper fuit inter Romam et Cartha- ginem, habuerit (?) originem et initium a primis (*) auto- ribus utriusque imperii, scilicet ab Enea et Didone; unde ipse Virgilius introducit ipsam (*) Didonem dicentem, et imprecantem in recessu Enez: Zitora litoribus etc. Tertio, et videtur melior ratio, quia moraliter loquendo Eneas est (5) juvenis amans, unde dicetur (7) filius Veneris, qui dum navigat in Italiam, idest tendit (*) ad virtutem, ubi tamquam in portu requiescat, subito rapitur per tem- pestatem amari amoris a via recta et defertur in Libiam, idest libidinem ; unde Affrica regio calidissima bene figu-
(*) S. ipsa nolens, et non valens contradicere.
(*) S. in Asia, scilicet Creusam flliam Priami: secundam in Africa, scilicet Didonem; tertiam in Italia, scilicet Laviniam filiam regis Latini; ut per hoc etc. (*) S. e 116, haboit. (*) S. initium ab ipsis autoribus.
(*) S. illam Didonem imprecantem. (9) E. est virtutis amans. (*) S. e 116, dicitur. 1*) 8. intendit.
200 COMENTUM INFERNI
rat ardorem luxuria, et ibi captus voluptatibus oblivi- scitur sui honorabilis propositi, nec scit inde recedere nisi tandem miseratione ('). Ideo bene Virgilius inducit Mercurium nuncium Jovis, qui retrahit eum inde, et dirigit in ipsam viam suam a qua incaute recesserat. Et tu dices: non debuit Virgilius ex hoc facere viduam honestissimam, meretricem. Dico quod excusatur pro tanto, quia non inveniebat aliam reginam in Affrica, quam posset accipere; licet, quicquid dicatur, mihi satis displicet quod ista clarissima domina tam indigne fuerit infamata (5. Sicut enim Semiramis luxuriosa fundavit imperium Assiriorum, ita Dido pudica ;*) imperium Pe- norum semper emulum Romanorum. Nunc ad propo- situm autor ponit Didonem amorosam, quia sequitur Virgilium, et fingit Virgilium hoc dicere. Ad literam ergo dicit: Z'alíra ee colei che s uccise amorosa, idest Dido, qua interfecit se ob amorem Enea cum desereret ipsam (*. Tamen veritas aliter se habet 3), ut dictum est, quia Eneas nunquam fuit in Affrica, nec unquam vidit Didonem. De hac materia dicetur amplius Paradisi ca- pitulo IX. Et dicit: e roppe fede al cener di Sicheo. Si- cheus enim fuit maritus Didonis, qui fuit mactatus a Pigmalione fratre ipsius Didonis, ut habebis Purgatorii capitulo XX ubi autor dicit: Noi repetiam Pigmalione allotta. Post mortem vero Sichei Dido voverat non trans- ire ad secundas nuptias, sed secundum fictionem Vir- gilii violavit fidem voti. Et dicit : a! cener, idest memo- rie, quia antiquitus corpora mortuorum cremabantur, et cineres servabantur. Sed contra videtur quod Dido de- beat reponi (°) inter desperantes, quia se occidit (^) gratia
(*) S. e 116, miseratione divina. (*) 116, diffamata.
(*) 8. pudicissima. (*) 116, qui deseruit ipsam.
(*) S. Cum tamen veritas aliter se habeat. (9) S. Dido ponitur.
(*) S. occidit. Dicendum est quod se occidit gratia. — 116, Dicendum uno verbo quod se occidit gratia amoris.
202 COMENTUM INFERNI
autor nominat (*) aliam reginam omnium (5) famosissimam, scilicet Helenam, quam autor describit a memorabili clade, cuius ipsa fuit causa. Ista fuit simpliciter amorosa sine virtute magna. Fuit enim Helena famosissima (?) mulierum, cuius pulcritudinem, ut de ceteris taceam, mirabiliter extollit Homerus. Ipsa ob sui pulcritudinem mirabilem rapta fuit a Theseo illustrissimo duce Athe- narum, cum esset puella, sed statim recuperata fuit a fratribus suis, de quo (*) dicit Ovidius: A juvene et cu- pido credatur .reddita virgo. Secundo, fuit rapta a Paride, licet culpa sua, ex quo natum est tam diuturnum et tam atrox bellum. Unde dicit: per cui (anto reo tempo si volse; nam per decennium duravit obsidio Graecorum contra Trojam cum maxima jactura utriusque partis, quae non minus afflixit obsessores quam obsessos (5) ; de quibus obsessis ait Virgilius: Non anni domuere de- cem, non mille carina. Et de obsessoribus dicit indignan- ter Ovidius: Quid petitur (anto nisi turpis adultera bello? Et tamen ista serpens venenosissima et fax ardentissima fuit reddita incolumis (5) viro suo Menelao, et ipse cum perpetua ignominia receptavit(") eam. —.E vidi. Hic autor, nominatis primo mulieribus, in quibus magis(5) viget luxuria, nunc nominat aliquot viros, et primo virum for- tissimum Grecorum, scilicet Achillem, quem autor de- scribit ab interitu suo, quia mortuus est propter amo- rem. Iste enim stupravit Deydamiam, rapuit (?) Briseidem, et ultimo captus amore Polissene filie Priami, fuit sagit- tatus a Paride furtive; et sic vide qualiter vir('°) in- victissimus Achilles periit percussus telis amoris, quia
(') S. ponit. (*) S. olim.
(*) S. e 116, mulier formosissima mulierum.
(* S. de qua. (*) 116, offensores quam oppressos. (*) 116, reddita nichilominus viro. (*) E. recuperavit.
(*) E. magna viget. (*) S. violavit.
(!**) S, iste vir.
CANTUS QUINTUS. 203
Paris fuit summe amorosus, ut statim dicetur. Ideo bene fingit Homerus, quod Achilles erat totus invulnerabilis preter plantas pedum, quia scilicet non poterat supe- rari nisi per viam amoris ; nam pes hominis est amor eius, et sic cessat objectio quare autor non nominave- rit (') supra Achillem inter viros illustres, quia Achilles viscatus vicio luxurie mortuus est turpiter; Hector vero pugnans pro patria mortuus est laudabiliter in prelio. De Achille dicetur alibi sepe, et specialiter Purgatorii capitulo IX. Dicunt etiam aliqui quod Achilles amavit Patroclum inhoneste, quod est falsum, quia tunc pone- retur alibi, ubi punitur luxuria innaturalis inter flammas. Ergo bene dicit autor: e vidi il grande Achille che con Amor al fine combatteo, quia usque ad mortem pugnavit amoratus, et etiam aliquando cessavit bellare amore Briseidis iratus contra Agamemnonem, qui eripuerat eam sibi. — Vidi Paris. Hic autor immediate post Achil- lem locat Paridem occisorem eius. Hic certe potest dici miles Veneris, potius quam Martis. Primo, aspectu, quia juvenis formosus, vanus et vagus. Secundo, habitu, quia indutus pelle pardi, ut dictum est primo capitulo. Tertio, armatura, quia sagittator agillimus, sicut Cupido pingi- tur (*) cum sagittis. Quarto, mollitie virium; unde Ho- merus primo lliados facit quod Hector et Helena incre- pant Paridem fugientem. Quinto, affectu, quia adjudica- vit pomum Veneri, spreta Pallade et Junone. Sic juvenis amorosus, neglecta sapientia et opulentia, ponit pomum, idest summum bonum in venerea voluptate. — Tristano. Hic ultimo autor nominat unum magis modernum de extremo Occidentis. Iste peccavit cum uxore patrui sui, scilicet regis Marci de Cornovalia, qua vocata est Isotta, et cognominata est flava. Hic Tristanus percussus telo
(*) 8. nominavit. (*) 116, fingitur.
204 COMENTUM INFERNI
venenato ex gratia regis, amplexus illam strictam in ul- nis suis, in ferventissimo ardore simul secum expiravit. Et quia ista quotidie vulgi ore celebrantur, ideo sic bre- viter pertranseo, etiam quia pro majori parte reputo ista frivola et vana. Sed idcirco autor fecit (') mentionem de isto Tristano, quia iste effectus amoris, sive fictus sive factus, est satis memorabilis in ista materia, etiam ut ostenderet se aliquid novisse de omnibus. Et concludit autor, ne de pluribus dicam: et ille Virgilius mostrome e nominome a dito più di mille ombre, ita poterat di- cere plusquam mille milia, ch’ amor di nostra vita di- partille, quia amor fuit causa mortis omnium.
Poscia ch'io ebbi il mio doctor udito. Ista est quarta pars generalis, in qua autor tractat de duobus spiritibus modernis, et primo praemittit dispositionem suam, quia scilicet affectus (*) fuit compassione istorum, quia iste multum laboravit ista passione amoris, ut statim pate- bit. Dicit ergo: pietd mi giunse e fui quasi smarrito, et ecce quando (?) et quare, poscia ch'io ebbi udito il mio doctore, scilicet Virgilium, nomare, idest nominatim ex- plicare, /e donne antiche, scilicet Semiramim, Didonem, Cleopatram, qua habuerunt tantum virtutis, quam (5) ta- men maclaverunt labe libidinis, e è cavalieri, scilicet an- tiquos, sicut Achillem, Paridem, quos vis amoris ita po- tenter vicit. Et ideo, io cominciai, scilicet petere, o poeta, scilicet, o Virgili, e' parlarei volontieri a quei due, mascu- lum et feminam, ch’ insieme vanno, strictim sociati, quasi dicat : libenter scirem et describerem de aliquibus italicis modernis, postquam tu dedisti mihi cognitionem de ali- quibus antiquis externis: et per hoc innuit tacite quod Virgilius et alii poetae antiqui fecerunt mentionem de ta- libus antiquis; sed ipse convenienter vult et debet facere
(*) 116, facit. (*) 116, afflictus. (* E. quomodo et quare. (*) 116, quantum maculaverunt.
CANTUS QUINTUS. 205.
mentionem de aliquibus modernis luxuriosis. Unde dicit : e paion si esser leggieri al vento, scilicet ad ventum libi- dinis, quasi dicat, videntur esse ita amorosi. Amor enim levissimus est, unde: Nudus el alatus, cecus puer et pha- retratus : Istis quinque modis habitus signatur (*) amoris. — Et elli. Hic ponit responsionem "Virgilii, qui docet eum modum quaerendi. Unde dicit: e£ ell a me, scilicet Vir- gilius dixit: vedrai quando seranno più presso a noi, erant enim adhuc a longe, ita quod comode non poterat (5 alloqui illos; e fu allor li prega per quello amor ch' è mena, e quei verranno. Per hoc tangit autor quod debemus adjurare personam per rem magis dilectam sibi, sicut sepe dicimus, pro amore quem habes ad talem dominam. Et continuo autor exequitur consilium Virgilii, dicens : movi la voce, idest, ego Dantes movi vocem, et capi loqui et dicere: o anime affannate, idest affecte (?) pas- sione fortis amoris, venite parlar a noi s' altri nol nega. Hoc dicit quia dubitabat forte quod non possent remo- rari ad loquendum secum, quia ita velociter portaban- tur a vento. Ideo dicit: si (osto come '| vento a noi li piega, idest, plicavit. Sed ne procedam obscure in tractatu istorum duorum spirituum, est sciendum quod in nobili provincia Romandiola, in civitate Arimini, Johannes San- catus, sic denominatus quia erat crure claudus, filius Domini Malatesta senioris, qui primus acquivisit domi- nium Arimini, vir corpore deformis, sed animo audax et ferox, accepit in uxorem Franciscam filiam Domini Guidonis Veteris de Polenta, Domini Ravenne, dominam corpore pulcram et vagam. In istam exarsit Paulus frater dicti Johannis, homo corpore pulcer et politus, deditus magis ocio quam labori. Cum ergo dicti Paulus et Fran- cisca conversarentur simul sine suspicione, tamquam
(*) 116, monstratur. (*) E. non poterant. (*) 116, aicto.
206 COMENTUM INFERNI
cognati, legebant semel in camera ipsius domine (') in uno libro vulgari de Tabula Rotunda, in quo scriptum erat quomodo Lancillotus olim captus est amore regine Zinevre, et quomodo per mediatam (3) personam, scilicet Galeottum, principem insularum longinquarum, conjuncti sunt simul ad conferendum de amore eorum; et quomodo dictus Lancillotus virtute istius collationis cognito amo- roso igne fuit osculatus (?) ab ipsa regina. Cum ergo predicti Paulus et Francisca pervenissent ad dictum pas- sum, ita vis istius tractatus vicit () ambos, quod conti- nuo deposito libro devenerunt ad osculum, et ad cetera, que sequuntur. Hoc autem in brevi significato Johanni per unum familiarem, ambos simul in dicta camera (5) ubi convenerant, mactavit. — Quali. Hic autor ponit sue petitionis effectum per unam comparationem, cuius sen- tentia est clara: ideo ordina literam sic: et illi duo aman- tes, usciro de la schiera ov' ee Dido, idest de turba luxu- riosorum, inter quos est (°) Dido amorosa; venendo a noi per l'aire maligno, idest male ignitum, qualis est in luxuriosis, cotali quali columbe chiamate dal volere, idest a naturali voluntate, vengon per P aira portale dal disio, idest ab appetitu, con /' ali alzate e ferme al dolce nido, ubi scilicet dulci amore fruuntur (^). Et assignat causam quare isti venerunt tam leviter et velociter, dicens: si forte fu l'affettuoso grido, quasi dicat, tam fortis et ef- ficax fuit adiuratio, quam feci eis per amorem. Sed ad intelligendum quantum predicta (?) comparatio colum- barum sit pulcerrima et propriissima, est notandum quod columbas sunt dedicate Veneri, qua est mater Amoris, et Dea luxurie, quoniam sunt aves luxuriosissima. Co-
(') S. domine Francisca. (*) E. mediatum Persicum, scilicet. (*) E., S. e 116. exosculatus. (*) 116, urit ambos. (*) S. camera, interfecit. (*) S. erat Dido, venendo.
(") E. feruntur. (*) S. predicta ista comparatio.
CANTUS QUINTUS. 207
lumba est (') prole fecunda, avis obliviosa nimis, adeo quod, sublatis pullis suis, ipsa immemor damni (?) in eodem loco nidificat. Ita luxuriosus, receptis magnis damnis seris et persone et fame, oblitus omnium redit ad amatam suam, nec videt nec cognoscit damna sua (9), imo, quod plus est et peius, luxuriosus aliquando inter- ficit filium proprium, sicut Catilina pro habenda Hore- stilia, ut dicit Valerius. Multae etiam femine interfece- runt filios proprios, urgente causa amoris. Unde Virgi- lius in Buccolicis: S@evus amor docuit natorum sanguine matres Commaculare manus. Adhuc columba est nuncia pacis, societatis amica, mansueta, blanda, humilis, tracta- bilis et tales requirit amor. Imo tanta est vis amoris, qui (*) reddit serpentes blandos, sicut scribit Ambrosius in Exameron de Murena, que effundit venenum etc. — O animal. Hic autor ponit orationem illorum (5) spirituum, scilicet Francisce, ad petitionem Dantis, in qua oratione primo ponit exordium : secundo, narrationem. Primo ergo dico quod ista prius facit exordium captans benivolentiam multipliciter. Unde dicit Danti: o anima! grazioso e be- nigno, scilicet ex pietate et compassione, quam habes ad nos, se fosse amico i re de l' universo, idest, si Deus esset nobis amicus, ita quod nostrae preces iuste mererentur exauditionem, noi pregaremo lui de la (ua pace. Ecce quomodo optime captat benivolentiam, quia (*) optat sibi id quo maxime indigent amantes qui semper sunt in- quieti ut dictum est, sicut dicimus egrotanti : rogo Deum quod det tibi sanitatem, vel expone sic: de la fua pace, idest ut ponat in pace et quiete labores tuos perducendo tuum opus ad felicem finem, et sic te ad portum quietis ; et ista secunda expositio est melior; et ecce causam:
(*) 116, etiam est. (*) 116, damoi sui. (*) 116, damna sua amore coscatus, imo. — (*) S. e 116, quod reddit. (*) E., S. e 116, unius illorum. (* E. quia optime captat.
208 COMENTUM INFERNI
da c'hai pietà del nostro mal perverso ('), idest de quo compateris nostro amori perverso, cuius causa ita jacta- mur. Isti enim nimis perverterunt ordinem amoris, quia cognati erant. Et subdit quod sunt prompti ad vocem autoris, dicens: noi udtremo, scilicet vos loquentes e par- laremo a voi, scilicet interrogantibus di quel che vi piace d' udire e di parlar scilicet de materia amorosa ; et di- cit: mentre che 'l vento si (ace, idest, donec ventus cessat et non murmurat ; come fa, idest sicut tacet nunc. Sed quare (*) autor videtur contradicere sibi ipsi? Dixit enim supra quod isti non poterant sperare quietem, nunc vero dicit quod quietati (*) sunt: dicendum breviter quod sunt quietati nunc accidentaliter et ad augmentationem penz, quia renovatus (* est dolor eorum, ut statim patebit. — Sede. Hic Francisca facit narrationem et primo describit locum originis sug dicens, quomodo fuit de Ravenna antiquissima civitate. Dicit ergo: /a terra dove nata fui, idest, Ravenna (°) prope mare duo vel tria miliaria, et distat a loco ubi Padus cadit in mare per duodecim mi- liaria. Unde dicit : dove '1 Po discende ; intellige quantum ad brachium rectum : intrat enim Padus in mare in loco qui vocatur primarium ; et dicit: per aver pace coi se- quaci soi, idest, cum fluminibus, quia nisi Padus intraret mare continuo reluctaretur cum fluminibus suis, et sic esset in continuo bello. Padus enim, secundum Virgi- lium, rex fluviorum discurrit per medium Lombardie, et colligit omnes aquas fluminum que intrant ipsum a dextris et sinistris, et omnia secum trahit et portat ad mare per diversas fauces, ut dicetur Paradisi plenius
(!) S. perverso, cuius causa ita jactamur. — 116, perverso, idest ex quo.
(*) 116, Sed hic autor. — E. Sed contra autor.
(*) E. quietati sunt nunc accidentaliter.
(*) E. renovatur dolor.
(*) S., E. e 116, Ravenna patria mea. Sede, idest situata est su la marina: idest super mari adriaco; est enim Ravenna prope mare per duo.
CANTUS QUINTUS. 209
capitulo XVI. — Amor. Hic Francisca narrat qualiter Paulus primo amoratus fuerit de ea ; et primo ad excusationem Pauli assignat (') causam delicti, et dicit quod ille tam- quam nobilis et pulcer faciliter accensus est amore eius, que similiter erat nobilis et pulcra. Dicit ergo: Amor ch'al cor gentil ratto s' apprende, idest, cito accenditur ; et debes intelligere maxime et potissime, quia nobilis plus vacat ocio et vivit delicatius, ideo cor eius citius accen- ditur quam cor rustici, sicut sulphur citius accenditur quam lignum, et tamen generaliter (*?) amor in omnibus vindicat sibi locum. Unde Virgilius III Georgicorum : Amor omnibus idem; unde omne genus animalium na- turaliter currit in amorem pro conservatione su: speciei, sed quanto nobiliora tanto proniora (?) sunt in furiosum ignem amoris; sicut equus nobilissimum animal fortius inflammatur, ita quod non frena, non calcaria possunt ipsum retrahere, non flumina, non montes possunt ipsum retinere, quin (5 tendat quo naturalis impetus trahit illum, sicut plene scribit Virgilius ibidem; prese costui, scilicet Paulum, de la bella persona, scilicet mea, quasi dicat: et bene poterat capi amore meo, quia eram pulcra et ipse pulcer et vir meus turpis, che mi fu tolta, scilicet morte violenta, ideo dicit: e ’l modo ancor m' offende, quia scilicet adhuc viget infamia et pena. — Amor. Hic Francisca narrat quomodo et quare ipsa redamaverit ipsum; et volens se excusare dicit breviter, quod amor est tanta virtutis et potentie quod semper cogit per- sonam amatam redamare amantem, et e converso; et ideo non potuit facere quod non redderet vicem suam tali amatori. Dicit ergo: Amor ch'a nullo amato amar perdona, idest, amor qui non remittit alicui amato amare
— — —— —— —
(!) 116, asserit. (*) 116, finaliter amor. (*) S. promptiora. (* E. quando tendit quo.
I. 14
210 COMENTUM INFERNI
amantem, mi prese del piacer costui sì forte, idest ita me strinxit ad complacendum isti de mea pulcra persona ; che come vedi ancor non m'abandona, quia sicut videre potes ita sumus ligati simul amore post mortem sicut fuimus in vita. Sed hic nota, lector, quod sententia (') premissa est sepe falsa. Certum est enim quod sepe quis amat unam et non redamatur ab ea, et e converso. Ad hoc(?) aliqui volentes salvare dictum autoris dicunt quod magis debet considerari affectus quam effectus. Unde dicunt quod nisi sit natus ex saxo amatus amat amantem; sed hoc est penitus falsum ; nam de rei veri- tate multa fuerunt et sunt acerbissime odientes amantes, imo alique prociderunt eis nasum a facie cum dentibus, imo aliquae occiderunt se ipsas, sicut scribit Augustinus primo de Civitate Dei, et paulo supra hoc narravi de Didone que potius elegit sibi mortem quam amorem nuptialem regis Jarbe. Et posito quod esset verum nihil faceret ad propositum quia isti devenerunt ad effectum, et omnes de quibus autor est supra locutus. Ad hoc dicunt alii confirmantes istam sententiam esse veram: Si vis amari ama ; et dicunt quod ista est vera intentio autoris quia ipse ponit eamdem sententiam Purgatorii capitulo XXII. Dico breviter quod autor noster loquitur ibi de amore virtutis que (?) fundatur super honesto, ideo sententia est ibi vera. Hic vero loquitur de amore voluptatis qui fundatur supra delectabili, ideo hic sen- tentia est falsa; et certe nimis miror de quibusdam qui videntur hoc credere et tenere cum videamus clare (*) falsitatem istius sententiae. Quot milia sunt stabulario- rum, leprosorum, ribaldorum quorum aspectum (5) hor-
(') S. sententia videtur esse falsa, quia certum est quod sepe quis amat. (*) S. Ad hoc dicunt aliqui quod magis.
(*) S. e 116, qui fundatur. (*) E. clarissime.
(*) 116, aspectui horribiliter omnes.
CANTUS QUINTUS. 211
ribilem omnes fugiunt, qui amant reginas et nobiles do- minas formosas et virtuosas! ergo redamabunt ipsos si viderint se amari ab eis? nimis est hoc absurdum incon- veniens; sed ut cito veniam ad veram intentionem autoris, considera subtiliter, lector, quod autor non ponit istam sententiam tanquam veram, sed fingit istam mulierem luxuriosam hoc dicere ad excusationem sui, sicut sepe loquitur mulier amorata quando loquitur de suo fallo et delicto patenti, quod negare non potest. Dicit enim: ego non sum de natura angelica vel saxea; quomodo poteram non amare eum qui me tam ardenter amabat, et qui sponte subivit tot pericula (') et mortes pro me! Ergo bene dixit autor in persona (3) istius meretricis. Et sic nota quod multa talia dicta autorum sepe male in- telliguntur, quia non consideratur quomodo, et quare et quando dixerint. — Amor. Hic Francisca narrat effectum amoris eorum, quia ob hanc causam fuerunt simul et semel mactati. Dicit ergo: amor condusse noi ad una morte, quia par fuit culpa, ideo (?) par est pena. Et subiun- git autorem mortis eorum, dicens ; quod qui interfecit eos ibit ad fundum (5 Inferni ubi ponuntur occisores consanguineorum in glacie in ea parte que appellatur Chaina a Chain primo interfectore fratris sui. Dicit ergo: Chain attende, idest expectat chi vita ci spense, idest Johan- nem Sancatum.... (5) qui extinxit vitam nobis, quia sci- licet ambos necavit, ut totiens dictum est : et concludit autor: queste parole da lor ce fur porte, quia scilicet Fran- cisca pro se et pro socio dixit omnia narrata. — Poscia. Hic autor ponit effectum narrationis facte ex parte sua quia dicit quod ex praedictis est factus valde alteratus
(!) E. pericula, et tandem pro me mortuus est! Ergo.
(*) E. in parte istius.
(*) E. ideo parem paenam passi sumus.
(9 S. ivit ad profundum Inferni. — E. est ibi ad fundum Inferni. (*) S. e 116, Sciancatum maritum meum qui.
212 COMENTUM INFERNI
et passionatus: unde dicit: poscia ch’ intesi quelle anime offense, que, quia offenderant, ideo offense sunt, chinai il viso, idest inclinavi intellectum confusum, e tanto 'l tenni basso scilicet stupefactus tali effectu amantium, finché *1 poeta, scilicet Virgilius, mi disse, che pense, quasi dicat: est tantum sic: ita facit amor. Et ponit respon- sionem suam ad petitionem Virgilii, dicens : Jo cominciai, o lasso, idest, ah miserum dolenter refero, quanti dulci suspîri, quia istud est dulce venenum, suavis mors ; quanto disio, idest quam ardens et affectuosum desiderium, menó costoro al doloroso passo, scilicet mortis violenta et in- famis, ubi fuerunt turpiter jugulati, et dicit : quando ri- sposi, quia non potuit statim respondere ad petitionem Virgilii ex nimia compassione turbante eum. Et hic nota quod tam Virgilius quam Dantes fuit summe passionatus ista passione amoris ; ideo secure confert secum de ma- teria ista. Nec Virgilius indignatur qui dicit in Buccoli- cis: Omnia vincit amor el nos cedamus amori. Hic est enim communis pestis omnium poetarum. Verumtamen ego hic satis indignor de quibusdam dicentibus hic quod autor non debebat ponere ista trufatoria. Considera si in tali materia autor poterat (') loqui nobilius et melius. Poi mi rivolsi a lor. Ista est quinta pars generalis in qua autor petit declarari de uno dubio a predicto spiritu; et primo ponit orationem suam ad predictos, in qua primo facit suum exordium; secundo petitionem, et alloquitur ipsam Franciscam que primo fuerat locuta secum. Dicit ergo : poi mi rivolsi a lor, idest, postquam locutus fueram Virgilio de miserando infelici amore istorum (*), revolvi me ad eos ut declararent de uno, e parla’ io e cominciai, supple, dicere, captans benivolentiam: o Francesca i toi martiri, idest, tua dura cruciamina, mi fanno tristo, ex
(*) S. potuerat. (*) S. ipsorum.
214 COMENTUM INFERNI
istam sententiam autoritate Virgilii; ideo dicit: e ciò sa 1] (uo dottore, quia scilicet Virgilius ponit similem modum loquendi quem facit Eneas Didoni narraturus excidium Troja, quod declarat litera sequens: ma £o dirò come colui piange e dice, quasi dicat: loquar plorando, quia non possem sine plantu et lacrimis narrare tibi tam amarum casum causam mez mortis et damnatio- nis; et hoc faciam se tu hai cotanto affetto, idest. tantam affectionem, quia autor videbatur multum avidus di- scendi, a conoscer la prima radice, idest originem prin- cipalem et radicalem, del nostro amor ; unde nota quod licet Francisca jam manifestasset eorum amorem in con- fuso, non tamen manifestaverat radicem latentem illius amoris, quia ut ipsa statim dicet, una lectura detexit amorem qui ardebat interius. Noi. Hic Francisca fa- cit suam narrationem et narrat signa per qua cogno- vit quod Paulus amabat eam et ipsa eum, quia sci- licet semel legebant de materia amorosa, quia ubi amor ibi oculus, ubi dolor ibi manus; et lingua vadit ubi est dolor dentis. Dicit ergo: Noi leggevamo un giorno per diletto di Lancilotto, milite nobili, come amor lo strinse scilicet erga reginam Zineveram. Et sic nota quod lectio jocunda librorum amoris provocat ad libidinem ; ideo Jeronimus prohibet clericis ne legant carmina ama- toria poetarum, et dicit: Soli eravamo senza alcun so- spetto ; ecce aliud incitamentum, quia proverbialiter di- citur quod opportunitas facit homines fures et feminas meretrices. Unde usque ad horam istam latuerat flamma amoris, per più fiate, ecce primum signum, quia dicit : quella lettura ci sospinse gli occhi, quia caepimus frequen- ter et fixe jactare oculos unius in faciem alterius, et impudicus oculus impudici cordis est nuncius, teste Au- gustino, e scolorocci il viso; proprium enim est amantum pallescere, ut dicit Ovidius magnus magister amoris; et
CANTUS QUINTUS. .— 215 .
est secundum signum, et subdit: ma sol un punto, idest illius lecture, fu quel che ci vinse, quia scilicet reveren- tia et verecundia prius detinebat nos, sed iste passus fecit nos sequi exemplum duorum nobilium amantum. — Quando. Hic Francisca explicat illum punctum et osten- dit quomodo et quando venerunt ad facta, dicens: questi, scilicet Paulus, che mai da me non fia diviso, quia semper erit sociatus ) mecum in dolore sicut fuit in amore, me basò la bocca tutto tremante, scilicet ex pudore et timore, tunc, scilicet quando legiemo il disiato riso, idest reginam ridentem, esser basato da cotanto amante, idest, a Lanciloto qui fuit tam probus miles. Et subdit: Ga- leotto, vult dicere breviter quod sicut Galeottus fuit con- ciliator *) qui conjunxit ipsos duos simul. Dicit ergo: i/ libro e chi lo scrisse, idest et autor libri, fu Galeotto (5), idest leno, et addit: quel giorno più non vi leggemmo avanti, quia illa die non redierunt amplius ad lecturam incoatam, quia intenderunt ad aliam lecturam que fecit oblivisci illius lecture prima. — Mentre. Hic autor imponit finem huic materie et tangit effectum ultimum tam ex parte illorum spirituum quam sui. Et dicit quomodo isti amantes erant afflicti pariter amore et dolore, et ipse- met respondet eis in simili affectu. Unde dicit: 7 altro, scilicet alius spiritus Pauli, piangeva si, idest tam effuse ch'io venni meno si com’ io morisse, quasi dicat : incurri
(!]) E. socius meus in dolore.
(*) Alla errata lezione del nostro testo si supplisce con quella degli altri codici. E., S. e 116, conciliator et mediator amoris inter Lanzilottum et Ginevriam, ita Liber iste in quo legebant fuit mediator et conciliator qui coniunxit.
(*) Qui il nostro testo ha in margine: « Galeotto fu il libro, e ché lo scrisse. Ita debet iste versus intelligi. Princeps Galaottus scripsit gallice historiam amorum Lancilotti et Ginevre; et cum Paulus et Francisca librum illum oblectamenti gratia legerent, ipsa libri lectio eos in concupiscentiam libidinis excitavit, quare fuit ille liber galeottus vel Gorginus vel rufinus inter eos, et est galeottus nomen apud quosdam importans idem quod leno et amorum compositor importat. Ille etiam princeps galaottus fuit revera galaottus, et illorum de quibus scripsit con- ciliator et leno. »
216 COMENTUM INFERNI
in sincopim, di la pieta, idest ex compassione humani- tatis que ita ligavit sensus eius, mentre che l'uno spi- rito, idest interim dum spiritus Francisce disse questo ; e caddi come corpo morto cade. Et hic nota quod illud quod autor fingit accidisse sibi, nunc acciderat sibi de facto in vita dum esset amoratus de Beatrice. Cum enim semel de industria accessisset ad quoddam convivium ubi erat Beatrix, et ascenderet per scalas, subito illa a casu occurrit sibi, ex quo juvenis cecidit (') semivivus et aspor- tatus super lecto aliquandiu stetit sine usu sensuum, et considera quotiens autor ostendit se passionatum in hoc capitulo, quia ultra modum fuit diu inviscatus isto morbo.
(!) 116, subito cecidit semivivus.
217
CANTUS SEXTUS, in quo tractat de spiritibus entibus in tertio circulo ad pluviam grandinum et nivis qui fuerunt. gulosi ; et de demone Cerbero, inter quos invenit quemdam civem flo- rentinum vocatum Ciaccum, qui praedixit Danti multa ven- tura de partibus Florentinorum.
A L tornar de la mente. Postquam in (') praccedenti capitulo autor noster tractavit et determinavit de poena luxuriosorum qui puniuntur in 2? circulo; nunc conse- quenter in (?) presenti VI capitulo agit et tractat de poena gulosorum qui puniuntur in 3? circulo. Et presens ca- pitulum potest dividi in quatuor partes generales; in quarum prima autor describit poenam et supplicium gu- losorum in generali, et custodem huius circuli punito- rem (?) huius vicii. In secunda tractat in speciali de uno spiritu moderno qui () multum fuit foedatus isto vicio, ibi: Noi passavam. In tertia movet quaestionem illi spi- ritui circa mutationem status sue patrie florentine (9), et petit de quibusdam civibus florentinis mortuis, viris precipuis, ibi: Jo li risposi. In 4* et ultima tractat ali- quantulum incidenter de resurrectione malorum et am- pliatione poene eorum, ibi: E! duca disse: Ad primum dico quod autor describit poenam gulosorum in gene- rali; sed antequam descendam ad expositionem litere est prenotandum quod autor post vicium luxurie im- mediate tractat de vicio gula; quamvis enim gula na- turaliter praecedat luxuriam et ministret sibi fomentum et materiam, tamen ponitur post luxuriam, quia habet
(*) S. in superiori capitulo autor.
(*) S. in isto sexto. — E. in principio sexti capituli. (*) E. et punitionem huius vitii.
(*) 116, qui fuit foedatus.
(*) 116 e E. Florentia.
218 COMENTUM INFERNI
plus culpa ('), et quia est gravius peccatum ; ideo magis tendit deorsum versus centrum: ratio autem huius est, quia secundum philosophum 3? Ethicorum, natura posuit magnam delectationem in duobus sensibus, scili- cet in tactu et gustu. In tactu propter conservationem * speciei; in gustu propter conservationem * (*) indivi- dui; et maiorem delectationem posuit in tactu quam in gustu, quia natura magis sollicita est circa conser- vationem speciei quam unius individui ; imo etiam in delectationibus ciborum videmus, quod maior est de- lectatio in gutture ubi est tactus deglutiendo cibum, quam in lingua ubi est gustus. Unde philosophus adducit exemplum ibi de quodam philosopho guloso, qui rogabat deos quod guttur suum fieret longius gutture gruis; non autem rogabat quod lingua eius fieret latior lingua bovis. Conquerebatur ergo quod delectatio gule esset ita brevis quia durat (3) forte quatuor digitis. Nunc (5 ad literam autor continuans se ad praccedentia dicit: Jo mi veggio intorno, quia locus erat circularis, vel ipse iacta- bat oculos in circuitum, nuovi (ormenti idest alia diversa supplicia a superioribus, e nuovi lormentati, scilicet gulo- sos, al tornar de la mente, scilicet resumpta speculatione mentali que fuerat interrupta ex compassione afflictiva illorum duorum amantium, che se chiuse, idest qua fuit clausa et confusa, dinanzi a la pielà di dui cognati, sci- licet Pauli de Arimino et Francisce de Ravenna, che lutto mi confuse, idest disturbavit, et dicit: come ch'io mi mova; per hoc innuit (°) autor quod ex omni parte ter- rarum reperitur magna copia istorum gulosorum, ut de se patet: respice (?) tabernas vel (’) popinas, e ch’ io me
(*) S. culpe et est gravius.
(*) Le parole fra i due asterischi son supplite dagli altri testi.
(*) S. durat quatuor. — E. duraret. () E. Nunc ergo. (*) E. inquit. (5; E. respicite. (*) S. et popinnas.
CANTUS SEXTUS. 219
volga e come ch'io guati, quasi dicat ubicumque reflectam visum et quomodocumque circumspiciam. — Io sono. Hic autor describit locum et poenam gulosorum. Ad(') in- telligendam autem istam poenam et caeteras volo te scire quod autor loquitur de Inferno morali in dando pe- nas ?) omnibus peccatis. Dat ergo poenam congruentis- simam (?) gulosis sicut supra luxuriosis. Fingit enim quod isti gulosi iacent turpiter et inepte per terram et con- tinuo pluvia cadit super (*) eos, macerans semper eos, quia scilicet ut plurimum isti iacent infirmi; nam propter superfluitatem et diversitatem ciborum incurrunt diversa genera morborum, ut experientia ostendit, et omnis me- dicina clamat, imo plures interfecit ^) crapula quam gla- dius. Nunc ad literam dicit autor: Io sono al terzo cer- chio de la piova. Et nota quod pluvia capitur (5) hic large pro omni vapore nocivo qui cadit ab aere, scilicet aqua, nive, grandine etc. elerna, idest continua, quia quamdiu vivit gulosus non deficit sibi poena sua; maledetta, quia est vicium detestabile, nimis vituperosum, ignominiosum, fredda e greve; quia propter indigestionem generantur humores frigidi et gravantes naturam, et dicit: regola e qualità mai non gli é nova, quia semper stat (7) in istis poenis; nam gulosi dum vivunt nunquam emendantur neque mutant mores nisi in morte(5); nunquam restrin- gitur gula ex quo est aperta: quamvis enim dicatur proverbialiter quod paupertas castigat gulosum: casti- gat(°), idest punit, non tamen corrigit; et distinguit varia genera morborum qui ('°) nascuntur ex gula dicens: gran-
(!) S. Ad quam poenam intelligendam est sciendum quod autor loquitur hic de Inferno morali.
(*) 116, poenam. (*) E. convenientissimam.
(*) 116, super eos quia scilicet ut plurimum.
(*) S. e E. interficit. (*) E. accipitur.
(*) 116 e S. stant. (*) E. in morte, non quod restringatur.
(*) 116, castigat et punit, et distingvit. ('*) E. qua nascuntur.
220 COMENTUM INFERNI
dine grossa: ista sunt apostemata grandia et grossa, fistulae, glandulae, bubones, podrage ;"), ciragre et multa similia; aqua tinta, idest humores turbidi et corrupti, neve (*), humores frigidi, rheumata, catharri, se riversa per l'aire tenebroso, idest per sanguinem turbulentum gulosi pervertentis (?) totam complexionem ; sanguis enim causatur ab aere, et dicit: pute ia terra che questo ri- cere. Sicut enim aliquando foetet terra propter pluviam, ita corpus gulosi foetet, quod assimilatur sepulcro aperto. Unde propheta: sepulcrum patens guttur eorum; imo (*) etiam ipsa terra vere foetet, quia quanto delicatiora ci- baria, tanto foetidiora stercora, ut ait Hieronimus. Et hic nota lector quod aliquando viri sobrii, sapientes et sancti afficiuntur passionibus istis sine culpa sua, quia hoc ha- bent a parentibus vel a colo vel ab alio accidente; sed autor loquitur ut in pluribus, quia communiter tales passiones adveniunt delicatis splendide viventibus, ut me- dicina et experientia docet. — Cerbero. Nunc autor descri- bit custodem tortorem animarum istius carceris nomine Cerberum : sed quis est iste Cerberus? certe Cerberus fingitur ab omnibus poetis esse canis infernalis triceps stans ad portam Inferni, de quo multi multa dixerunt allegorice. Sed ne vadam per impertinentia autor per Cerberum representat nobis generale et bestiale vicium gulositatis, quod est triplex; ideo iste canis habet tria capita, tria ora, tres latratus. Aliqui enim sunt gulosi in quantitate quia volunt multum, sed pascuntur ita vicia sicut Mocho (5). Alii sunt gulosi in qualitate tantum qui ($) volunt sapida et delicata cibaria, sed contentantur pauco. Alii sunt gulosi in utroque qui volunt et multa et splen-
(') S. e 116, podagra. (*) E. neve, idest humores frigidi, reumatici.
(*) 116, pervertunt. (‘) E. imo ipsa terra.
(*) Così il nostro testo. 11 codice E., ita vitia sicut modico. Lo Strozz., ita
vitio sicut modico. Il 116, ita vitia sicut Mocco. () S. quia volunt.
CANTUS SEXTUS. 221
dida. Nunc ad literam autor describit hunc Cerberum ab habitu et ab actu dicens: Cerbero, est conveniens nomen; dicitur enim quasi vorans carnes, fiera, quia scilicet reddit hominem maxime bestialem. Unde Macro- bius libro Saturnalium dicit de mente philosophi : Quis habens aliquid humani pudoris, his duabus voluptatibus luxuria el gula delectetur, quae sunt communes sui et asino: — crudele, quia crudeliter pervertit gulosum ('), e diversa, scilicet ab aliis, quia est fera monstruosa ha- bens tot capita tot guttura etc. Nonne est species monstri videre hominem (?) gravatum vino, cibo? Certe nullum animal horribilius; ideo bene dicit: con (re gole canina- mente latra. Hoc dicit quia a predictis tribus speciebus gule manantur (?) aegritudines, que faciunt gulosos ita clamare (5, sopra la genle che quivi ée sommersa, idest supra gulosos hic iacentes per terram sub pluvia, et di- cit: gli occhi ha vermigli: ista est propria passio ebrio- sorum, unde dicunt isti ebriosi quod melius est habere oculos rubeos vino, quam albos aqua; /a barba unta et atra, idest obscura, et hoc bene convenit guloso ; e°/ ventre largo, quia gulosus facit de ventre lacunam, unde pro- pheta: quorum Deus venter est, et unghiate le mani; quia continuo rapiunt (°) quod devorent; graffia li spirti. Hoc fingit quia gulosi aliquando inciduntur (5), aliquando incenduntur ; ingoia, quia vicium gule de rei veri- tate") devorat et deglutit sepe gulosos, vel quia in- gurgitat et absorbet totum patrimonium; e disquatra, nunc (5) cum cauterio nunc cum rasorio lacerantur (5; ideo bene subiungit: ur/ar, quia continuo clamare co- guntur ex dolore; unus enim habet passionem iliacam,
!) 116, gulosum ebrietas eius, e diversa. *) S. hominem monstruosum gravatum.
) E. manant. (*) E. latrare. (*) S. capiunt.
*) S, inciduntur, ingoia. — 116, aliquando incenduntur; ingoia.
7) S. gule revera devorat. (*) 116, quia nunc. (*) E. laceratur.
222 COMENTUTM INFERN
alter podragicam ' : unde solet dici: ma Lieve e due guiti—. 4 sk omnia ponuntur ad ratioo-zm eorum. sut dicebat quidam medicus quando videbat abquem facere unam inordinationem in cibo. potu. vel ctu. Dicit ergo: la pioggia, West varia passio. h fa wriare. ves latrare, come cani, et dicit: da l'a de lali fanno a l altro schermo, idest temperationem * more dimicantium. Hic est enim mos infirmorum. quod credentes vitare dolorem aut re- perire quietem. nunc volvunt se super latus dextrum, nunc super sinistrum : et hoc magis babet augere eis ponam, quia omnia membra lesa necesse est ut a la- bore quiescant, ut inquit Avicenna: e i miseri profani, idest isti infelices, gulosi, viles, quos autor appellat .* prophanos, idest non sacros, non authenticos, infames fu- giendos, quos homo debet vitare sicut excomunicatos ; prophanum enim dicitur procul a phano. idest longe a templo. Nam phanum grace, latine templum *: unde sepe sacra scriptura utitur verbo > prophanare, quando illi gentiles inimici * proprii Dei faciebant templum et loca et vasa /^; sacra privata. Ideo bene isti gulosi ebriosi ,^ possunt dici prophani qui ? fugiunt loca autentica, et di- cunt quod tutius est commorari ,' in tabernis quam in templis, quia templa sepe fulminantur, taberne ,''*: vero rare vel nunquam. Sed paulo post non inveniunt quie- lem, quia volgonsi spesso, idest volvunt se in lecto, nunc supine, nunc resupine. — Quando. Nunc autor |'^ quia ostendit qualiter Cerberus se habebat ad animas illorum miserorum, nunc ostendit quomodo se habuerit ('°) erga
!) E. podsgraticam. (*) S., 116 e E. reparationem. (*, S. vocat. (*) 8, templum dicitur. Unde. (*) S. utitur hoc verbo.
(*; 116, inimici populi Dei. — E. inimici Dei et populi sui faciebant.
", E. loca sacra et vasa privata.
(*) 8. et ebriosi possunt. — 116, gulosi possunt.
(*) 8. e E. quia. ('*) E. morari.
(!!) 116 e È. taberna vero raro. ('*) 116, autor ostenso qualiter. ('*) 116 e E. se habuit.
CANTUS SEXTUS. 223
ipsum, et dicit: Cerbero el gran vermo. Nam non est vermis maior isto, quia omnia rodit, vorat (*) et consu- mit. Vicium enim gula est gurges profundus et pela- gus immensus. Le bocche aperse e mostrocce le sanne. Ostendit (*) ea instrumenta quibus exercet vicium gul®, scilicet buccas et sannas (*), quia habebat tria capita et per consequens tria ora; et dicit sannas, idest dentes quibus gulosus omnia territ (*) et consumit. Per hunc actum Cerberi figurat autor quod vicium gule tentave- rit ipsum in omni specie sui; vel hoc fingit quia Cerbe- rus dolebat et irascebatur quod autor sobrius veniebat ad Infernum ut vinceret ipsum et alia monstra Inferni in se et in aliis; et ideo tamquam portarius (5) inclama- bat contra autorem, et dicit quod hoc fecit, quando ci scorse, idest quando vidit et cognovit quod non eramus gulosi remansuri ibi in poena cum aliis, sed triumpha- turi de eo et aliis, et ideo conabatur terrere nos toto (9) corpore, unde dicit: non avea membro che lenesse fermo, vel hoc forte dicit quia gulosus et ebriosus toto corpore tremit debilitatis (@) nervis, vel quia invadit cibum cum tanta aviditate quod totum corpus movet: et quae non potest dentibus, oculis devorat. — E '/ duca. Hic autor ostendit qualiter Virgilius quietaverit iram vel voracita- tem illius canis, unde dicit: Lo duca mio, scilicet Virgilius, distese le sue spanne, idest extendit suas palmas, prese la terra, manibus suis, e /a gittó dentro a le bramose canne, idest intra fauces avidas, gurdas (5) con ambo le pugna. Per hoc autem (?) dat intelligi, quod vir sapiens cum ratione sedat importunum appetitum edendi ('°) et
(') E. devorat. (*) S. idest ostendit omnia instrumenta. (*) 116, sannas, et bene dicit in plurali bucchas, quia habebat.
(*) 116 e E. terit. (*) 116, portenarius.
(*) 116, toto corde. Unde. (*) E. debilitatus.
(*) E. ingurdas. (*) S. autem autor dat intelligere.
('*) S. bibendi et comedendi cum cibis.
294 COMENTUM INFERNI
bibendi cum cibis vulgaribus et grossis et vinis vilibus, imo sepe cum aqua, sicut ego vidi in moderno poeta Petrarca, qui sepe comedebat carnes bovinas et dimit- tebat fasianinas (') et nota quod praecipue hoc fuit verum de facto in ipso autore, quia fuit summe sobrius et tem- peratus, unde erat solitus dicere quod isti gulosi vivunt propter comedere, et non comedunt propter vivere. — Quale. Nunc autor ostendit quietationem illius Cerberi per comparationem canis, et dicit quod Cerberus est quietatus more canis post cibum (*) istum, et quia sen- tentia est plana ordina sic literam: quelle faccie lorde, idest turpes, quia istud vicium gulae deformat (?) faciem hominis quantumcumque sit de se formosa, del dimonio Cerbero, idest istius vicii (*) diabolici, ch’ introna P anime, quia terribiliter latrat super eas et ipsas latrare facit in modum tonitrui 5); scilicet c&' esser vorrebber sorde, ne audirent, sé fer cotal, scilicet tam turbate, qual quel cane, supple fit, che abbaiando agogna, idest latrando cla- mat, e se raccheta pot che 'l pasto morde, che solo intende e pugna a divorarlo. Et per hoc notat quod licet gulo- sus conqueratur de tam vili epulo exhibito sibi, tamen cum illo sedatur ingluvies eius et satisfit gula vel (5) ces- sat appetitus. Et hic nota (^ lector quod comparatio est optima (5) canis ad gulosum. Sicut enim canis vult esse sine pari super osse coquine, ita gulosus non vult so- cium in cibo. Canis exonerat stomachum (?) ut reperiat appetitum ad cibum, ita gulosus aliquando evomit pri- mum cibum ut oblectet gustum alio sapidiori cibo, sicut
(*; E. faxianas. Et notandum quod hoc precipue fuit.
(3) S. cibum, et quia. (*) 116, valde deformat. ( E. nuntii diabolici. (*) S. tonitrui. Si ch' esser vorrebber. (*) S. et. (*) S. nota quod. — E. notandum, lector, quod.
(*) S. optima: Canis est animal gulosum. Sicut enim.— E. optima, Canis contra gulosum. Sicut enim. (*) E. stomachum et reparat appetitum.
CANTUS SEXTUS. 225
narrat Svetonius de Nerone qui fuit ingluviosissimus hominum, et de quibusdam aliis. Idem faciunt ebriosi sicut scribit Tullius libro Philippicarum de Anthonio omnium ebriosissimo qui (*) fecit librum de ebrietate sua, in quo testatur nullum unquam fuisse ebriosiorem se preter filium ipsius Tullii. Canis etiam secundum fabu- lam dimisit veram carnem pro umbra, ita ssepe gulosus qui habet coenam determinatam cum uno, si audit vel sentit signa maioris ingluviei recedit (*), et sape perdit utramque, sicut accidit de facto Ciacho de quo statim dicetur.
Poi passavam. Ista est secunda pars generalis in qua autor tractat in speciali de uno spiritu particulari mo- derno, qui multum fuit servus gule; ideo fingit quod ex illis animabus iacentibus gulosorum una surrexit, idest occurrit menti sua in speculatione istius vicii. Dicit ergo primo continuans partem parti: noi passavam su per l' ombre, idest (*) animas, ch’ aduna la grave pioggia, idest quas comprimit gravis pluvia, quia multiplex infirmitas facit corpus grave iacere, e ponavam le piante sopra lor vanità, quia sapientes calcant et parvipendunt tales gu- losos vanos ut iam patuit, et vult dicere: ibamus cum plantis, idest cum affectionibus discurrendo per istas ani- mas vanas, quia umbre sunt sine corpore, et dicit : che par persona. Hoc potest intelligi sic, quod umbra vana est visibilis et passibilis tamquam corpus, sicut dicitur (*) XXY capitulo Purgatorii; vel dicatur, che par persona, et tamen non est, quia licet videantur homines quantum ad figuram humanam, tamen sunt bestie qualitate mo- rum, et sicut porci iacent in luto; unde subdit : elle gia- cean per lerra lutte quante fuor ch’ una, et ista erat anima Ciachi, ch'a seder si levò, erat enim ita gravata infirmi-
(!) E. et fecit. (*) E. recedit ab ipso et sspe.
(
) *) E. idest super animas. (*) S. e E. dicetur. I. 15
226 | COMENTUM INFERNI
tate que (') non potuit se erigere nisi ad sedendum, ratto ch' ella ci vide passar davante: sic (*) facit saepe infirmus decumbens in lecto quando videt amicum familiarem (3) sibi venire ad se. Sed ne procedam in aliquo obscure videamus quis fuerit iste Ciachus. Est ergo sciendum quod tempore nostri autoris paulo ante sui expulsionem, fuit in civitate Florentie quidam civis nomine Ciachus, qui in vicio gulositatis excessit omnes qui fuerint (*) suo tempore, et etiam in preterito de quibus esset memo- ria; vir 5) aliter bene moratus et satis placidus, plenus scomatibus et pulcris dictis, et quia eius parva facultas non poterat satisfacere debito gule, que est nimis im- portunus exactor, factus est ioculator mordax et visita- bat domos nobilium et divitum qui epulabantur splen- dide et pinguiter, et cum invitatione et sine invitatione, semper tendebat quo maior spes ciborum et poculorum vocabat eum: de cuius loquacitate (°) et scurrilitate di- cetur plenius (") infra capitulo VIII. Et nota hic quod aliqui mirantur quod autor (5) faciat hic mentionem de uno ioculatore ?) tractans de vicio gulae, qui ('°) poterat dicere de multis et magnis principibus. Sed certe bene facit ('') si dat tam vile vicium tam infami generi per- sonarum ; quamvis enim multi nobiles ('?) divites et po- tentes fuerint viventes splendide et gulose, non vixerunt serviliter amore ventris, sicut isti qui posuerunt finem suum et felicitatem suam in edacitate et bibacitate, et vendiderunt suam libertatem suadente gula; ideo bene dixit lupus cani, quod nolebat fieri servus amore ven-
(') S. e 116, quod non potuit. — E. quod non poterat. (3) S. sicut facit. (*) S. e 116, familiarem venire ad se. — (*) 116 e E. qui fuerunt.
(*) 116, vir alias moratus. (*) E. leccacitate. (*) E. plenius in fine cap. VIII. (*) S. cur autor. (*) S. de ioculatore tractans. ('*) E. quia poterat.
(!*') S. facit cum dat. (*) 116, nobiles et potentes.
228 COMENTUM INFERNI
vicia damnabilia eius, fuit senex luxuriosus('), ingluviosus; ebrietatem autem incceperat a iuventute, unde cum vo- caretur Claudius Tiberius Nero, iuvenes socii in castris per iocum dicebant Calidius Biberius Mero (^. .Ma. Hic autor recognoscens (?) istum spiritum petit quis sit : unde dicit: ma dimme chi tu sie, ut scilicet recognoscam te (5, che ’n si dolente loco sie messa, idest qua in infirmitate iaces cum tanto dolore quem indicat magnus clamor tuus, et hai si fatta pena, idest tam turpem et tzediosam, che nulla, scilicet alia poena Inferni, ee si spiacente, idest molesta s'altra ée magior, idest quamvis alia poena, imo omnis pcena secutura (5) sit maior: et bene dicit; nam de (9) rei veritate nulla poena est displicentior quam stare in lecto, et exonerare onus ventris et vesice sub se ") vel evomere cibum receptum ex stomacho, et re- cipere clisterium, et ita de multis necessitatibus zsgri- tudinum; et subdit responsionem Ciachi, qui manifestat se a patria, a nomine, a vicio quo est damnatus. Dicit ergo: ef ella a me, idest illa anima Ciachi respondit mihi, /a tua città, idest Florentia quae non est amplius mea che ée piena d' invidia sì che già trabucca el sacco, vult dicere quod invidia in tantum excrevit (^) in Flo- rentia quod iam disponitur ad precipitium et ruinam; et est conveniens methaphora, quia saccus nimis plenus ad parvum motum faciliter cadit, crepat et effunditur; ita Florentia quie tunc erat plenissima (?) gentibus et divitiis ad parvum motum civilem cito (!?) cecidit et crepuit, quia divisa est et lacerata in partes, ut statim dicetur: seco
(') 116, luxuriosus; ebrietatem autem. (*) 116, Mero, quia scilicet bibendo calescebat mero. Ma. Hic autor non
recognoscens, (*) S. autor non recognoscens istam umbram vel istum spiritum. (*) S. e 116, cognoscam te. (5) S. futura. (9) S. quia revera nulla. () E. sub se, et emittere cibum.
(*) S. excreverat. (*) S. plena. (1) E. cito caderet ct-creparet.
CANTUS SEXTUS. 229
me tenne in la vita serena, idest in vita temporali, quam vocat serenam ad differentiam illius vita infernalis tur- bide, ubi sunt sub perpetua pluvia, nive, grandine; vel habet respectum ad illud tempus tunc praesens, in quo nebula discordia turbabat (') tranquillum statum Floren- tie que florebat serene tempore mortis Ciachi, ut statim dicetur; et nominat se dicens: voi ciltadini, idest Flo- rentini, mi chiamaste Ciacco, et est nomen consequens rei. Ciachus enim dicitur quasi ciens (*), idest vocans ci- bos; et tangit causam sue damnationis dicens: ef io mi fiacco a la pioggia, idest frangor et maceror infirmitate, continuo me volvendo nunc super unum latus, nunc super aliud; ideo bene rumpor, et continuo cadunt imbres et tempestates super me, come lu vedi, quasi dicat, nec celare possum si vellem, quia mea poena est patentissima, et ecce quare, per la dannosa colpa de la gola, quia istud vicium damnificat et vastat personam, substantiam et famam, et concludit Ciachus, ef io anima trista non son sola. Ista est excusatio tristium (9) et vi- lium ; che queste altre a simil pena stanno per simil colpa. Nam solatium est miseris socios habere panarum. Et facit finem autor sermoni Ciachi, dicens: e più non fee pa- rola: mos est enim infirmantium facere pauca verba. lo li risposi. Ista est tertia pars generalis in qua autor facit petitionem dicto spiritui circa mutationem status Florentie, et primo facit exordium dicens: o Ciacco il (uo affanno, idest gravis poena, mi pesa si, idest tan- ium gravat me in animo, quantum te in corpore; ideo dicit: che a lagrimar me ’nvita. Scilicet ex compassione, ratione patrie pietatis. Ma. Nunc facit petitionem et petit de tribus: primo ad quid devenient (*) cives Florentia :
(!) E. turbat. (*) E. quia ciens cibos. Et tangit. (*) E. tristium semper et vilium. (*) 116, venient.
230 COMENTUM INFERNI
secundo, si aliquis (') est justus in ea ; tertio, quare tanta discordia invasit eos (*). Dicit ergo primo: ma dimme a che verranno li cittadini, idest Florentini, de la città partita. Hic dicunt aliqui quod autor vocat Florentiam divisam, quia olim facta est ex Foesulanis et Romanis, sicut ipse autor scribit infra capitulo XV, sed nihil ad propositum ; quia autor non loquitur hic de tali divisione, imo inten- dit de divisione civilis discordie de qua statim dicetur. Et dicit: notanter: se tu sai, quia petit de futuro, et du- bitat utrum damnati in Inferno scirent (? futura: unde movebit (* istam dubitationem infra in capitulo X. Et tangit secundam petitionem cum dicit: s' alcun v'ée giusto : deinde tertiam cum dicit: e dimme la cagione perche tanta discordia l' ha assalita. — E quelli. Hic autor ponit responsionem Ciachi ad interrogata, qui primo (5) respon- det ad primam petitionem, et dicit, quod cives civitatis divise devenient (5 ad vulnera, mortes et expulsiones. Ad cuius rei cognitionem est prasciendum, quod Flo- rentia erat in maiori flore et potentia, quam unquam fuerit, in MCCC, in quo anno autor noster inceperat (7) istud opus floridum. Sed, ut plerumque fit, res secundae pepererunt (*) discordiam; nam tota civitas divisa est, primo inter nobiles, secundo inter populares (?, in duas sectas, scilicet. Alborum et Nigrorum. Qu: partialitas primo habuerat originem in civitate Pistorii in domo magna et potenti Cancellariorum, sicut dicetur infra ca- pitulo XXXII ('°). Sed cito iste morbus contagiosus trans- iverat Florentiam et infecerat totum corpus civitatis, repletum malis humoribus. Nam, ut dicit Valerius, nullum
(!) S. si quis justus est in ea. (3) S. illos.
(*) S. sciant. (*) 116, movebat istam. (5) S. e E. et primo. (*) 116 e E. venient. (*) E. incepit. (*) 116, pariunt.
(*) 116, populares et in sectas. (9) 116, XXII, huius Inferni. Sed.
232 COMENTUM INFERNI
bannitus cum multis (') suis sequacibus, et multi (*) eorum relegati. Bonifacius ergo, procurante Domino Cursio, qui semper sequebatur (?) Curiam, et Domino Gerio de Spinis, qui erat Mercator Bonifacii, vocavit Karolum sine Terra, qui erat frater Philippi Pulcri Regis Francie. Qui Phi- lippus paulo post fecit mori istum (*) Bonifacium ; et fecit venire istum Karolum tamquam paciarium, ut pacificaret Florentiam, et deinde iret in auxilium Karoli Il contra Siciliam ; dans sibi intelligere (?), quod faceret ipsum eligi Imperatorem Romanorum, vel saltem locum tenen- tem Imperii. Karolus ergo in MCCCI venit Anagniam ad Papam Bonifacium cum quingentis equitibus francis (5) : Et non intravit Florentiam propter partialitates praedictas. Regentes autem in Florentia, sentientes Karolum venire, miserunt legatos ad eum; quibus ille benigne respondit, quod veniebat, pro bono pacis. Intravitque Florentiam cum sua gente inermi et receptus fuit cum magno honore. Post paucos (") deinde dies voluit dominium, et potesta- tem pacificandi cives. Et continuo convocatis Prioribus, nobilibus et multitudine populi, iuravit conservare civi- tatem in bono et pacifico statu ; et continuo contrarium fecit de consilio Domini Musatti Francesii, militis Floren- tini, qui venerat semper secum de Francia in Italiam, et suis expensis conduxerat eum, et corruperat magnis donis et denariis, quia erat pecuniosissimus in partibus Gallie. Ante (*) ergo quam reverteretur domum, Karolus fecit armari gentem suam, et introduxit Dominum Cur- sium de Donatis cum aliquot amicis suis. Tunc quidam Dominus Schiatta de Cancelleriis, Capitaneus Florentia, cum CCC equitibus, offerebat se Prioribus et Circulis ire
(!*) S. multis aliis sequacibus suis.
(*) E. et multi cum eo relegati. — (*) E. prosequebatur.
(*) 116, ipsum. (*) S. intelligere ipsum eligi.
(*) 116, francis. Deinde ivit Florentiam, et non intravit Florentiam. (*) S. paucos vero dies. (*) 116, Antequam reverteretur.
CANTUS SEXTUS. 233
ad capiendum Dominum Cursium. Sed Dominus Verius dixit: permitte (') tantum ipsum venire. Confidebat enim in favore et furore populi. Populus autem (?) sine capite erat totus territus. Et breviter: Cursius sine resistentia, clamantibus suis: Vivat Dominus Cursius, ivit ad car- ceres, liberavit (*) captivos. Quo (* tumultu Priores ti- mentes fugerunt de Palatio; et sic discursum est ad praedam ad domos Alborum, et duravit quinque diebus cum magna ruina. Deinde hec pestis transivit in Comi- tatum cum magnis incendiis et populationibus. His rebus gestis, Karolus reformavit civitatem pro suo velle. Et cardinalis (*) Matheus de Aquasparta venit Florentiam, qui alia vice fuerat ibi, et non potuerat componere par- tes. Et fecit fieri multas paces et affinitates, et voluit ordinare officia comuniter; sed Nigri, qui erant fortes, non permiserunt. Unde ipse turbatus recessit, et dimisit civitatem interdictam. Pax parum duravit; nam Simon filius Domini Cursii interfecit quemdam Dominum Nico- laum de Circulis, et vulneratus ab eo decessit; qui Simon erat iuvenis valentissimus. Tandem aliqui viri praecipui de parte Alba citati, timentes comparere, recesserunt, alii Aretium, alii Pisas, alii Pistorium, qui adheeserunt Ghibelinis exulibus de Florentia, de quorum numero fuit Dantes; et eorum bona confiscata sunt per Karolum. Et sic vide, quomodo fuit destructa pars superba Alborum per Karolum sine Terra in MCCCII. Karolus deinde cum Roberto filio Karoli II ivit in Siciliam cum magna classe et numeroso exercitu. Sed (5) inde cito recessit cum turpi pace, et redivit in Franciam, perdita magna parte suo- rum militum, sicut dicetur Purgatorii capitulo XX. Nunc vide literam qua de se obscura satis faciliter ex dicta
(*) 116, permittite. (*) 116, enim. (*) E. liberavitque. (*) 116, Quod tumultum Priores. (*) S. cardinal. (*) S. Sed cito recessit.
234 COMENTUM INFERNI
historia declaratur. Dicit ergo: e quelli a me: idest ille Ciachus respondit mihi: illi cives Florenti: ('), qui iam nunc sunt divisi et discordes, verranno al sangue, idest ad sanguinis fusionem (3, dopo lunga tenzone, quia diu contenderunt intus et extra coram cardinali Matheo, et Papa Bonifacio, e la parte selvaggia scaccera l altra con molta offensione. Hic nota (*) quod aliqui dixerunt ex ignorantia facti quod autor loquitur hic de parte guelfa et ghibelina, et quod vocat guelfam silvestrem, quia est rebellis et inobediens Imperatori. Sed hoc est penitus falsum, quia expulsio ghibellinorum fuerat per multa tempora ante; nec litera potest aliquo modo intelligi de illis. Cum (* ideo autor dicat partem expulsam reditu- ram intra tres annos; et tamen pars ghibellina non est reversa Florentiam usque (?) ad diem istam. Dicendum ergo quod sicut patet clare ex dictis autor loquitur de parte alba et nigra quarum utraque erat guelfa. Ideo expone sic: e la parte selvaggia, idest pars Circulorum, quam appellat silvestrem, idest () agrestem, quia vene- rant (”) de agris et rure, unde alibi seepe male loquitur de ista parte et praecipue Paradisi capitulo XVII. Scac- ciera P altra, scilicet partem Donatorum, quia Dominus Cursius et multi (*) fuerunt expulsi con molla offensione, quia fuerunt banniti de (?) aere et persona. Deinde tangit, casum istorum Circulorum et reversionem Donatorum dicens: poi apresso, idest paulo post, comvien che questa caggia, scilicet ista silvestris cadat a statu suo, e che l’altra, scilicet Donatorum, sormonti, idest super exal- tetur; et per principes partium dat intelligi consequenter ipsas partes albam et nigram, infra (re soli, idest tres
(!) 116 e E. florentini. (3) S. e E. effusionem.
(*) E. notandum. (* 116 e E. Cum autor dicat. (*) S. usque in diem. — E. usque nunc ad diem istam.
(9) E. et agrestem. (") S. e E. venerat.
(*) E. multi alii. (*) S. in ere. — E. de habere et persona.
CANTUS SEXTUS. 235
circulationes solis, hoc est infra tres annos. Cursus (') enim solis per XII signa efficit nobis annum, et dicit: con la forza di (al, scilicet Karoli sine terra, che testé piaggia, idest qui nunc stat ad plagiam, quasi dicat, qui nondum est in motu, nec in procinctu veniendi, ita quod adhuc stat in terra sua Parisius nec intravit adhuc iter. Et subdit statum istius partis Donatorum dicens : aita terrà longo lempo la fronte, idest capita, quia erit multis annis in flore respectu partis Circulorum que (*) duraverat forte duo- bus annis; pars vero Donatorum per V, usque ad mortem violentam Domini Cursii, de qua dicitur (*) Purgatorii XXIV, tenendo È altra, idest partem Circulorum, soíto gravi pesi, idest gravaminibus realibus et personalibus, quod autor expertus est in se ipso, ut alibi szepe dicetur ; tamen (*) postea tractu temporis pro maiori parte redierunt, unde istud nomen partialitatis est hodie penitus extinctum (5 et abolitum, et modo actu nova discordie civiles exor- tee (5) sunt, nescio quem finem habiturz, et dicit: come che di ció pianga, quasi dicat quamvis doleam de hoc, o che n° aonte, idest, et quamvis faciam contumeliam tibi qui es de parte ista (7) tibi prenuncio quia sum de eadem parte tecum. Et hic nota quod autor merito fingit se petere de novitatibus Florentia ab illo Ciacho, quia iste tamquam ioculator erat solitus visitare domos nobi- lium et precipue principum partium, scilicet Cursii et Verii, ut pulcrius tangetur (5) capitulo octavo huius In- ferni.— Giusti. Hic autor ponit (*) responsionem Ciachi ad secundam petitionem, et hic nota ('°) quod aliqui ad ex-
(') E. Circulus enim solis per XII signa facit nobis. (3) S. qui duraverant. (*) 116 e E. dicetur. (*) 116, cum postea. — E. tamen pauco tractu. (5) S. extinctum, et modo. (*) S, ort» sunt. () S., 116 e E., ista tam cito casura, ita quod male libenter ista tibi pre- nuncio. (*) 116, tangetur infra capitulo. (*) S. ostendit. (!*) E. notandum.
236 COMENTUM INFERNI
positionem istius (') litere dixerunt quod autor loqui- tur ?) de iustitia et iure sive de iure civili et canonico, quibus duobus iuste regitur genus humanum ; sed istud est alienum dicere. Nam cum peto simpliciter et abso- lute si aliquis est iustus in civitate, secundum commu- nem modum (?) loquendi non debet intelligi nisi de homine. Dicendum est ergo quod autor loquitur de se et Gui- done Cavalcante, qui (* de rei veritate tempore illo erant duo oculi Florentie, sed autor non exprimit nomen, sed relinquit intelligi iudicio prudentum. De se enim nullus sapiens dubitabit (5); de Guidone autem et laudibus eius dicetur infra Inferni capitulo X et Purgatorii capitulo XI, tamen latenter tangit dicens: e non vi sono intesi, quia pars regens non adheesit consilio istorum duorum: imo Guido fuit missus ad confinia ex quo mortuus est; et consilium Dantis spretum. Dicit ergo: giusti son dui, sci- licet Dantes et Guido Cavalcante, e »on vi sono intesi, sed certe cito poenituit eos. — Et ultimo Ciachus respondet tertiae petitioni autoris, scilicet causam istius civilis dis- sensionis quam dicit esse triplicem, unde dicit : Superbia, invidia el avaricia son le tre facelle, vel faville, idest quod ista tria vicia sunt ($) tria incitamenta incendentia corda eorum (5, ideo: ch’ anno i cuori accesi, et (È) inflamma- verunt animos Florentinorum ad furorem in se ipsos, ita quod recte potest exclamari contra eos: Quis furor, o cives (*) etc. et autor imponit ('°) finem verbis Ciachi dicens: ille Ciachus qui pose fine al lacrimabil suono, idest hic fecit finem flebili ('') sermoni, tum quia infirmus erat,
(*) S. huius. (3) 116, loquitur hic.
(*) S. usum loquendi debet intelligi de homine.
(*) S. qui illo tempore erant duo. (3) 116, dubitabat.
(*) S. sunt incitamenta. (*) S. hominum, et ideo. (*) S. idest flammaverunt.
(*) S. cives, que tanta licentia ferri.
(*) o)
. e 116, ponit finem. (!) E. lacrimabili.
CANTUS SEXTUS. 237
tum quia loquebatur de materia lacrimosa quantum ad ipsum et autorem. — Ef io. Nunc (') autor dicto de statu Florentia in generali petit a dicto Ciacho de statu quo- rumdam clarorum virorum particulari (*), ut det eis meritam famam; unde dicit: ef io a lui, supple dixi: quamvis sis gravatus et exteediatus(?), ancor vo’ che me ’n- segni, quasi dicat: dixisti mihi aliquid de futuris, nunc velim (*) quod dicas mihi aliquid de aliquibus preteritis, e che di piu parlar mi facci dono, idest facias mihi libe- raliter gratiam loquendi adhuc mecum parum, ergo: Dimme ove son Farinata e’! Teghiaio. Ita debet ordi- nari litera ut feci: Farinata fuit magnanimus miles de Ubertis de Florentia princeps partis Ghibelin®e, de cuius virtute et gestu (?) dicetur plene capitulo X huius Libri. Theghiaius (5) nobilis et prudens miles de Adimarris, de cuius consilio dicetur infra capitulo XVI Inferni, et dicit : che for si degni, scilicet honore et laude. Et hic nota quod aliqui ) dicunt quod autor (5) loquitur ironice, quod est penitus falsum; quia licet sint damnati propter aliqua vicia enormia, tamen sunt laudabiles et famosi mundo. Unde autor facit magnam comendationem de eis in suis locis. Jacopo Rusticucci. Iste fuit miles prudens et liberalis, non tamen nobilis sed plebeius de humili genere, quo (5) dicetur infra capitulo XVI. * Arrigo ('°). Istum num- quam nominabit amplius (!*); debet tacite poni cum Musca, quia fuit secum in eadem culpa; fuit enim nobilis de Sifan- tibus, * e ’/ Mosca. Iste fuit nobilis miles de Lambertis de Florentia, de quo dicetur Inferni capitulo XXVIII et dicit :
(*) S. Hic autor noster dicto. (* E. in particulari.
() S. teediatus. — E. atediatus. (*) S. volo.
(*) S., 116 c E. gestis.
(*) S. Thegiaius fuit nobilis. — 116, Thegiaius autem nobilis.
(*) E. aliqui hic dicunt. (*) S. autor hic.
(*) S. e E. de quo.
('*) Manca nel Codice Estense quanto è racchiuso fra i due asterischi. /!) S. amplius, sed debet.
238 COMENTUM INFERMI
e fa ch io li conosca, quia non sunt pratereundi ^ si- lentio, et assignat causam quia quaerit ^ cognoscere eos dicens: che gran disio mi stringe di sapere, idest magna affectio cogit me scire, se ’/ ciel gli adolcia ? , idest dul- corat eos, o P Inferno gli atosca, idest toxicat eos, idest si inficiuntur amaritudine damnatorum ; et sic nota quod autor vult dicere: dubito utrum * isti sint damnati an salvati ?, quia habuerunt magna vicia et magnas vir- tutes, ita quod videbantur bene salvabiles si peenitentiam habuissent in ultimis, quod ignoro; et subdit responsio- nem eius ad se dicens : e quelli, scilicet Ciachus respondit mihi : ei, idest illi $, spiritus prenominati, son tra l' anime più nere, idest inter animas peccatrices magis denigratas turpioribus viciis, quam sint luxuriosi vel gulosi, quia Farinata peccavit in fide, credens animam simul mori cum corpore. Theghiaius, Jacobus ," peccaverunt contra naturam : Musca et Árigus contra proximum. Ideo bene dicit: diverse pene, quia ad diversa vicia sequuntur di- versa supplicia. Alii enim istorum puniuntur igne, ali- quis 5; ferro, ut patebit in suis capitulis, giù li grava al fondo, magis ‘*» versus centrum, quia gravius peccave- runt, ideo sunt remotiores a Deo, et ideo: /d i’ potrai vedere, scilicet infra, se tanto scendi, idest si vadis tam deorsum ut videas omnium inferiorum ponas, sicut iam vidisti nostras. — Ma. Hic ultimo Ciachus facit finem sua brevi narrationi petens famam ab autore, unde dicit : ma pregote a la mente altrui me rechi, idest reducas me ad memoriam hominum ('°) faciens mentionem de me.
(!) E. pratermittendi. (*) E. quare quaerat.
(*) E. dulciat eos. — 116, dulcorat eos, idest si fruuntur dulcedine beatorum, o l' Inferno.
*) 116, an isti. (*) S. salvi. (*) S. illi superbi spiritus.
() S. et Jacobus. — 116, Jacobus et Arigus peccaverunt contra naturam; Musca contra proximum.
^) 8. alii ferro. (* 116, idest magis. (**) S. omnium.
240 COMENTUM INFERNI
gite, mortui, venite ad judicium, et ideo dicit : quando ve- dra la nemica podesta, idest potestatem Dei inimicam sibi et aliis damnatis, sed amicam salvatis. Per hoc au- tem intelligit quod iste stabit semper iacens in ista poena usque ad diem judicii et tunc resurget sicut et ceteri, unde subdit: ciascun rivedra la trista tomba, quia scili- cet omnis anima (') tunc revidebit sepulturam suam, quam autor vocat tristem quia in ea iacuit corpus, quo tam- quam organo et instrumento anima. usa fuit ad peccan- dum, vel ?) duplicabitur eius poena ; ripiglierd sua carne e sua figura, quia unusquisque reinduet sibi propriam carnem et figuram humanam et non aliam. Udird quel, scilicet sententiam Dei, che rimbomba, idest resonat, in eterno, quia, scilicet Christus, dicet: ife maledicti in ignem eternum. — Si. Hic autor concludens tangit unum dubium incidens circa predicta, et primo continuans dicta dicen- dis, dicit: sì (rapassamo, scilicet ita conferendo de ultima resurrectione corporum, per sozza mistura de P ombre e de la pioggia, quia anima ille gulosorum erant turpes et transformata propter varias infirmitates et pluvia erat turpis, sicut grando et nix, sub qua isti macerabantur turpiter, ideo ?) bene erat turpis mixtio, a passi lenti, quia deliberate et apensate procedendo, unde dicit: foc- cando un poco de la vila futura, quia enim erat facta mentio de die judicii per Virgilium, ideo autor conve- nienter (* movet sibi dubium utrum pene damnatorum sint augendze vel minuende vel aliqualiter (9) mansurze post diem judicii. Unde dicit: cA' io, disse, ecce illud mo- dicum quod tangit (?) de vita futura, quia dixit: dimmi maestro, scilicet o Virgili, esti (tormenti, idest supplicia gulosorum et csetera inferna et eterna, cresceran ei,
(!) 116, anima revidebit. Ü,1 (*) S. ita bene. (*) S. consequenter. (
(3) S., 116 e E. «qualiter. 5; S. e 116, tetigit.
CANTUS SEXTUS. 241
idest * erunt ne maiora? o fien minori, idest * (') an effi- cientur minora et diminuentur, e seran si cocenti, idest an erunt ®qualiter (*) cruciantia sicut sunt nunc; dopo la gran sentencia, idest universalem diem iudicii quando aeternus iudex feret iuste sententiam diffinitivam a qua nullus poterit appellare? et subdit responsionem Vir- gilii (*) qui dicit quod ista tormenta erunt maiora per rationem naturalem ; unde dicit: e quelli a me, scilicet Virgilius respondit: ritorna a (ua scienzia, idest ad philosophiam naturalem cuius tu es doctus, che vuol quanto la cosa è più perfetta più senta 'l bene, sicut gratia exempli, homo magis sentit delectationem lire quam asinus, e così la doglienza, idest et ita similiter magis sentiat () dolorem et ponam, quia homo magis sentit laborem vel verbera quam asinus, propter nobilitatem complexionis, et ita (f) nobilis quam rusticus, et dominus quam servus et ita de aliis. Ad quod est notandum quod anima magis cruciabuntur post resurrectionem corpo- rum, quia erunt perfectiores ratione compositi, non vera perfectione sed mala et damnosa, ideo subdit: questa gente maledetta, idest damnata, aspetta esser più di la, idest diutius ultra diem iudicii; quantumcumque enim tempus sit magnum usque ad diem iudicii, tamen est finitum, sed postea non erit amplius tempus sed «eter- nitas, che di qua, scilicet citra diem iudicii, (uífo, idest quamvis, giamai non vada in vera perfezione, quia sci- licet ista reconiunctio animae cum corpore cedet ad maio- rem poenam. — Noi. Hic autor claudit capitulum et dicit : Noi agiramo attorno quella strada, idest circuivimus, quia locus ille erat circularis, parlando più assai ch io non
(!) Le parole fra i due asterischi sono state supplite dai Codd. 116 e Strozz. (*) 116, eque cruciamina. — E. seque cruciantia.
(3) 116, Virgilii dicens quod.
(*) S. sentiet. — E. sentit.
(*) E. ita plus homo nobilis.
I. 16
249 COMENTUM INFERNI
ridico, quia multa occurrebant menti eius circa mate- riam preetactam resurrectionis, quae tamen autor pruden- ter omittit, ne videatur recedere a materia principali; unde autor se apparat ad aliam materiam describendam Scilicet avaritiam, unde dicit: Venimo al punto dove se digrada, idest!) devenimus ad locum ubi iste gradus sive circulus separatur ab alio; et ecce novum monstrum Inferni peius Cerbero occurrit mihi, quia: Quivi trovammo Pluto il gran nemico, idest avaritiam maxime inimicam humani (*) generis de qua iam dictum est in primo ca- pitulo et plenius dicetur in isto sequenti et alibi sepe.
——————_»
(') S. idest, ubi iste gradus. (*) S. humane genti. — 116, e E. human» gentis.
244 COMENTUM INFERNI
regem terrenarum et mundanarum diviciarum repre- sentat in generali universale vicium avaritiae. Modo ad propositum autor fingit Plutonem clamare terribiliter viso autore vivo: pape sathan, pape sathan aleph. Hoc autem figurat quod Pluto videns hominem vivum in re- gno (') avariciee, idest non mortuum in vicio avariciz, venientem ad destructionem avaricia, non valens (?) im- pedire eius iter, miratur, dolet et implorat auxilium alterius. Quod miretur patet, quia dicit: pape (*), quod est adverbium admirantis. Quod doleat patet, cum dicit : aleph, quod est adverbium dolentis; cum verg dicit : sathan, implorat auxilium alterius; nam sathan inter- pretatur princeps daemoniorum. Dicit ergo: Pluto comin- ciò, supple, clamare et dicere : aleph (^, sathan sathan, pape pape, idest ah, ah, dyabole, dyabole! quale monstrum est istud quod vivus homo videatur in loco isto! Et nota quod apud hebraeos aleph est prima litera alphabeti : Greci vero dicunt alpha; latini (9) a, et ah aliquando est adverbium dolentis, et tunc debet aspirari, et ita ca- pitur (*) hic. Et dicit, con /a voce chioccia, idest rauca et aspera, quia cum indignatione et ira clamabat. Aliqui tamen dicunt quod aleph est vocabulum graecum, et tan- tum (^) valet, quantum vide; et secundum hoc autor vi- detur dicere quod Pluto ex admiratione ccepit vocare (5) Sathan et dicere: veni (°) et vide rem mirabilem que raro vel numquam accidit, et tunc dicetur con ia voce chioccia, idest submissa. E quel. Hic autor ostendit quo-, modo Virgilius confortaverat (!) ipsum, unde dicit : e quel
(') 116 e E. in regno avaricie, venientem ad destructionem avaricia. ) E. non volens.
*) 116, Pape, cum vero dicit aleph dolet, quod est adverbium dolentis. ) S. Aleph, Aleph. (^) E. latini autem dicunt a.
5) E. accipitur hic. (*) E. et quod tantum.
*) S. coepit clamare. (5 116, veni, vide. )
246 COMENTUM INFERNI
divitum, *dicit quod*(') divites inter alios malos mores ha- bent (*) hoc qui sunt elati, quia habendo divitias reputant se habere cetera bona, quia (?) divicie sunt quoddam prz- tium omnium aliorum; et adducit ibi dictum Symonidis poete, qui scribit (* quod uxor Jeronis interrogata utrum esset melius fieri divitem quam sapientem, respondit : quod magis frequenter videbat sapientes frequentare januas divitum, quam e converso; vident ergo (5) se di- vites abundare his, quibus indigent sspe etiam sapientes ; sed certe divites indigent maioribus bonis quam sapien- tes; ideo bene alius philosophus dixit, quod medici visi- tant domos segrotorum et non e contrario, et tamen non sequitur quod eegrotus sit melioris conditionis quam me- dicus; et ecce quomodo contumeliose Virgilius alloquitur Plutonem: e disse: taci maledetto lupo; bene vocat ava- rum lupum, quia in primo capitulo vocaverat (9) avari- ciam lupam; consuma dentro te con la tua rabbia, quasi dicat: rode te anxietate curarum (^ tuarum quibus (9) semper mordetur et consumitur avarus (?, ut statim di- citur (!?). Et assignat Virgilius causam quare Dantes de- scendat ad Infernum, quia habet hoc ex gratia divina (''). L' andar al cupo, idest descendere ad profundum Inferni de gradu in gradum, non ee senza cagione, sed audi cau- sam optimam, quia: vuolsi così cola dove Michele fee la vendetta del superbo strupo, quasi dicat : in ('*) coelo, unde tu et Lucifer superbus quem tu vocas in auxilium pre- cipitati fuistis. Et hic nota ('5) quod autor appellat stu-
(!) Le parole fra gli asterischi son del Codice Estense.
(*) S., 116 e E. habent hunc, quod sunt.
(*) E. quasi divitis sint pretium quoddam omnium.
(*) S. scripsit. (*) S. e E. ergo divites se abundare iis. (*$) E. vocavit. () 116, curarum, quibus saepe mordetur. (*) S. quia semper mordetur. (*) E. avaritia.
('*) 116, dicetur; et asserit Virgilius.
(!!) 116, divina; unde dicit: /'andar. (!*) S. de colo.
('*) E. Et notandum.
948 COMENTUM INFERNI
in quartum circulum. Dicitur enim lacca, idest costa, ut patet VII capitulo Purgatorii, pigliando più de la do- lente ripa, quia descendimus magis inferius et ( cepimus plus de ripa Inferni que est ripa doloris et (*) continet plus poene, unde dicit: che ’l mal de l'universo tutto in- sacca, idest que ripa claudit et conservat intra se tam- quam in sacco inclusa omnia mala et peccata mundi. Ah iusticia. Ista est secunda pars generalis in qua autor tractat (*) de poena avarorum et prodigorum in generali; et quia poena est difficilis et quasi inexplica- bilis, autor (* incipit ab exclamatione, dicens admirative : Ah iusticia di Dio, chi stipa, idest quis claudit et conti- net; ita ut litera legatur interrogative, (ante nuove tra- vaglie e pene quant io vidi ? quasi dicat durum est posse dicere quot et que sunt poenae ($ et cure avarorum et prodigorum ; vel dicas (5), che, idest qua iusticia Dei stipat, idest claudit; et est stipa verbum literale et non vulgare Bononiensium, ut aliqui dicere voluerunt. Et petit causam huius iusticie divine dicens : e nostra colpa, quasi dicat et (^ nos cur sumus in culpa, ne scipa si, idest ita vastat nos, et est scipa vulgare florentinum hic, non bononiensium (5. Dicunt enim Florentini quod mu- lier est scipata quando peperit abortivum. — Come. Hic autor volens describere supplicium avarorum et prodi- gorum, praemittit (?) unam comparationem propriissimam per quam ostendit qualitatem poenae eorum. Ad intelli- gentiam comparationis est sciendum quod in finibus Ita- lie versus Orientem, scilicet inter Calabriam et Siciliam, est unum angustum brachium maris quod appellatur ('°)
(!) E. et sic cepimus. (*) E. quia continet. (*) 116, tangit. (*) S. ideo autor.
(*) S. e E. et qua sint pone et cure. (*) S. dicas quod, che. (*) S. et nos incursimus in culpa. (* E. bononiense.
(*) S. premittit comparationem. (19) S. vocatur.
250 COMENTUM INFERNI
ria (') avaricia et prodigalitas continuo impugnant, donec tollant de medio et destruant; quo facto, continuo con- currunt et se invicem concutiunt et collidunt, et bene avaritia figuratur per Caribdim, qua absorbet et ingurgi- tat aquas, et prodigalitas per Scillam per quam discurrit aqua cum ruina. — Qui. Hic autor explicat poenam pra- dictorum dicens: Jo vidi gente troppa più qui ch’ altrove, quia maior est numerus avarorum, quam ceterorum peccatorum, voltando pesi. Et hic notandum (*) quod au- tor dat debitam poenam istis; nam per ista onera repra- sentat nobis magna pondera laborum et curarum que continuo premunt et gravant corpus et animum avari et prodigi; corpora enim non quiescunt dum continuo discurrunt per mare, per terram, per montes, per valles exponendo (? se omnibus periculis cceli, aquse, pira- tarum, latronum, et omnia incomoda tolerando, scilicet
famem, sitim, algorem, calorem ; et si forte corpus quie- - scat, numquam animus, imo semper (* secum luctatur. Dicit (5) avarus intra se ipsum: si vendis frumentum et ca- reflat $, tu crepabis dolore: si non vendis et vilefiat, tu morieris dolore. Nonne avari acquirunt cum labore, pos- sident cum timore, perdunt cum dolore? Bene (7) Dyo- genes proiecit sacculum pecunie post furem, qui sepe de nocte tentaverat solicitus et tremens subtrahere (5) illum de sub capite eius. Quid prodigus (°) ? quali onere premitur cum deficit sibi ad expendendum? violenter rapit, clam furatur, mentitur, periurat, prodit, sepe ven- dit pudorem filie, imo libertatem suam. Certe Caius Ga-
—— —-——-rrrr_r—————m——————_————_—_—__—__———————————————————xx———— ——————»»rrr——_—___1tz_21.___1_—————_—.r—r—.—.—_.—._.rrrrxxrrrFTrr—»—»pmP_—_17T<<_=
(*) 116, maria, idest duo vitia amara, avaritia et prodigalitas.
(*) S. e 116, nota quod. (*) 116, exponentes.
(*) 116, semper luctatur. (*) E. Dicit enim avarus.
(*) S. carefiat, crepabis dolore; si condis et gubernas, morieris dolore si postmodum viletiat. Nonne avari.
(*) S. Et ideo bene. (*) S. trahere.
(*) E. prodigi? quali onere premuntur cum deficit sibi ad spendendum?
252 COMENTUM "INFERNI
ita nocet sibi et alteri, quod tamen prodest aliquando alicui. Nota etiam quod autor mirabiliter fingit ista duo vitia contraria puniri simul in eodem circulo et eodem supplicio, quia habent fieri circa idem medium et sepa- rantur ab eodem medio ('), et avaricia est magis insa- nabilis et plus nocet, ut iam dictum est, et probat phi- losophus Libro Ethicorum. Ideo autor ponit prodigos a dextra, avaros a sinistra; et avaros magis detestatur, ut statim videbis in tertia parte generali. Notandum est etiam quod ista duo vicia sunt maxime damnosa publice utilitati. Avarus enim recte potest assimilari gripho qui eruit aurum ex terra, et tamen ex quadam naturali in- vidia non permittit aliquem tangere. Prodigus vero (*) as- similatur aranee que se eviscerat ut(?) faciat aliquid opus vanum, et dicit: cum grandi urli, quia enim (*) avarum lupo, ideo bene dat sibi vocem lupi; ululatus enim est vox luporum. — Percoteansi. Hic describit mo- rem istorum et (5) dicit, quod ita occurrentes percutie- bant se adversa fronte, deinde vertebant sibi terga, do- nec iterum obviabant sibi in alia parte inferiori circuli, continuo improperantes una pars alteri (5), dicit ergo: percoteansi incontra, scilicet avari et prodigi; e poscia ciascun si rivolgea pur li, scilicet cum pervenerant ad lineam mediam, vol(ando a retro, idest retrocedendo per eamdem viam per quam venerant. Et (”) hic nota quod autor per hoc figurat quod avari, et prodigi semper adversantur sibi factis(?) vel verbis, sicut videmus de
(') 116, medio; tamen avaritia est peior, quia magis recedit a medio et est magis insanabilis.
(3) 116, autem etiam.
(*) E. ut aliquod opus faciat licet in vanum.
(*) S. e E. enim autor assimilaverat avarum. — 116, hic enim autor etc.
(*) S. e 116, istorum, dicens.
(9) S. alteri et altera alteri, dicens ergo.
(*) S. Et nota quod hic autor. — E. Et hic notandum quod autor.
(*) S. e E. factis et verbis. — 110, factis et dictis.
254 COMENTUM INFERNI
mel faciebant hoc, sed continuo iterabant sine intermis- sione (') vel requie, unde dicit: poi se volgea ciascun com’ era giunto, idest cum pervenerat ad lineam que est terminus medius eorum per /o suo mezzo cerchio, quia avari tenent unam medietatem circuli -per quam continuo currunt; et prodigi aliam medietatem. Et sic vide quod avarus et prodigus semper accedunt contra se invicem contendentes (*) de medio, quia uterque vult defendere quod agat virtuose et tamen neuter potest capere medium vel retinere, ideo bene dicit: a P altra giostra, idest ad alium concursum quem vocat giostram methaphorice. Sicut enim armigerantes concurrunt que- rentes prosternere unus alterum (*), et habere victoriam unus de altero, et de hoc gloriantur, ita avari et pro- digi, ut iam dictum est.
Et io ch' avea il cor. Ista est tertia pars generalis, in qua autor tractat in generali de praedictis et (* in spe- ciali de uno genere hominum in quibus fundamentaliter viget avaricia, et petit autor a Virgilio de duobus: primo in genere, qui sunt (5) isti: secundo in specie, si illi avari qui sunt a sinistra fuerunt omnes clerici. Dicit ergo : et io ch' avea il cor quasi compunto, scilicet ex tanta contrarietate et repugnantia hominum, dissi : o Maestro, or me dimostra che gente è questa, idest, que genera hominum sunt ista in isto circulo, que divisa per me- dium continuo decertant linguis inter se, et nunquam videntur facere pacem; et dic mihi in speciali de istis qui sunt ad sinistram qui (°) videntur habere extraneum habitum; se questi chercuti, idest (") clerici, sive habentes
(!*) 116, irremissione. (*) 116, contrudentes.
(*) S. alium. ( E. et etiam in.
(*) S. sint isti duo, in spetie, si illi. — E. qui sint isti; secundo, in specie.
(*) E. et videntur.
(") 116 e E. idest si isti clericati vel habentes clericam. — S. idest clericati fuerunt omnes sacerdotes. Et.
256 COMENTUM INFERNI
excedit avariciam caterorum ; ideo bene Zeno episco- pus veronensis dicit in suo libro de avaricia, quod ava- ricia a mundo pro crimine non habetur, quia non in- venit ( a quo reprehendatur. Et hic nota lector quod autor loquitur hic tam aperte ex indignatione, quia in istis nulla videtur causa avaricie: primo quia ut plu- rimum sine magno labore perveniunt ad ista beneficia et bona temporalia, et nos videmus quod qui succedunt in alienis diviciis sine labore suo communiter solent esse prodigi; secundo, quia isti non habent uxores vel filios pro quibus accumulent, et si habent, non audent dicere quod sint sui; et quamvis autor videatur fuisse nimis audax, tamen multi alii habuerunt hanc libertatem, sicut Bernardus qui dicit: Vos autem sacerdotes fecistis Deum fabulam mundi. Sed certe nescio videre causam avaricie in prelatis, nisi forte quia prohibitio auget concupiscen- tiam. Nota etiam quod autor loquitur solummodo de viciosis ?) et omnino laborantibus isto morbo. — Et io. Hic autor ostendit se avidum ex predictis faciendi men- tionem de aliquo famoso inter istos, unde dicit: ef io, supple dixi: o Maestro, io dovre' ben reconoscere alcuni, de quibus possem facere memoriam (); che fuoro im- mondi di cotesti mali, idest qui fuerunt maculati istis viciis, (ra questi cotali, idest inter istos prodigos et ava- ros. Et subdit responsionem Virgilii, qui primo tangit diffamationem vitae dicens : ef elli a me, scilicet Virgilius respondit : vano pensiero aduni, idest frustra cogitas dare famam istis, quia fuerunt tam (5 miseri quod nullam morentur famam, unde dicit : /a sconoscente vita che fee sozzi, idest qua ita denigravit eos infamia, quia scilicet in vita nesciverunt uti temporalibus (°) vilibus quibus
(!) E. non reperit. (*) E. de avaris. (*) E. mentionem. (*) 116, ita miseri. (*) E. uti temporalibus, quibus.
258 COMENTUM INFERNI
lar qual el'a sia, scilicet in particulari vel amplius, quia nimis dictum est de ista materia. Or puoi. Hic ultimo autor ostensa aternitate pene istorum, nunc ponit ir- remediabilitatem pone, quia totum aes mundi non pos- set prestare ' istis modicam ^ quietem nedum veram felicitatem. quam ista fortuna promittere videtur. Dicit ergo: o figliuol or puoi veder, scilicet. ex praemissis, la corta buffa, idest brevem vanitatem, de’ ben che som commessi a la fortuna, scilicet de temporalibus, per cui, idest propter .* qua bona fortune, F umana gente si rabuffa, idest altercatur * et rixatur ad invicem, ut patet, che tutto Poro ch ee sotto la luna. quod est di- cere in tota terra, sive orbe terrarum, e che gid fu di queste anime s(anche, quia sunt in continuo discursu et labore, non potrebbe far riposar una. Et,^ hic nota quod istud est totum verum in isto mundo. quia si ava- rus haberet quicquid auri, aris, gemmarum et divicia- rum est apud omnes homines mundi, nou quietaretur eius animus cupidus, imo magis cupiditas invalesceret ; et ita prodigus totum abiiceret et nihil sufficeret ad quie- tandum animum eius. Exemplum avari in Mida, exem- plum prodigi in Nerone.
Maestro mio. Ista est quarta pars generalis in qua autor digressorie tractat de fortuna: quia enim Virgilius in responsione sua fecerat mentionem de fortuna ,5', ideo autor petit incidenter quid est fortuna, que habet tam amplam potestatem super bona temporalia, unde dicit : diss' io, idest, ego Dantes petivi, o maestro mio, or me di anche, idest ultra praedicta dic mihi adhuc, che &e que-
f!) E. procurare istis.
() 116, ipsis modicam quietem. — S. modicum quietis.
(3) S, per qua. (*) 116, alteratur.
‘3) S. Et nota quod totum istud est verum. — E. Et hic notandum quod istud est totum verum in hoc mundo.
^) 116, de fortuna, que habet tam amplam.
CANTUS SEPTIMUS. 259
sta fortuna, di che tu mi tocchi, quasi dicat: aliquid ma- gnum videtur esse licet ignotum, che ha i ben del mondo, idest ista (') transmutabilia si tra le branche, idest omnino in sua bailia. Et subdit responsionem Virgilii (?) qui tra- ctaturus de fortuna primo increpat ignorantiam morta- lium qui multa et falsa et vana dixerunt de fortuna ; unde -dicit : e quello a me: scilicet Virgilius respondit : o crea- lure sciocche, idest o homines rudes et ignari, quanta ignoranzia è quella che v'offende, quasi dicat magna, et dicit in speciali (^? auctori: or vo’ che tu imbocche mia sentenzia, idest quod (*) capias (* meam opinionem, et sen- tentiam tamquam veram. — Colui. Hic incipit declarare quid est fortuna et (°) quod eius officium, et incipit mo- dicum a longe, dicens: Colui il cui saper (utto trascende, idest Deus cuius sapientia est infinita, fece li cieli, de nu- mero et ordine coelorum dicetur alibi sepe et praecipue primo et secundo capitulo Paradisi, e die lor chi li con- duce, quasi dicat dedit orbibus motores suos qui appel- lantur () intelligenti& sive angeli, qui movent ccelos et regunt et gubernant omnia inferiora ; unde dicit: si c' ogni parte ad ogni parte splende, quod declarat : distribuendo egualmente la luce, scilicet secundum debitam aquitatem et proportionem; ideo dedit varios motus in coelo quibus lux variatur diversimode, proportionabiliter () secundum qualitatem materie receptabilis (?). — Similemente. Hic re- stringit dictum suum ad fortunam; et breviter vult dicere quod sicut Deus omnia coelestia regit et gubernat per angelos moventes, ita per influentiam coelorum ('°) regit
(*) E. ista transibilia. (*) S. Virgilii dicens quod tractaturus.
(*) 116, speciali autor. (*) E. quod accipias meam etc.
(*) S. quod capias et intelligas meam sententiam et opinionem tamquam veram. ' (*) 116, et quot eius effectus et incipit.
() S. vocantur. (*) 116 e E. et proportionaliter.
(*) 116 e E. receptibilis.
(!* E. celorum movet et mutat omnia inferiora. Ideo.
260 COMENTUM INFERNI
et gubernat ista temporalia, ita quod sicut motores mo- vent et volvunt coelos, ita influentia celorum movet et mutat omnia inferiora. Ideo bene dicit : similemente, ille Deus cum summa sapientia sua, ordinò general ministra e duce, et ista est generalis influentia cceli, quia omnes celi operantur circa ista fortuita dando, auferendo, mu- tando. Unde Martianus libro de Nuptiis dicit quod for- tune perveniunt ab omnibus planetis, agli splendor mun- dani, idest temporalibus bonis quae sunt quaedam organa ad felicitatem, ut dicit philosophus in ') suo libello de bona fortuna, et dicit: che permutasse a tempo li ben vani, idest ista mundana qua non sunt vera bona, sed habent imaginem boni, quia scilicet nunc recedunt ab illo, nunc accedunt ad illum. Unde ccelum facit more Za- batarii (*) qui aufert hinc et confert illuc. Ergo non «ab una spera sed ab omnibus fortuna causari videtur; se- cundum (?) enim diversos aspectus et coniunctiones (*) pla- netarum: diverse sunt fortune nascentium ; di gente in gente e d' uno in altro sangue. Lege historicos, lege poe- tas et videbis fortunam semper variatam apud omnes: imo, quid oportet (?) legere scripta antiqua cum continuo videas mirabiles vices et mutationes (9 fortunarum de quibus * possent fieri magna volumina si haberemus ali- qua ingenia, et dicit : olfra la diffension di senni humani, sicut videmus de facto quod consilia hominum non pos- sunt impedire mutationem fortuitorum de quibus * 7) non habetur certa scientia; quod declarat per effectum, dicens: perch’ una gente impera e l altra langue. Ubi sunt im- peria (£) mundi, Assyriorum, Medorum, Persarum, Gra-
(!) S. in libello.
(*) E. cabatataris quia aufert hinc et confert illinc.
(*) S. secundum diversos. (*) 116, commutationes. (*) E. quid opus legere. (*) S. conditiones.
(*) Manca nel Codice Fstense quanto è racchiuso fra i due asterischi. (3) S. imperia Assyriorum.
CANTUS SEPTIMUS. 261
corum, Romanorum? imo quotidie videmus de facto mutationes regnorum. Nonne (*) diebus nostris Rex Fran- cie potentissimus Regum christianorum, victus et ca- ptus a Rege Anglie; et Rex Hispanie superatus et interfectus a fratre naturali! ut dimittam alia dominia particularia; et statim reddit causam quia (*) non possit provideri, dicens : seguendo lo giudicio di costei (9) che v' ée occulto. Et hic nota quod autor ex hoc ostendit quid proprie sit fortuna ; est enim effectus particularis non co- gnitus ab humana scientia. Illud enim appellamus (*) for- tuitum cuius causam ignoramus, cum tamen causa sit in se, sed occulta; et dabo exemplum grossum ad decla- rationem huius. Quidam pauper (5) lentus et negligens habitabat sub vili tugurio in riperia () Janue cum uxore et filiis parvulis; qui dum sspe increparetur ab uxore quod (") non laboraret, ex quo caderet a paupertate in miseriam cito, semper respondebat per istud unum (S) dictum vulgare: A chi Dio vuol bene dormendo gli vene. Et hoc rei probavit eventus. Nam uxor eius, ipso ster- tente de mane in lecto, invenit magnum cumulum aureo- rum in stipite eiecto ad litus per tempestatem, et sic factus est dives dormiendo. Hunc ergo casum appellamus fortuitum, quia nescimus causam quare iste tristis in- venerit?) aurum, qui debuisset potius invenisse stercus; unde Philosophus in ('°) suo libello de bona fortuna dicit : quod si quis interroget fortunatum ('') quare sic agat, re- spondebit se nescire. Unde ibidem dicit Aristoteles, quod fortuna est sine ratione natura, idest impetus naturalis
(' E. Num ne. (*) E. quare.
(*) 116, costei, scilicet fortuna, che.
(*) S. appellatur. (*) 116, pauper piger, lentus et. (*) 116, ripa ianue iuxta mare cum uxore.
(*) S. quia. (*) S. unum commune vulgare. (*) E. habuit. ('*) S. in libello.
(') S., 116 e E. quis interroget fortunam.
262 COMENTUM INFERNI
adveniens homini sine ratione. Sic ergo patet quod igno- rantia humana," imposuit istud nomen fortuna, nam unum et idem appellatur fortuitum ab uno, quod non appellatur fortuitum ab alio, sicut patet .?) in casu quem ponit philosophus II ** physicorum, et Boetius in V. Si cultor conductus pratio a Domino agri dum foderet agrum reperit thesaurum, modo ista inventio auri (* vi- detur fortuita apud ignorantes causam : tamen unus ma- gnus astrologus qui cognoscat nativitatem illius rustici et videat causam quare ;°) ille invenerit aurum, non re- putabit hoc fortuitum: et declarat occultationem fortune per simile |) dicens: come in erba P angue, idest serpens; anguis enim qui latet in herba prius mordet hominem quam perpendat: et ita fortuna praevenit hominem et prosternit antequam cogitet, dum est in flore prosperi- tatis et reputat se magis securum. Et subdit: Vostro saver non ha contrasto a lei, propter iam dicta, quia for- tuna est ignorata, et liberum arbitrium non est ubi non est electio, et electio non est in ignoratis. Fortuna enim est prater propositum, et per accidens; unde Augusti- nus IV de Civitate Dci: eas causas, qua fortuita dicuntur, non esse dicimus nullas sed occultas. Et Thomas de Aqui- no: ea que per accidens hic aguntur sive in rebus natu- ralibus sive humanis, reducuntur in aliquam causam praor- dinantem, qua est (^) providentia divina. Et hic nota (9) lector quod non solum theologi christiani, sed et multi philosophi et poetae pagani negant fortunam ; unde Macro- bius Libro Saturnalium V, dicit: Homerus maluit nescire fortunam, et soli Deo omnia regenda committit. Virgilius au- tem attribuit ei omnipotentiam, quam et philosophi qui
(') E. hominum. (*) 116, apparet. 3) E. primo Physicorum. &) 116, thesauri. (*) S. quare invenerit, non reputabit hoc. (*) S. similitudinem.
() S. est ipsa providentia. €) S. nota quod non solum.
264 COMENTUM INFERNI
tator eius et Albumasar ." zmulus eius. — Ze sue. Hic autor tangit continuam mutationem fortune dicens : Le sue permutalion non hanno tregue, idest quietem vel pau- sam, quia continuo ut videmus vices fortune mutantur, unde subdit ,P : necessita la fa esser veloce. Et hic nota (*) lector quod circa literam istam ," est toto animo insi- stendum, quia istud dictum non videtur bene sanum; ideo multi multa dixerunt, alii pro autore, alii contra autorem, sicut Cechus de ^ Esculo qui satis improvide damnat dictum autoris exclamans : In ciò fallasti fioren- lin poeta. Sed parcat mihi reverentia sua, si fuisset tam bonus poeta ut,5: astrologus erat, non invexisset (’) ita temere contra autorem. Debebat enim imaginari quod autor non contradixisset expresse sibi ipsi, qui dicit Pur- gatorii cap. XVI: E! cielo i vostri movimenti inifia, Non dico lutti, ma posto ch’ io 'l dica, Dato v' ée lume a bene et a malitia. Est ergo notandum quod istam ,^ literam per autorem ,? aliqui exponunt sic : si fortuna est, de ne- cessitate est mutabilis, quia ut dicit Boetius: Si manere incipit, sors (1°) esse desistit. Unde est hic necessitas con- sequentia, sicut verbi gratia, si dico necesse est futura contingentia ad utrumlibet se habere; aut si dicam ne- cesse est hominem esse rationalem ,!", vel necesse est me habere liberum arbitrium ; verumtamen quidquid dicatur potest exponi breviter et clare, quod necessitas sit ex parte hominis (!^, quia semper et subito unus oc- cupat fortunam alterius, quod indicat litera sequens : Si losto ven che vicenda consegue. Nam ut videmus ;'*) con-
0 — ———++-»»»»—»—»—P-—_Fy — -n2nlRK1«a|A€—€€———_—m_—_+—+———_—_—_—__+m6&
(') S. Almansor. (3) S. dicit. (*) S. nota quod. (*) S. istam totis viribus insistendum est, quia. (3) S. de Esculis. (*) S. poeta quam bonus erat astrologus. (*) E. invehisset.
(*) 8. hanc literam. — 116, quod aliqui per autorem exponunt istam literam sic : si fortuna, de necessitate est.
(*) E. pro auctore. (!**) S. fortuna. (15) E. rationabilem.
(5 116, hominis utentis, ut semper. ('5) E. videtur.
266 COMENTUM INFERNI
dicit quod fortuna non curat |" sibi de lamentationibus (?) hominum. Unde dicit: ma ella s' ce beata e ciò non ode, idest non videtur audire vel curare, quia non potest recipere lesionem; ipsa dico : con P altre prime creature lieta, idest cum intelligentiis, quia Angeli fuerunt creati simul cum coelis ?), qua habent movere et gubernare, et ita influentia cceli qua habet movere (* omnia infe- riora: ergo fortuna fuit simul creata cum coelis et mo- toribus coelorum. Folge sua spera, idest rotam que at- tribuitur fortuna (9), e beata si gode, quasi dicat, facit officium suum et permittit homines clamare (9 et latrare in vanum. Unde nota quod fortuna merito figuratur cum rota; si enim applices candelam rotze que continuo mo- veatur (^), nunc prastabit lumen huic parti, nunc illi, et ita facit influentia coeli.
Or discendiamo. Ista est quinta et ultima pars genera- lis, in qua autor agit et tractat breviter et succincte (5) de poena iracundorum et accidiosorum qui puniuntur in quinto circulo: et primo Virgilius invitat autorem ad istam materiam pertractandam dicens: Or discendiamo omai a maggior piela, idest transeamus inferius ad maiorem poenam, ubi puniuntur maiora vicia quam sint avaritia et prodigalitas; et probat quod non est amplius immorandum circa dictam materiam propter temporis brevitatem, quia scilicet iam steterunt in Inferno per medietatem noctis ; unde dicit: gid ogni stella cade che saliva quand' io mi mossi, vult dicere in effectu quod iam transiverat prima medietas noctis, quia stelle qua ascendebant in principio noctis quando intravit Infernum nunc cadunt, idest va- dunt versus occasum, quia iam transiverunt (?) medium
(!) S. curat de lamentationibus. (3) 116, de maledictionibus. (3) E. caelis, qua habent movere omnia inferiora ; ergo fortuna.
(*) S. movere et gubernare omnia. (5) E. ipsi fortuna.
(*) 116, clamare in vanum. (*) E. movetur. () E. summarie. (°) E. transiverant ipse stelle medium.
CANTUS SEPTIMUS. 261
coli, ideo bene dicit: el troppo star si vieta, idest prohi- betur nobis (') quia non habent stare nisi per tres dies (?), ideo non poterant amplius stare in dicto circulo si vole- bant visitare (?) czetera loca Inferni, in quibus puniuntur tot alia vicia. Noi. Hic autor describit introitum ad quin- tum circulum dicens: Noi ricedemmo, idest transversa- vimus, el cerchio, idest predictum circulum quartum, a l'altra riva, que scilicet est media inter quartum et quintum circulum. Sed hic notandum antequam ulterius procedam, quod autor hucusque tractavit de quatuor peccatis corporalibus et laevioribus, scilicet luxuria, gula, avaricia et prodigalitate: nunc compendiose tractaturus est de quatuor spiritualibus et gravioribus (5, scilicet acci- dia, ira, invidia et superbia. Ad propositum ergo autor tractaturus 5) novam materiam ostendit quod (5) primo invenerit introitum istius quinti circuli, et primo fingit se invenisse unum fontem ebullientem et effundentem aquam que facit unum rivum decurrentem per unum fossa- tum, qui rivus (^) stagnat et facit unam paludem quam vocat stygem. Ad quod ulterius est notandum quod per hoc autor figurat quod ista quatuor vicia, de quibus modo intendit tractare, sunt quasi fraterna et habent eamdem originem et tendunt ad tristitiam. Ideo autor punit ipsa in stygia palude que interpetratur tristitia. Alii tamen dicunt quod iste fons figurative est creatio ire, ideo autor dicit : sopra una fonte che bolle e riversa. Nam ira est accensio sanguinis circa cor; ideo in fonte nullus punitur, quia non est in culpa nec moretur poe- nam, quia (5) irascimini et nolite peccare. Rivus manans
——————— —@
(') E. nobis et merite, quia non habebant illic stare.
(*) 116, dies in Inferno, ideo. (*) S. videre.
(*) E. gravioribus peccatis, scilicet. (5) 116, intraturus novam. (*) 116 e E. quid primo invenerit in introitu istius.
() S. rivus factus stagnat unam paludem.
(*) E. quia per Prophetam dicitur in psalmo : trascimini.
268 COMENTUM INFERNI
a fonte est ira cito transiens, ideo bene figuratur in fluxu cum dicit: per un fossato che da lei diriva: nam teste Horatio: Ira furor brevis est etc., et in rivo etiam nullus punitur; nam ira aliquando laudabilis est quando (*) homo irascitur ubi, quando, et quomodo oportet, ut vult philosophus libro Ethicorum; sed ira inveterata et in- durata punitur in styge quia effectus talis ire est tri- stitia.— L' aqua. Hic autor describit (*) qualitatem aquse quie oritur ex fonte predicto dicens: / aqua era buia, idest bura (?) more lombardo, assai più che. persa, idest (*) plusquam sit color persus qui non est in totum niger, et bene fingitur obscura, quia ira et tristitia obfuscat (5) animum cuiusque. Et(* ostendit quomodo intraverunt viam suam sequentes cursum istius aqua nigra dicens : e noi intramo giù per una via diversa, scilicet a prima, in compagnia de l' onde bige, idest aquarum fuscarum qualis est pannus qui dicitur bisus (); unde bige, idest brune, et subdit locum in quem tendit ista aqua dicens : questo tristo ruscel, idest rivulus qui tendit ad tristitiam (5), ra in la palude ck' à nome Stige, vel secundum aliam li- teram, fa una palude ch’ à nome stige, et videtur melior litera, quando ee disceso appie de le maligne piagge grige, idest postquam pervenit ad (? plagias grisas qua habent colorem subnigrum, qualis est vestis nigra monacalis, ila quod locus conformatur aqua, quia scilicet aqua erat «risa, et ripa per quam decurrchat in vallem erat grisa. Et io. Nunc autor describit poenam iracundorum dicens : Et io che mi stava inteso, idest attento, di mirar, idest speculari novam poenam, vidi gente fangose in quel pan-
LL Á£ _—+————-FF_FFF_——————————_———————+—————-—_—+y--——__—
(') E. quando scilicet. (3) S. scribit.
(*) E. idest obscura. * S. idest quam sil. (*) E. obfuscant. :*) 116, et dicit.
0) 116, biscius. — S. bissus.
i*) S. tristitiam, nam rivulus qui tendit ad tristitiam, va. (*) S. ad plagas.
270 COMENTUM INFERNI
or vedi, idest videre potes per talia signa: l anime di color cui Pira vinse: quia enim nesciverunt vincere iram, ideo male victi sunt ab ea. Et vide quam breviter (*) et pulcre autor perstrinxit istam materiam et sequentem, de qua tamen ^ diffusius et curiosius tractabit in Pur- vatorio. — Et anco. Hic autor detegit poenam accidiosorum quos fingit occulte puniri sub iracundis, et dat eis penam verissimam quia portant intra se poenam occultam, sci- licet tristitiam suam. Dicit ergo: El anco vo’ che tu per certo credi. Hoc dicit quia non videbatur bene credibile quod sub aqua punirentur aliqui graviter, et tamen sic est de accidioso, che gente ee sotto È aqua che sospira, quia non videtur manifeste planctus eorym, qui fit sepul- tus sub aqua, et non apparet nisi per quaedam parva (5) signa exteriora; ideo dicit: e che fan pullular quest aqua al sommo, quia superficialiter aqua ibi faciebat bullas ex murmure quod faciebant isti sub aqua, come l occhio te dice, idest sicut visus (^ intellectualis indicat tibi, o che s' agira, idest ubicumque circumspiciat, quia ubicumque est magna copia istorum accidiosorum. — Filti. Hic au- tor explicat qui sunt isti, ponendo orationem eorum ; unde dicit quod isti accidiosi, /i/fi nel limo, idest fixi et submersi in palude, dicon: tristi fommo ne l'aire dolce, idest in vita temporali dulci ad differentiam istius infernalis amara; che dal sol s' alegra, quia in Inferno non lucet sol neque sensibilis, neque divinus, et vult dicere: nos merito tristamur in ista vita poenali quia fuimus tristes in vita temporali ubi debebamus leetari (3) in claritate solis. Et specificat nominatim vicium ipsorum, cum (°) dicit : portando dentro, idest intra animum clau- sum, accidioso fumo, idest tristitiam accidie quam vocat
(') E. leviter. (?) 116, tam diffusius. () S. aperta signa. — E. quadam signa. (*) E. oculus. .3) S. delectari. (5 S, unde dicit.
CANTUS SEPTIMUS. 271
fumum, quia ita obscurat hominem quod(') nihil preclari facit, imo marcet turpi ocio. Et quia sic (?) tristati sumus in luce serena, ideo bene nunc tristamur in tenebra obscura. Ideo dicit: Or ci atristam nella belletta negra, idest in ista palude nebulosa. Belletta enim est proprie illud liquidum lubricum quod remanet in superficie terrae quando modicum pluvit (*), sive quod flumen reliquit (5 extra alveum, et est vulgare florentinum, et alibi in Tuscia dicitur melma et melmetta, quasi dicat: semper fuimus tristes in vita et semper sumus (5) post mortem. Et subdit autor modum pronunciationis istorum, quia imperfecte loquuntur, dicens : questo inno si gurguglian, idest gurguliando dicunt: nella strozza, idest intra gu- lam. Et hic nota quod hymnus est laus Deo debita, quz cantatur in ecclesiis; et ideo autor bene dat hymnum istis, quia sacerdotes, quorum est cantare hymnos, maxime laborant vicio accidia et asinitatis, unde tales accidiosi sepe dum canunt divinum officium vix possunt labra (5) movere, et dum dicunt pigriter ") et tacito murmure: Domine labia mea aperies, ponunt se ad sedendum, ideo bene addit ?) causam talis gurguliationis dicens: che dir nol posson, scilicet praedictum hymnum con parola ín- tegra, quia siepe non exprimunt verba (°) psalmorum in- tegre, imo diglutiunt.— Cosi. Hic autor ultimo concludit imponens finem dicta materie, et aperiens viam ad ('°) futura. Unde dicit : così girammo, idest, ita, sicut dictum est, circuivimus, grande arco, idest magnum circulum vel girum, de la lorda pozza, idest paludis turpis ex luto et foetore, (ra Za ripa secca e '| mezzo, idest inter
— — — - .-.- — —.. — —
(*) 116, qui nihil. (3) 116, sicut tristati.
(*) 116 e E. pluit. (*) 116, relinquit.
(*) 116, fuimus post mortem, et semper Deus faciat nos tristes; et subdit. ($) 116 e E. labia. (*) S. pigre.
(*) S. dicit. (*) S. verba integra sed deglutiunt.
) ('*) 116, ad futuram.
272 COMENTUM INFERNI ripam ,'! extremam qua sicca est, et medium, quod est ipsa palus; et in extremo circuitu Stygis erat una turris de qua statim dicetur in sequenti capitulo, unde dicit : venimmo a pie, idest juxta, d' una torre al da sezzo, idest ad extremum.
(!; S. ripam siccam extremam et medium.
273
CANTUS OCTAVUS, in quo tractatur de iracundia is entibus in palude a Stygis, et sicut Phlegias demon transivit eos in nave sua sub titulo multorum t$stius viti, ct maxime Phi- lippi Argenti de Florentia; et in fine appropinquaverunt civitatem Inferni, ci non fuerunt. dimissi intrare.
I: o pico seguitando. Postquam in precedenti capitulo circa finem autor noster tractavit de poena iracundorum et accidiosorum qui puniuntur in quinto circulo infer- nali ('), nunc consequenter in isto VIII capitulo preesenti agit et tractat de vicio et supplicio superborum qui pu- niuntur in eodem circulo predicto (*) quem facit Stigia palus; et totum istud capitulum potest dividi in quatuor partes generales, in quarum prima describit custodiam qui (5) fit in fine istius circuli, et nautam qui transpor- tat animas (5 per aquam ad civitatem infernalem, quam (5) autor vocat civitatem Ditis. In secunda tractat de uno spiritu particulari (5) superbissimo qui hic punitur, ibi: Mentre noi. In tertia tractat de signis que a longe in- dicant infelicitatem huius civitatis, ibi: Qui 4 lassamo. In quarta et ultima autor describit resistenciam magnam quam habuerunt volentes intrare dictam terram, ibi: Io vidi più di mille. Ad primum dico quod autor tractat de custodia quz fit(") in turri in fine istius circuli, et continuans dicta dicendis, dicit: Io dico seguitando. Sed antequam descendam ad expositionem liters, ad claram intelligentiam istius continuationis est preesciendum, quod
(*) 116, Inferni. (*) E. circulo predictorum. (*) 116, que fit in turri in fine. (* S. animas ad civitatem. (*) S. quam vocant. (*) E. in particulari.
() E. fit in circuitu et in fine huius circuli. I. 18
274 COMENTUM INFERNI
Dantes quando expulsus est de patria, sicut plene iam patuit supra capitulo VI, fecerat de opere suo sollum- modo VII capitula pracedentia. Cum autem ipse (') more exulum incertus sue fortune pluribus annis va- gus moraretur cum diversis dominis, noluit divina pro- videntia quod tam egregium opus perderetur. Accidit ergo quod cum quidam rimaretur (?) inter caeteras (3) scripturas Dantis in quibusdam cofinis portatis ad loca sacra, quando ignita (* turba magis avida preda, quam iuste vindicta, cucurrerat ad domum eius, reperit dicta VII capitula; quibus cum admiratione lectis et inspectis, subtraxit sagaciter de loco ubi erant, et portavit ad quem- dam civem nomine Dinum eo tempore famosum elo- quentem in Florentia; et breviter (^ cognita perfectione operis imperfecti miserunt ista capitula Marchioni Mar- cello Malespine cum quo tunc Dantes erat. Que ille salis intelligens dominus bene notata ostendit (5) fide- liter Danti rogans, ut non dimitteret sine fine opus cui fecerat tam altum principium. Dantes opere viso fertur dixisse: redditus est mihi maximus labor cum honore perpetuo. Ergo fato volente et Marchione instante, non sine magno labore conatus est resumere altam fanta- siam quam omiserat, et incoepit de novo procedere et continuare materiam inchoatam dicens: Jo dico segui- (ando, idest prosequendo materiam intermissam propter exilium; sed antequam ulterius procedam (^), lector, volo te notare quod istud capitulum, quod quibusdam (9) vi- detur facile et( de materia communi, est valde diffi- cile et pulcrum, in quo autor facit novas et artificiosas fictiones. Primo ergo fingit quod in ista turri fiat specula-
— —
(') E. Cum autem more exulum. — (*) 116, rimaret.
(*) S. e E. certas. (*) S., E. e 116, ingrata turba. (* E. breviter perfectione. ( E. ostendit eidem Danti.
:*) S. procedam, volo te scire. (*) E. in quibusdam.
.") E. facile de materia.
276 COMENTUM INFERNI
stro (') quod aliquis stans in turri ad custodiam fortis passus, videns novam gentem vel hostilem appropinquare, facit certum signum civitati et statim recipit simile si- gnum. Dicit ergo: ef un’ altra, dicunt aliqui scilicet fla- mellam, sed hoc est falsum, imo aliam turrim civitatis(*, render cenno, idest simile signum duarum flammarum, da longi, quia magnum spatium erat inter turrim et tur- rim, ideo dicit: (anto ch’a pena il potea l'occhio torre, idest accipere vel comprehendere propter nimiam di- stantiam. Et hic nota quod ista litera potest simpliciter intelligi sicut expositum est, tamen moraliter potest ex- poni quod turris figurat ipsam superbiam que est alta, et ignis similiter qui (*) semper tendit in altum, quem (*) autor fingit se vidisse a longe (), imo interdum per to- tum mundum sicut patuit in °) Alexandro magno, Ca- sare et (7) multis. Et ponit autor duas turres et in utraque duas flammas; *prima turris est superbia extrinseca et apparens et ideo prima offertur visui, idest speculationi autoris, et habet duas species qua figurantur per duas flammas (9)* scilicet superbiam in |?) benefactis et super- biam in malefactis; nam istud vitium non solum habet locum inter mala, sed etiam inter bona; puta quando quis superbit de scientia, de virtute, de sanctitate, de bonitate dando gloriam sibi et non Deo; de ('°) malefactis habet locum superbia, quando quis arroganter ascribit sibi illud bonum quod vere non est in eo. Secunda turris est superbia intrinseca qua detegitur et manifestatur per
(' E. mundo, quod.
(*) E. civitatis. Ideo dicit: tanto che a pena.
(*) 116, quia semper tendit ad altum.
1) 116 e E. que autor.
(*) 116, a longe, et ad ostendendum quod superbia facit se sentiri a longe, imo. (*) E. de Alexandro. (*) S. e E. et aliis multis.
(*) Mancano nell' Estense le parole chiuse fra i due asterischi.
(*) 116, E. e S. in bonis faetis et superbiam in malis factis.
('*) S. in malefactis. — 116, et in malefactis.
278 COMENTUM INFERNI
splendidas super mensas paratas regaliter nec possunt illis vesci, quia una maxima furia infernalis non permittit porrigere manum in mensam |"; habent et saxum pen- dulum supra caput quod continuo cadere videtur ad (?) domandum eorum superbam (? cervicem (). Nunc ad propositum Phlegias iste fuit superbissimus in mundo, qui interfecit filiam suam et incendit templum Apollinis ; ideo autor inducit eum hic ut per ipsum reprasentet nobis vicium (?) pessimum superbiz in generali, et dat sibi offi- cium transportandi animas ad civitatem infernalem intra quam punitur violentia et fraudulentia, quia superbia est recta via quae ducit homines ($ ad omnia magna mala et peccata, unde Salomon : Initium |") omnis mali est su- perbia. Ad literam ergo veniendo autor volens describere velocitatem istius naute venientis (?, praemittit compara- tionem pulcram et propriam de sagitta quae cum summa festinantia emittitur ab arcu vel balista. Sicut enim sa- gitta velocissime scindit aerem, ita navicula aquam; et sicut sagitta laevis, acuta penetrat et ferit pestifere, ita ista navicula superbie"; ideo bene dicit: Corda non pinse
(') E. in mensas. (*; 116, ad domandam.
(5) E. eorum superbiam. Nunc ad propositum.
(*; Il Cod. 116 qui aggiunge: Exemplo Dionysii Siragusani de quo refert Tul- lius V Tusculanarum quastionum quod cum quidam ex adulatoribus eius no- mine.... memoraret in sermone abundantiam divitiarum, maiestatem, potentiam, magnificentiam domorum regalium et diceret nullum fuisse unquam beatiorem eo, ut dixit Dionysius, vis tu gustare o Damocle quomodo hec vita te delectet et experiri foriunam meam? illo respondente quod sic, iussit illum collocari in loco aureo, picto et parato pulcerrime et plures mensas parari cum vasis ex argento et auro et pulcros pueros assistere et omnia ministrare ad cius voluntatem et apponere epulas splendidissimas et in hoc medio apparatu mandavit suspendi gladium lucentem ad trabem cum seta equina super caput illius beati. Itaque Damocles non aspiciebat pueros illos administratores, nec argentum artificiose laboratum, nec manum porrigebat in mensam, et breviter rogavit tirannum ut posset recedere, quia nolebat amplius esse beatus, et concludit Tullius quod sane videtur declarasse Dionysius nihil esse beatum quod semper habeat in se ali- quid terroris, et dicit quod Dionysius in iuventute commiserat ea propter quae salvus esse non poterat si cepisset esse sapiens de centauris: de Dionysio dice- tur plene cap. XII. Nunc etc.
(*) S. vitam pessimam. — E. vitium superbia. (*) 116, hominem. (*) E. Initium mali. (*) 116, pervenientis. (* E. superbit.
280 COMENTUM INFERNI
quia iste non venit ut damnatus, imo ut preiudicet iuri tuo, ut scilicet retrahat homines ab Inferno docens vi- tare superbiam, et parum stabit hic, unde dicit : più non ci avrai a questa volta, che sol passando il loto, idest coe- num (*) istius paludis, quasi dicat: non faciemus (*) mo- ram tecum, nec habebis nos in potestate tua, nisi in quan- tum velociter transcurremus istam paludem. Hoc dicit quia autor breviter percurrit (?) istam materiam superbise ut de se patet, quam tamen dilfuse pertractabit (* in pur- gatorio. — Quale. Hic ponit confusionem Phlegiae per unam comparationem claram qui (5) conquerebatur amare, unde dicit: Flegias si fece, supple talis, ne / ira accolta, idest concepta mente et facie, quale colui, supple fit, che ascolta grande inganno che li sia falto, poi se ne rammarca, idest conqueritur et dolet. Phlegias enim solitus portare animas defuntorum damnatorum (5) sperabat nunc fecisse lucrum et reperit magnum damnum, quia cogebatur portare hominem vivum et positum in gratia Dei licet aliquando fuisset superbus. Lo duca. Hic autor ostendit quomodo intraverit ^) barcam Phlegia dicens: Lo duca mio, scilicet Virgilius, discese nella barca, quia (8) ratio semper pra- cedit, e poi mi fece intrar appresso lui, quia ipse bonus dux alias (°) fecerat istud iter, et dicit: et illa barca, parve carca, idest onusta, sol, idest solummodo, quando io fui dentro. Hoc ideo fingit quia ista barca erat solita portare animas separatas qua sunt sine pondere; ipse vero erat vivus cum pondere corporis vel moraliter lo- quendo, quia vir sapiens prudentia sua aliquando fir-
Lol ————-.-.----»-»>-r-——rrrr_rr—r_r*-+———.————_ ——112à211———=————————————1—n
(') E. terram. (*) E. non facimus.
(*) 116, transcurrit. (*) E. tractabit.
(*) E. qua comparatur breviter ad mare: unde dicit: Flegias si fece, supple talis, nell'íra accolta, idest confecta mente et facie, quale.
(*) E. damnatorum superbas non fecit lucrum, sed reperit.
(*) E. intravit.
€) S. quia Virgilius qui est ratio hic semper.
(*) 116, aliquando.
282 COMENTUM INFERNI
tune, ridiculum populi et fabula vulgi; nam post lapsum venit in odium et contemptum omnium et suorum(') et amicorum ; modo ad literam dicit autor: Dinanci a me si fece un pien di fango, idest occurrit oculis meis men- talibus, mentre noi passavam la morta gora, idest interim dum transiremus per illam vallem stvgiam, cuius aqua erat mortua, idest immota; gora enim est vulgare flo- rentinum, et est aqua qua currit per duciam ad molen- dinum. Sed ne procedam ulterius obscure ad cognitionem istius hominis est sciendum ,*,, quod iste erat quidam mi- les florentinus nomine Philippus Argenti de Adimaris, vir quidem superbissimus, iracundissimus, sine virtute vel ci- vilitate, displicentissimus, quia erat de stirpe numerosa valde, et pulcer et fortis corpore et dives valde, quae omnia sibi materiam arrogantie ministrabant, habebat summe odio populum florentinum, habebat unum equum quem vocabat equum populi Florentie, quem promit- tebat omnibus (5) petentibus eum mutuo; de mane equus erat paratus tempestive et dabatur primo venienti; po- stea aliis supervenientibus |*) dicebatur: tarde (5), tu fuisti preventus, et sic eludebat i$) spes multorum, et de hoc habebat solacium et risum. Vide ergo quomodo autor (7) bene solvit sibi de vectura si aliquando fuit delusus (°) ab eo. Hunc equum fecit aliquando ferrari argento, ideo co- gnominatus est Philippus Argenti. Autor ergo ponit pe- titionem Philippi (?) ad se dicens: e disse: chi sie tu che vieni anzi ora, idest qui venis ad Infernum ante tempus mortis? Et subdit autor responsionem suam ad illum di- cens: et io a lui, supple respondi de modo mei adventus
(!) S., E. e 116, etiam suorum. (*) 116, notandum. (*) E. omnibus cum mutuo. De mane equus erat. — 116, equus erat. (*) E. supervenientibus, tarde, dicebatur, tu fuisti preventus.
(*) S. tarde venisti, et sic eludebatur spes.
(*) 116, illudebat spem. — E. cludebat spem.
(*) E. Autor solvit. (*) E. elusus ab eo. (*) E. Philippi dicens.
284 COMENTUM INFERNI
voluit submergere navim. Et in hoc autor tangit morem superbi insani, qui constitutus in infimo statu miseriae, non potest pati contumeliam verborum ; et subdit defen- sionem "Virgilii dicens: perche 'l maestro accorto, idest Virgilius providus circa salutem autoris, /o sospinse, idest repulit ('Y a navi, et transivit ultra, dicendo: via costà con gli altri cani, idest vade cum aliis superbis qui ira-
scuntur ad omne verbum, sicut canis ad omnem mu- . scam, et per hoc notat (*) prudentiam sapientis qui cito cedit furori, et dimittit talem dicens: vade, morde te rabie ?) canis rabide. Sed ut appareat clare qualiter iste canis rabidus non potuerit (* pati aliquam contumeliam verborum etiam iocosam, volo te scire novum ioco- . sum per quod evidenter appareat eius natura (°) clara displicenter. Est ergo breviter sciendum, quod tempore istius Philippi, paulo ante expulsionem autoris, fuit in civitate Florentie Ciachus maximus gulosus, de quo di- ctum est supra capitulo VI, et quidam alius ioculator leccator, nomine Blondellus, homo parvulus de persona, sed multum politus et ornatus ,), cum cesarie capillo- rum flava, non habens pilum tortum in capite. Hic Blon- dellus una die, tempore quadragesima, profectus ad pi- scariam, volebat emere duas lampredas pro domino Verio de Circulis, qui tunc erat princeps partis Albe. Quod Ciachus videns accessit ad Blondellum, et petit quid esset. Blondellus subito finxit quod. heri de sero tres pulcriores lamprede () cum uno magno sturione prz- sentata fuerant Domino Cursio de Donatis, qui erat prin- ceps (5) alterius partis Nigre; et dixit, quod ideo facie-
() E. repulit illum a navi. (*) S. notat sapientiam prudentis qui. (!) S. rabie canis rabidi. — E. te, rabide canis, rabie. ^) E. potuit. (5) S., E. e 116, natura elata.
(9) S. ornatus, cesarie. (*) E. pulcriores lampreds presentate fuerant. (*) S. princeps partis nigre.
286 COMENTUM INFERNI
quare ' Biondellus ivit versus loziam Adimarorum, et Ciachus sequutus est eum. expectans videre eventum rei. Sed dominus Philippus. qui non potuerat contingere ba- ratarium *. stabat totus turbatus et rodebat se ipsum in animo ?, quia extimabat. quod Blondellus ad " po- stam alicuius fecisset sibi unam ^ truffam. Et ecce in- terim Blondellum: cui statim dominus Philippus venit in occursum. Et quum Blondellus ignarus fraudis factae contra eum, salutaret illum. Philippus, qui erat corpore magnus, nervosus, fortis. iracundus. indignans dedit sibi cum pugno magnum ictum in faciem. Et Blondello cla- mante: Heu mihi! quid est hoc. Domine mi ? Philippus apprehendens eum per crines, abiecto caputio, fulmina- bat super eum manu, et lingua clamabat : Proditor ' bene videbis, quid est hoc. Quale rubinare mittis tu ad me? Bene rubinabo te. Videor ne tibi puer irridendus *'? Et sic dicendo cum pugnis suis, qui videbantur sibi ferrei, fregit sibi totum visum, et totum caput depilavit, volu- tando ipsum per lutum; et cum tanto studio ^ repetebat verbera, quod numquam Blondellus potuit dicere unum verbum ad veram excusationem sui. Demum quum mul- lasset eum multis bussis, et mulli concurrentes cum maximo labore eruissent * illum de manibus suis .®, di- cebant Blondello, quod ipse fatue egerat mittendo Phi- lippo ‘!° ribaldum cum flasco et truffis, quia ,'^ bene de- bebat scire, quod dominus Philippus non erat homo mottezandus. Blondellus autem plorans, excusabat se, quod nunquam miserat ad eum pro vino; et statim co- gitavit, hoc factum fuisse opera Ciachi, qui '% solici-
'; E. quare ipse Blondellus, ? E. baratterium.
*) E. animo existimans. ‘) S. ad postulationem.
?*) E. hanc truffam. ($) S. ridendus.
(1) E. tanto furore. (*) 116, eripuissent. — E. extraxerunt. 5) E. et dicebant. (!*) E. domino Philippo.
UD 116, et quod bene. 14*) E. quia.
288 COMENTUM INFERM
se incendit amore tuo '. qua sic incensa venit ad me Virgilium ut ducerem te per istum Infernum. ubi videres iustam vindictam superborum, et disceres sic spernere eus, ut patuit II capitulo: sed prima litera videtur mibi magis propria. ubi secunda videtur magis * violentata. Et ut ostendat Virgilius praedictum spiritum fore dignum tali vituperatione. dicit: quei. quem tu vidisti ita frustra insanientem. fu al mondo persona urgogliosa. idest arro- gans, de se temere presumens cum tamen nihil boni in se haberet, unde dicit: bon(a non ce che sua memoria fregi, idest nulla virtus est que ornet memoriam suam ,3, et ideo: cosi se F ombra sua qui furiosa. tunc enim su- perbus cadens * efficitur rabiosus quando non habet in se virtutem qua possit se redimere. — Quanti. Hic Virgilius ad arguendam vanitatem superborum. dat unum nota- bile, dicens: quanti se tengon or lassù. scilicet in mundo viventium, gran regi, idest magnos principes 3 , nam rex (9 primum antiquitus nomen est dignitatis, ut dicit Justi- nus in prohemio suo: et nota quod dicit notanter, fengon, quia istud vicium arrozantie falso de se extimat; nam ille est vere rex, qui primo scit regere se ipsum, che qui staranno come porci in brago. idest volutabro, quasi dicat stabunt in ceno istius fetida paludis sicut porci in luto. Et hic nota quod istud accidit «epe de facto in isto mundo. Quot reges illustres tabuerunt in carceribus Ro- manorum sicut Svphax, Jugurta, Perses ", et quot Ro- mani principes? Nonne " Vitellius imperator Romano- rum ductus est per urbem in," furore populi cunctis iacientibus in faciem et os cius lutum. urinam et fecem ?
—— — — — —— — Á——— ——— — ———M—ÓÁ— A
'!, E. tuo, et qua. — 116, suo, qua.
'5j S. satis violenta. — 116 e E. magis violenta.
‘8, E. memoriam eius. ^, E. ardens.
‘*, 116, principes et dominos. ‘9 E. nam rex antiquitus. 7j E. Xerses. (* E. Num ne.
^ &$, in furorem.
CANTUS OCTAVUS. 289
Valerianus autem imperator (') consenuit in carcere regis Persarum cum hac ignominiosa perpetua servitute, quod semper regem ascensurum equum sublevabat tergo suo, sicut scribit /Elius spartianus, licet non oporteat ire per exempla veterum, quia quotidie habemus exempla pre (?) oculos, et ideo bene dicit: di se lassando orribili dispregi, quia redduntur contemptibiles apud omnes. — El io. Hic autor ostendit quod (?) non contentus tali exprobratione verborum optaverit sibi videre facta peiora, unde dicit : el io, supple dixi Virgilio: o Maestro, molto saria vago di vederlo atuffar, idest submergi, in questa broda, idest paludem pinguem unctam ad modum brodi, prima che noi uscissimo del lago, scilicet de Styge ista marcida lacuna, vel (* sequitur autor humanum appetitum quasi dicat: sicut (9) delectabatur distraciare et ludificari alios, ita vellem antequam recedam hinc fieri destracium et ludibrium de eo. Et subdit responsionem Virgilii qui dicit quod autor videbit quod optat antequam perveniat ad finem circuli, unde dicit: ef egli a me: supple Virgilius respondit : fu serai sazio di tal disio e conven che (i goda, quasi dicat, eris satur et lzetus tali vindicta quam appetis tam avide, avanti che la proda, idest antequam extre- mitas ripe, (i si lassi vedere, quasi dicat : antequam ap- plices ad ripam civitatis ubi exibis de navi; et sic vide quod adhuc erant tam (5) a longe quod non poterant vi- dere ultimam ripam. Et hic nota quod istud quod autor hic fingit, aliquando accidit de facto in mundo isto, quia dicit aliquando vir sapiens videns rabiosam bizariam unius superbi: iste ducet adhuc miseram vitam; dicet () alius ego vellem videre cito ; respondet (5) sapiens : istud forte
(') 116, imperator romanus. (*) 116 e E. pre oculis. (*) E. quod ad contemptum tali exprobratione verborum oportuit sibi videre. (*) 116 e E. lacuna. Et sequitur. (*) 116, sicut ille spiritus.
(*) S. e E. tam longe. (*) 116, dicit alius. — E. dicet aliquis. (*) 116, respondit.
I. 19
290 COMENTUM INFERNI
accidet priusquam optes vel credas, et sic accidit: sic (') dicebat Boetius exul, et hoc verificatum est in utroque. Nam si Boetius non fuisset relegatus per superbum re- gem Gothorum, non fecisset opus tam nobile et utile, quod fuit multis causa consolationis in tribulatione et desperatione; nec Dantes nisi similiter passus esset per- secutionem superborum fecisset opus tam mirabile, quod fuit causa correctionis sibi et aliis. Unde si uterque fuis- set interrogatus: velles tu numquam fuisse expulsus (*, non dubito quod respondisset (^ : nullo modo. — Dipo ciò. Hic autor ponit effectum sua optationis, dicens clare : Jo vidi dipo ció, idest paulo post ista verba facta inter me et Virgilium, far quello strazio, idest tam magnum et vituperosum, di costui, scilicet Philippi, a le fangose genti, idest illis superbis in eodem luto * positis, unde per hoc autor innuit quod superbus punitur et destruitur ?) manu superborum, sicut iam dictum est, unde (5) dicit : che ancor ne lodo e ringrazio Dio, et sic vide quod vir sapiens sine lesione conscientia ,") sepe optat ruinam pravi ad uti- litatem aliorum, quando ille est obstinatus et insanabilis sicut erat (?) nunc iste. Et statim subdit triste spectacu- lum factum de isto exprimens eius nomen, patriam et vicium, dicens: lutti gridavano ah Filippo Argenti, ita quod factis et. verbis insultabant ci; ille autem, quia non po- terat volvere (°) se contra illos, convertebat rabiem suam in se. Ideo dicit : el fiorentino spirito bizarro, idest (!°) stic- ciosus, se volgea coi denti in se medesimo, sicut facit homo superbus quando non potest facere vindictam de iniuria qui fit sibi a potentiore.
(!) S. sic dicebat Boelius exul philosophiae, et ita nunc autor noster simili- ter exul, et hoc. — 116, sic dicebat exul philosophis, ita autor noster similiter
exul, et hoc. (*) E. exulem. (*) 116, respondissent. (*) E. loco. ( E. distratiatur (9) 116, ideo dicit. (" E. conscientie gaudet ruina pravi. (*) S. erat iste.
() E. vulnere ulcisci contra illos. (!*) E. idest furiosus, sí volgea.
CANTUS OCTAVUS. 291
Quivi el lassamo. Ista est tertia pars in qua autor, terminata materia superbia, nunc tendit versus tractatum nove materia, scilicet civitatis infernalis. Ideo prius de- scribit signa indicantia a longe ipsam civitatem, et con- tinuans dicta dicendis dicit: quivi el lassammo, idest di- misimus istum Philippum ita destraciatum in isto luto, che più non ne narro, quia non intendo plura dicere de eo, quia pro ( nunc satis dictum erat de materia su- perborum in isto uno superbo prasertim, quia occurre- bat alia materia pertractanda, scilicet poenarum que sunt intra (?) civitatem ; unde dicit : ma un duolo, idest magnus dolor, me percosse ne l'orecchie. Hic dolor non proce- debat ex valle, imo proveniebat a civitate; ideo direxit oculum versus partem a qua venire videbatur. Unde di- cit: perch' io sbarro l'occhio intento davanti, quasi dicat promovi vel aperui oculum intellectualem ulterius ante me, quia ubi primo tenebam oculum solum (?) ad cee- num, ubi ita male tractabatur superbus ( cum magno clamore (9) omnium, levavi oculum ubi audiebam maio- rem clamorem et dolorem a longe provenientem a maiori poena (5). — Lo bon. Hic autor ostendit quomodo Virgilius providus preevenerit eum, non expectata petitione expli- cans sibi, unde proveniat tam intensus dolor, quia sci- licet a civitate ad quam incipiebant appropinquare, unde dicit: Lo bon maestro, scilicet Virgilius, disse : o figliuolo la città che ha nome Dite omai s' appressa. Ad quod nota quod ista civitas fingitur (^) esse civitas regalis et deno- minatur civitas Ditis a Dite rege infernali, quia in ea sunt absconditi magni thesauri inferorum, idest magni peccatores clausi, sicut magni heretici, tiranni, raptores,
(') 116, pro tunc. (*) E. intra hanc civitatem. (*) E. solummodo. (*) E. superbus ille,
(* E. clamore levavi oculos ubi audiebam clamorem et.
(*) E. pena quam ista. (*) 116, fingitur regalis.
292 COMENTUM INFERNI
desperati, blasphemi, sodomit®, usurarii, fraudulenti, fal- sarii, proditores. Ideo bene dicit : coi grari cittadini, idest sceleratis qui graviter peccaverunt, ita quod pondus pec- catorum demersit eos in profundum, col gran stuolo, idest exercitu, quia hic est multitudo numerosa per varias acies ordinata. Est enim ista civitas populosa (') et plena gentibus totius mundi qua: habitant in diversis vicis, ut patebit in processu. — E/ io. Hic autor ponit responsionem suam ad Virgilium, in qua profitetur se iam videre si- gna praetendentia ipsam. Unde dicit : E! io, idest ego Dan- tes dixi: Maestro, idest, o Virgili, magister mi 2), vere videris mihi dicere verum 3), già certo, idest certe sine dubio, cerno, idest discerno et comprehendo, /e sue me- schite (^. Et hic nota quod istae Ecclesie sunt sepulcra hereticorum qui puniuntur iuxta moenia murorum intra civitatem. Sicut enim accidit in mundo isto, quod acce- dentes ad aliquam terram primo solent videre a longe templa qua communiter sunt alta et apparentia, ita nunc isti accedentes ad istam civitatem infernalem primo vi- dent templa, idest sepulcra haereticorum, qua ad modum templorum apparebant in acre, quia eorum coopertoria sunt suspensa in alto, et videntur in forma quasi tecta Ecclesiarum acuta in medio. Nota etiam quod autor uti- tur vocabulo saracenico ?; nam Ecclesie hereticorum non possunt dici Ecclesia. Ponit etiam ipsa sepulcra here- ticorum iuxta extrema seposita a toto corpore civitatis, quia conventicula hereticorum sunt tales, quod (^ vitant consortia aliorum. Et tangit formam paene istorum a qua procedebat ille dolor, quia scilicet puniuntur in igne, unde dicit : vermiglie come fosser uscite di fuoco, sicut a simili videmus hic quando faber ignit bene unum fer- (*) S. populata. (*) S. mi, videris.
(*) 116, verum, quia, già certo. (*) 116, meschite, idest ecclesias. Et. (*) E. saraceno. (9) E. quia vitant.
CANTUS OCTAVUS. 293
rum quod totum videtur igneum. Et subdit responsionem Virgilii confirmantis et declarantis dictum eius, unde dicit: el ei mi disse: idest et ille Virgilius dixit mihi: el fuoco eterno, quia semper duraturus, ch’ entro T affoca, idest incendit illas meschitas interius, le demostra rosse, come tu vedi, in questo basso inferno. — Noi. Hic ultimo autor ostendit quomodo pervenerint ad istam civitatem, quam describit a mirabili fortitudine eius, dicens: noi pur giugnemo, idest nos (') tandem pervenimus et appu- limus finaliter navigando cum Phlegia, dentro a l'aite fosse, idest profundas, che vallan quella terra sconsolata, idest cingunt et claudunt illam civitatem infelicem, quia Infer- nus est locus inconsolabilis, ut dicit Aristotiles in sua poetria. Et hic nota quod autor fingit istam civitatem fore fortem et inexpugnabilem cum magnis fossis profun- dis et muris altis et fortibus, ut locus conveniat damna- tis. Videmus enim in mundo nostro quod qui gravius deliquerunt coercentur () duriori carcere, et subiiciuntur gravioribus poenis; et ita qui lzevius peccaverunt (?) lar- gius detinentur et levius puniuntur: ita in proposito, isti qui sunt inclusi intra civitatem, enormius peccave- runt; ilii vero qui sunt positi extra in loco ampliore et liberiore, levius peccaverunt. Nota etiam quod per pro- funditatem fossarum, et fortitudinem murorum, autor figurat profunditatem et difficultatem materie, quam nunc parabat intrare, sicut statim dicetur ; unde dicit : le mura mi parea che ferro fosse, idest essent de materia ferrea, ut bene videbis infra. Ideo autor bene fingit quod non potuerunt (*) pervenire ad introitum nisi f) per longam circuitionem, unde dicit: venimmo in parte, scilicet ad
(') 116, idest nos tamen pervenimus et applicuimus. — E. idest nos tamen pervenimus et appulimus.
(*) S. coarctantur. (*) E. peccaverunt e contrario: ita in.
(*) 116, potuerint. (*) 116, nisi post.
294 COMENTUM INFERNI
terram ante portam civitatis, ubi erat portus illius na- vigii, dove’! nocchier forte, scilicet Phlegias superbus: gridò: uscitice, idest exite de navi, quia : qui ee l'entrata, et bene dicit quod clamavit, quia cum magna indigna- tione et ira deposuit eos ad terram. Sciebat enim quod erant facturi magnum damnum civitati, et dicit: non senza far pria grande agirata, quia non sine longo di- scursu rationis et magno labore speculationis potuit per- venire ad istam materiam. Et hic ultimo nota lector, quod potes mirari et dubitare, nonne autor noster de- scripsit supra civitatem infernalem, ubi tertio capitulo dixit: Per me si va nella città dolente! similiter descripsit Charonem nautam qui transportat omnes animas pra- vorum in Infernum per fluvium Acherontis; quare ergo nunc describit aliam civitatem et alium nautam, scilicet Phlegiam qui transfert animas de valle ad istam civi- tatem ? Dico" breviter quod autor non est hic super- fluus, imo subtiliter facit pulcerrimam fictionem; fingit enim quod ista magna et antiqua civitas habeat tria et diversa fortilitia, sicut gratia exempli habet civitas anti- qua Padua in Italia. Modo in primo fortilitio È) maiore, ubi non fit magna custodia, habitant illi qui peccaverunt per incontinentiam. In secundo strictiore ubi fit magna (3) custodia habitant illi qui peccaverunt per violentiam. In (5) tertio fortilitio strictissimo habitant illi qui pecca- verunt per fraudulentiam (5), ubi invenitur tertius por- titor (9) animarum peior et horribilior cateris, scilicet Gerion ; et ultimo in centro civitatis est carcer obscuris- simus, scilicet puteus in quo puniuntur proditores.
Io vidi più di mille. Ista est quarta et ultima pars generalis, in qua autor ostendit maximam resistentiam
-——— ———-+& ——
(!) S. Dico quod autor. (*) E. fortilitio, ubi. (*) S. e 116, maior. (*) E. Sed in tertio. (*) E. fraudem. (*) 116, portator.
CANTUS OCTAVUS. 295
quam habuerunt ad intrandum istam civitatem. Sed an- tequam descendam ad literam exponendam volo te pre- scire ('), quod tota ista pars est fortis et comuniter male intellecta; sed ne perdam tempus dicam breviter et sum- matim, quod autor noster ideo fingit se hic invenisse maximam resistentiam, ut per illam det intelligi maxi- mam luctam menlis quam secum habuit. Si enim supra autor invenit in singulis circulis unum singularem cu- stodem qui voluit sibi denegare ingressum ne videret communia vicia et supplicia incontinentium, qua sunt quasi per se nota ; quanto fortius debet hic invenisse ma- gnam multitudinem custodum volentium impedire ne (?) intret civitatem, et videat vicia magis occulta? Fingit ergo subtiliter quod daemones in magna multitudine cum magno furore concurrerint ad turrim magistram, ut bene custodirent passum ne isti possent intrare. Ergo per dz- mones autor repraesentat nobis malitias, fraudes et falsi- tates quas parabat describere, quas non Homerus, non Virgilius numquam (5) descripserat; ideo non mireris si (*) habuerit hic magnam resistentiam, quia sine magna dif- ficultate non poterat intrare () fortem materiam. Nunc ad literam dicit autor: Jo vidi più di mille dal ciel pio- vuti, idest Daemoniorum (5) qui propter superbiam ceci- derunt de celesti civitate in istam infernalem, et ponit numerum pro numero, ita poterat dicere () centum milia vel mille milia, quia infinita et innumerabilia sunt genera malitiarum et fraudium, et dicit: în su le porte, in plurali propter versum, vel ad magnificandam forti- tudinem illius porte, cum tamen non esset nisi una porta, ut patebit postea. Et primo ponit verba demonum, di- cens: che dicean slizzosamente, idest indignanter et cum
(') 116, notare. (*) 116, ne intraret civitatem et videret. | (*) S. e E. unquam descripserant (*) 116 e E. si habuit. (*) E. intrare tam fortem. (*) S. demonum. (*) 116, dici.
296 COMENTUM INFERNI
ira: chi ee costui, scilicet tam audax, tam valens, che senza morte, idest qui antequam sit mortuus, va per lo regno della morta gente, idest per Infernum qui est locus vere mortuorum; et vide quod autor noster non erat mortuus cum istis, quia non fuerat usus in vita malitiis et fraudibus, nisi parum ad fallendas mulieres in juven- tute sua, ut dicetur alibi. — E/ savio. Hic autor ostendit quomodo Virgilius tentaverit primo per se intrare, quia audiebat quod illi solummodo conquerebantur de ipso qui (') vivens erat. Unde dicit: e! savio Duca mio, sci- licet Virgilius sapiens poeta, fece cenno di voler parlar a lor secretamente, ut minus indignarentur si solus iret, quia ?) erat mortuus, et (*) placaret eos, et sic impetra- ret accessum pro autore. Per hoc autem figurat quod Virgilius voluit tentare si per se poterat inducere ( au- torem ad istam materiam, sed non potuit. Et tangit effectum dicens quod modicum visi sunt placari(°), unde dicit: alor, idest tunc illi daemones, chiusero un poco el gran desdegno, idest indignationem quam primo conce- perant viso autore vivo, e disser: vien tu solo, quia alias hic fuisti, et quia non es exiturus de Inferno, sicut iste qui venit ut referat ad vivos() de summa infelicitate peccatorum, et sic revocet homines ab ista patria nostra, quam semper petimus ct optamus magnificare et augere; unde dicit: che si ardito intró per questo regno, quasi dicat: nimis fuit audax in intrando Infernum et audacter venit hucusque, sed non poterit procedere ulterius; et ideo non est nisi unum consilium quod ( desistat ab itinere incoepto, scilicet ab ista descriptione (5) Inferni, unde dicit: so/ se ritorni per la folle strada, idest per
(!) 116, qui vivus erat. (*) 116, qui erat. (*) E. ut placaret. (*) S. inducere istum autorem ‘in istam. (5) E. placati.
(f) S., E. e 116, vivos nova de summa.
(*) E. scilicet quod. (*) E. descriptione infima Inferni.
CANTUS OCTAVUS. 297
viam, idest per materiam quam temere intravit, provi se sa che lu qui rimarrai, quasi dicat faciat totum conatum suum quod (') non poterit perficere (*) quod cee- pit, nec tu poteris iuvare eum quamvis feceris sibi viam - hucusque; ideo dicit: che gli hai scorta si buia contrada, quasi dicat: tu scortasti et duxisti eum per vallem tam nebulosam et obscuram. — Pensa. Hic autor volens osten- dere terrorem suum, qui inducebat sibi desperationem, apostrophat ad lectorem, ut reddat eum attentum ad con- siderandum difficultatem magnam ; unde dicit : o lector : pensa s'io mi sconfortai, quasi dicat: bene potes cogi- tare quomodo territus sum, ai suon di le parole male- delte, quae dixerant illi daemones in &ternum maledicti; et certe ita pavefactus sum, ch’ 1o non credetti ritornarci mai. Et nota quod non vult aliud dicere nisi quod con- ferendo cum ratione et faciendo comparationes (?) de se ad Virgilium, desperavit posse procedere ulterius; ideo timuit remanere ibi, scilicet faciendo finem operi, et crede (*) quod aliquando fuit (5) in actu lacerandi quid- quid fecerat quando veniebat ad tales passus arduos. — O caro. Hic autor implorat auxilium Virgilii, vel captat be- nivolentiam ab ante factis, dicens : o caro duca mio, idest, o Virgili, che m' ha' renduta sicurta, ubi timebam, et hai me tratto da l'alto periglio, idest, et qui eruisti me (5) a magno periculo, cA' incontra mi stelle, idest quod occurrit mihi in isto itinere periculoso, et dicit : più di sette volte, quia scilicet liberavit eum a tribus feris primo impe- dientibus eum a timore intrandi primo Infernum ; a Mi- noe (^), a Phlegia, a Philippo Argenti; et ita de multis. Et ecce petitionem : non mi lasciar diss' io cosi disfatto,
(*) 116, quia. (*) E. facere. (*) 116 e E. comparationem. (*) 116, et credo. (*) 116, fuerit. (9) 116, me de magno.
(7) 116, a Minoe, a Cerbero, a Plutone, a Phlegia et a Philippo.
298 COMENTUM INFERM
idest ita delusum infecto ' opere isto. quasi dicat juvi- sti * re semper in omnibus dubiis: nunc autem si non potes plus. dimittamus, unde subdit : ritroriam l'orme no- stre insieme ratto, idest revertamur simul cito per eam- dem viam per quam venimus. ubi fecimus vestigia no- stra. et ® hoc dicto. se / passar più oltre c é negato, idest «i non possumus ulterius procedere in ista via. Et subdit responsionem Virrilii exhortantis ipsum, ne timeat, quia datum est desuper quod perficiat residuum itineris, sicut iam fecerunt partem. unde dicit: e quel Signor, idest Virgilius qui erat mihi dominus et magister, che h né avea menato, quia conduxerat me salvum usque ad illum passum fortem. me disse: non (emer ch'alcun non ce po' tor lo nostro passo, idest transitum ad civitatem, da tal n’ è dato, quia scilicet a Deo concessum, cui po- tentia daemonum non potest contradicere: et promittit sibi bonam spem, dicens : ma qui m' attendi, idest expecta me, e conforta e ciba lo spirito lasso, idest pasce animum vacuum omni spe, di speranzia bona, scilicet feliciter in- trandi et perficiendi, ch’ io non te lassarò nel mondo basso, idest quia ego non deseram te in isto Inferno opere im- perfecto, imo ducam te per altum Purgatorium, unde postea cum alio duce ascendes altissimum caelum. Ergo bene traham te de Inferno, et non dimittam te in eo. — Cosi. Mic autor posita exhortatione Virgilii, ponit ^ exces- sum eius dicens: Cosi sen va, scilicet solus, sine me, e quici i abandona, ad certam horam, /o dolce padre, et (5) recessus eius erat mihi amarus, unde dicit : el io rimango in forse, idest (9) remaneo in dubio, et ecce dubium, che st e no nel capo me tenciona, quia in phantasia mea di- cebam : ita intrabit non intrabit, ita redibit non redibit.
(*) E. imperfecto. (!) S., E. e 116, iuvasti me. (5) S. e E. et hoc dico. (*) 116, ponit accessum eius, (*) 116, ideo recessus. — F. idest et recessus. (*) S. idest in dubio.
CANTUS OCTAVYUS. 299
Et subdit quod non potuit audire verba Virgilii ad illos custodes, dicens: non pofei, idest ego Dantes non potui, udir quello ch' a lor porse, quia nimis eram a longe, sed cito vidi repulsam sibi datam, unde dicit : ma ei, scilicet ille Virgilius, non stelle la con essi, scilicet daemonibus, guari, idest quasi vult dicere, quod Virgilius stetit quasi nihil cum illis in verbis, che ciascun se ricorse dentro a prova, idest certatim reintraverunt (') civitatem, quia non placuit eis petitio Virgilii, ideo excluserunt (*) eum, unde dicit: quei nostri aversari, scilicet daemones, chiuser le porte nel petto al mio Signore, quasi dicat statim, che fuor rimase, male consolatus; et ecce quod (?) fecit, e rivol- sesi a me con passi rari, quia coepit redire lente versus autorem totus cogitabundus. Et hic nota quod autor fin- git hoc totum, quia non poterat cum Virgilio solo in- trare istam civitatem nisi mediante auxilio alterius, ut statim patebit ; et etiam quia de rei veritate Virgilius non descripserat (*) ad plenum istam materiam ; unde (5) autor, sicut patebit in processu, describit (*) quasi omnia genera fraudium et poenarum mirabiliter, que nunquam fue- runt per Virgilium vel alium somniata quod ego sciam ; et describit confusionem Virgilii per signa pudoris et do- loris dicens (^: et Virgilius, avea gli occhi a la terra, scilicet deiectos in terram pro verecundia, et habebat le ciglia rase d' ogni baldancia, idest faciem privatam omni alacritate, ita quod vultus eius erat moerore confusus, et dolebat intra se, unde dicit: e dicea nei sospiri, que suspiria sunt signa doloris, chi m' ha negate le dolenti case? quasi dicat: quis negavit () introitum istius civi- tatis, in qua omnes domus sunt plene dolore, nisi isti
(*) E. recucurrerunt. (*) S. concluserunt.
(*) S. e E. quid fecit. (*) E. descripsit.
(* S. nunc autor. (9) E. descripsit.
(*) E. dicens quod Virgilius. (*) 116, negavit mihi introitum.
300 COMENTUM INFERNI
maledicti diaboli qui noluerunt admittere me ? Unde ipse Virgilius fingit VI Eneydos quod Sybilla dicat Enea: Nulli fas casto sceleratum insistere limen.— Et a me. Hic ostendit quomodo Virgilius quamvis iratus exhortatus fuerit ipsum ne perderet spem bonam ; unde dicit: Ef a me disse: tu non sbigottire, idest non terrearis('), non turberis, perch’ io m' adiri, ch’ io. vinceró la pugna, quia scilicet intrabo omnino, qual ch'a la diffension dentro s agiri, idest quicumque volvat (?) se ad resistentiam in- tra terram circa muros, quasi dicat: faciant quam peius possunt quod ego intrabo in despectum eorum; et pro- bat a maiori, quod non sit mirandum si daemones (?) isti presumpserunt denegare hominibus intrare per istam portam, quia presumpserant(* olim denegare Christo intrare portam primam Inferni, qui (9) veniebat ad facien- dum eis damnum, unde dicit : questa lor tracotancia, idest straniantia non ee nova, imo antiqua, quod statim pro- bat; che già l'usaro a men stretta porta, idest ad primam portam Inferni, quae est magis patens quam ista, quia est sine ulla custodia, /a quale ancor se (rova senza serra- me (5, quia Christus fregit seras ct claustra Inferni iuxta illud () : Attollite portas principes vestras È). Et specificat illam portam per titulum nigrum qui reperitur in sum- mitate istius porta, ut patuit in principio tertii capituli, unde dicit: (u vedesti la scritta morla, idest scripturam, que est vox mortua, ubi dicitur : iustizia mosse il mio alto Fattore. Sed certe sicut non potuerunt resistere (9) Christo ibi ; ita hic non poterunt resistere ('°) uni Deo qui
(') E. non terrearis, perché. (? E. volvat se intus ad. (*) E. si daemones ita praesumpserunt. (*) S. e E. presumpserunt. (*) E. quia veniebat.
(*) E. serrame, quia Salvator ipse Dominus noster Jesus Christus fregit.
() E. illud in psalmo.
(*) E. vestras, et elevamini porte eternales et introibit rex glorie. Et specificat.
(*) E. resistere Salvatori nostro Domino Jesu Christo ibidem; ita et hic non poterunt. (!) 116, resistere nunc uni Deo.
CANTUS OCTAVUS. 301
jam venit in succursum nostrum. Et vult breviter dicere Virgilius ad excusationem suam : isti daemones presum- pserunt impedire (*) Christum ne intraret infernum per (?) liberationem Patrum, quanto fortius possunt presumere impedire nos! sed sicut nihil profecerunt tunc, ita nec nunc, quia intrabimus virtute divina. Et sic vide (?) ex dictis cessat obiectio quam solent quidam facere, quare daemones non recipiebant Dantem libenter ut lucraren- tur illam animam ? quia autor venerat vivus ad libe- randum se et alios ab isto Inferno, moraliter loquendo. Et nota quod appellamus Infernum moralem statum vi- tiorum, quia homines moraliter loquendo sunt mortui in eo, sicut a simili dicimus bellum civile, quia de civibus fuit et inter cives gestum, tamen re vera fuit potius incivile. — E gid. Hic ultimo Virgilius ad exhortationem autoris dicit, quod iam appropinquabat ille qui est in- troducturus eos in civitatem ; unde dicit: E (al, idest unus talis tam potens, che per lui ne fia la terra aperta, quia scilicet aperiet nobis portam manu sua, già discende l' erta, quasi dicat: iam venit per Infernum continuo descen- dendo, di quà da lei, idest ab illa porta citra, passando per li cerchi senza scorta, quia scilicet venit solus et non indiget scorta, sicut tu. Et hic erat Mercurius, ut clare ostendetur in sequenti capitulo.
(!) E. impedire Dominum Jesum Christum. (* E. pro liberatione. (*) E. vide quod ex dictis.
302 COMENTUM INFERNI
CANTUS NONUS, in quo Virgilius declarat Danti questionem, sicut alia vice fuit in civitate Inferni tuens eum de itinere, ac etiam de tribus furiis cinctis serpentibus; et in fine, sicut propter nuntii cali securitatem, ingressi sunt. portam.
Q... color che villà di for mi pinse. Postquam in superiori capitulo proxime precedenti poeta (') Dantes ostendit quomodo Virgilius fuerit turpiter exclusus a porta civitatis infernalis, nunc consequenter in isto nono capitulo intendit ostendere quomodo et cuius auxilio intraverit (^ istam civitatem. Et praesens capitulum potest breviter dividi in quatuor partes generales; in quarum prima describit deliberationem et consilium Virgilii circa istum introitum. In secunda describit monstra infernalia que apparuerunt sibi in ista turri, ibi : e£ altro disse. In tertia describit illum qui introduxit eos in istam terram, ibi: E gid venia. In quarta et ultima describit (?) primam poenam quz reperitur (5) intra civitatem, scilicet poenam hereticorum, ibi: dentro v'intramo. Ad primam dico quod autor describit deliberationem "Virgilii, et primo praemittit continuationem. Ad intelligentiam cuius volo te (9 scire, quod istud capitulum est valde forte, et habet multos passus difficiles sicut aliquis textus Virgilii vel alterius poeta. Pro evidentia ergo istius primi rithimi, dico quod autor vult dicere sententialiter in effectu, quod Virgilius erat iratus propter turpem repulsam sibi datam a damonibus, et sic per consequens rubefactus ira inflammante; et ex hoc Dantes erat valde terrefactus
(') 116, poeta noster ostendit. (*) 116, intraverunt. (*) S. describit poenam. (^) E. recipitur. (*) 116, te preescire.
CANTUS NONUS. 303
et pallefactus timore infrigidante. Modo ad propositum Virgilius videns quod persuasio (') et exhortatio quam fecerat non revigorabat Dantem, quia non deponebat timorem, tamquam (?) sapiens temperavit se et mitigavit iram suam, ut Dantes deponeret timorem suum. Hoc autem ostendit per mutationem coloris, quia Virgilius videns Dantem stare pallidum et non mutare colorem, retraxit suum ruborem ad intra, ut (?) sic dissimularet iram suam. Nunc ordina sic literam : Quel color, idest pallor, che me pinse de fuor, idest (*) representavit, et ma- nifestavit mihi in facie, viltd, idest timiditatem, quia pallor est signum pusillanimitatis et vilitatis, veggendo, idest mihi videnti, el duca mio, scilicet Virgilium, tornar in volta, idest reverti retrorsum; et in hoc tangit causam sui ti- moris, quia viderat Virgilium redire turbatum, restrinse dentro, idest retraxit introrsum in animum, et occulta- vit, el suo novo, idest colorem rubeum Virgilii acciden- talem, quem noviter contraxerat propter iram. Virgilius enim non erat naturaliter rubeus, quia fuit complexione melancholicus, sicut et Dantes ipse, licet omnis sangui- neus et rubeus contrahat novum ruborem quando in- flammatur ira. Quod autem Virgilius fuerit nunc iratus, patet per id quod dixit supra, fu perch io m' adiri, et dicit signanter, più tosto, supple, quam si non vidisset me pallidum, quasi dicat, erat ita (’) accensus, quod non cito reposuisset (5) iram, nisi fecisset gratia mei quem videbat ita timoratum. — Attento. Hic autor tangit attentionem Virgilii, per quam ostendit quod expectabat succursum de quo dixerat. Et ad intelligendam (^) istam dispositionem
—
(!) S. persuasio quam fecerat. — E. quam fecerat auctori non revigorat eum, quia.
(*) E. ipse tamquam. (*) 116, et sic dissimulavit iram suam. (*) S. idest manifestavit mihi. (*) E. erat taliter accensus. (*) S., E. e 116, deposuisset.
(*) E. intelligentiam dispositus Virgilii.
304 COMENTUM INFERNI
Virgilii imaginare ," quod Virgilius facit hic sicut ille qui reperit se in sylva, vel in valle palustri de nocte vel de die quando est nebula spissa, qui tunc non potest videre aliquid ?) prope vel- longe, ideo stat auribus attentis (^ si posset audire vocem vel strepitum alicuius venientis, ita quod notat si audit tantum frondes arborum quati. Dicit ergo: et ille Virgilius, si fermò attento com’ uom ch’ ascolta, et ecce quare, che P occhio nol potea menar a lunga, quia non poterat videre a longe, per ? air nera, idest obscuram illius vallis stygialis, e per la nebbia folta, idest nebulam, que surgebat ex illa valle foetida (^ sicut naturale est. — Pur. Hic autor describit locutionem Vir- gilii, et quia ista litera est difficillima et intricatissima volo ad eius declarationem te considerare unum casum talem. Est unus qui habet causam cum aliquibus adver- sariis, post longam contentionem videns adversarios for- tiores, iratus exclamat: per Deum! oportet quod vincam istam pugnam, si deberem facere nescio quid; demum (9), hoc dicto, dicit, et si non; et stat modicum et dicit : dabo me tali $9 qui bene me iuvabit; modo ita a simili nunc Virgilius dicit: si non potero intrare per me, bene cognosco talem qui ) bene me introducet. Nunc ordina literam sic: pur a me conven vincer la pugna, idest istam probam, et debet legi voce alta ad modum irati, se non, debet legi voce submissa, et debet suppleri: et si non poterimus vincere pugnam, (al ne s'offerse, idest talis obtulit se nobis ad succursum, quod eius auxilio bene intrabimus, et dimittit verbum suspensum, sicut est de more loquentium cum ira, qui non perficiunt oratio-
(') S. debes imaginare. — 116, imaginavit. (*) 116, aliud. (*) 116, attentus. (*) E. funda. (5) E. deinde.
(*) 116, tali, et non dicit plus quam velit dicere, si non potero vincere pu- gnam, dabo me tali qui bene. () S. qui me introducet. Nunc. — 116 e E. qui bene introducet nos. Nunc.
306 COMENTUM INFERNI
ecce causam timoris, perch io traeva la parola trunca, idest dictum truncatum et suspensum, forse a peggior sentencia ch'e non (enne, quia scilicet timui ne unquam alius poeta intrasset per se, et tamen non sic (') erat, quia Virgilius alias (* fuit hic, ut statim dicetur. — In questo. Hic Dantes ad declarandum se de dubio quod concepe- rat(?) ex verbis suspensivis Virgilii, statim movet sibi quasstionem circa hoc, et breviter petit: si unquam ali- quis (*) poetarum qui sunt in limbo cum eo, intravit unquam dictam terram? et vult dicere: si aliquis poeta paganus descripsit unquam infernum, sicut ipse christia- nus?) facere intendebat. Dicit ergo: alcun del primo grado, idest an aliquis poeta gentilis antiquus de numero illorum qui sunt ($) positi in primo circulo Inferni inter illustres sine paena sensibili; unde dicit: che, idest qui primus gradus, (ronca la speranza sol, idest solummodo, per pena, idest loco pena; quasi dicat, quod (") iste cir- culus primus non dat aliam poenam istis illustribus nisi quia (8) nunquam sperant videre Deum, sicut clare expo- situm est supra capitulo IV; et sic vide quam subtili- ter autor dicit unam rem grossam, et declarat se fecisse petitionem dubitativam, cum postea addit: questa que- sion fec' io, nam quaestio est dubitabilis propositio. Ad quam quiestionem dicit respondere Virgilium in uno verbo, quod raro; unde dicit: e quei, scilicet Virgilius, me rispose, et dixit: di rado incontra, idest de raro con- tingit, ch alcun di noi, scilicet ex nobis poetis, faccia el camin per lo qual io vado, idest (?) describit istam ma- teriam vel viam inferorum per quam nos vadimus,
(!) E. et tamen sic erat. (*) 116, alias fuerat. (*) E. acceperat.
(*) E. aliquis alius poeta qui sit in limbo.
(*) E. auctor christianus facere intendit.
(*) E. qui fuerunt positi.
(") 116, quia. (*) E. quod.
(*) E. hoc est, describat hanc materiam. — 116, hoc est, describat istam.
308 COMENTUM INFERNI
quando Ericto compulit .eum sua arte magica intrare puteum inferni ad suscitandam umbram unius prodito- ris de profundo inferni. Dicit ergo: /u carne era nuda di me, idest nudata et privata mea figura humana, quia cito post mortem caro resolvitur in elementa sua, et amittit pristinam figuram, di poco, idest de modico tem- pore eram mortuus, ch'ella me fee intrar dentro a quel muro, scilicet istius civitatis; stabat enim Virgilius ante portam quando dicebat ista", et ecce quare: per trarne un spirto del cerchio di Giuda, idest de ultimo circulo infernali, in cuius centro ponitur Judas, ut patet ultimo capitulo inferni. Et (*) hic nota bene quod iste passus vi- detur nimis fortis multis, unde dubitant et petunt quando fuit (*) hoc, et dicunt: quando Ericto suscitavit mortuum ad petitionem Sexti, de quo dictum est. Sed hoc est omnino (* impossibile, quia Virgilius erat tunc iuvenis, vel f) mortuus est tempore Augusti, ut iam dictum est capitulo I. Alii dicunt quod ista Ericto suscitavit alium mortuum in Thesalia ad petitionem Bruti et Cassii, qui fecerunt ibi bellum civile cum Augusto et Antonio; sed hoc etiam est falsum, quia paulo post istud bellum Virgilius (9) primo venit Romam*spoliatus bonis suis. Sed certe non oportet ire per ista somnia vana, quia ista est simpliciter fictio nova, quia autor fingit quod Virgilius hoc finxerit ad(’) exhortandum ipsum, sicut facit aliquando vir sapiens ut prestet (*) materiam bene sperandi (°) alteri, dicit: bene sum expertus in hoc, ideo ne dubites tibi de aliquo. Unde statim assignat causam,
(!) E. e 116, ista verba.
(*) S. Et nota bene quod iste passus bene videtur. — E. Et hic notandum. (* E. fuerit hoc. — 116, fuit hoc; et dicunt aliqui quando Hericon.
() E. omnino falsum, quia.
(*) S. et mortuus est. — E. et mortuus tempore.
(*) 116, Virgilius venit Romam. (*) S. ad hortationem ipsius.
(*) E. preferat. (*) 116, sperandi, dicit: bene.
310 COMENTUM INFERNI
omnium malorum, ideo occurrunt homini volenti vin- cere vitia, sicut modo Dantes. Ad cuius intelligentiam est breviter sciendum, quod iste furie infernales fingun- tur ab omnibus poetis esse tres, quia omne malum per- petratur ," mente, lingua, manu, unde vocantur Alecto, Thesiphone, Megera. Prima, moraliter loquendo, est prava cogitatio, et Alecto interpretatur impausabilis, quia non permittit quiescere mentem. Secunda est prava locutio, unde Thesiphone interpretatur vox supposita, nam vox servit locutioni. Tertia est prava operatio, unde Megera interpretatur longa lis. Istze ^ tres merito appellantur furia infernales, quia incitant ^ hominem ad furiam et furorem omnium scelerum; et vere sunt arma et instru- menta, quibus daemones expugnant homines et ducunt ad inferna. Nunc ad literam autor volens describere fu- rias (* primo continuat dicta dicendis, dicens: ef altro disse; scilicet ille Virgilius ad exhortationem meam, ma non l'ho a mente, idest sum oblitus, quasi dicat alias ra- tiones et persuasiones fecit mihi, quas referre non pos- sum, quia omnino eram intentus ad principalem materiam describendam; unde |" dicit: però che l'occhio, idest spe- culatio intellectualis, m' avea tutto tratto, idest omnino abstraxerat me, ver [alta torre a la cima rovente, idest ardentem, rubentem (5 igne qui erat in ea. Ista |") enim est illa turris secunda, que reddidit signum prime cum duabus facibus, ut patuit in principio precedentis capi- tuli; et facta continuatione describit furias in generali, quantum ad actum, et quantum ad habitum dicens: dove, idest in qua turre, (re furie infernal fuor dritte ratto, idest cito, à» un punto, idest in instanti, quia homo subito in-
(!) E. causatur. (]) E. et ista tres. (*) S. vocant. (*) E. furias istas. (*) 116, ideo. (*) E. et rubentem.
() E. Ista est turris secunda qua reddit.
312 COMENTUM INFERNI tentiones animi, lingue et manus: et nominat eas ordine (') debito, dicens: quest ee Megera dal sinistro canto, quia est peior quantum ad scandalum in foro civili, non in foro conscientiz ; quella che piange dal destro ee Aletto, quia ab ista emanat omnis causa planctus; TAesiphone ce nel mezzo, quia locutio est orzanum medium quo animus opera- tur ad extra; nam homo primo committit peccatum in mente elizendo malum *. deinde manifestat lingua con- ceptum, et tertio prorumpit in operationem; ideo bene ponit Thesiphone mediam; deinde tangit actus; ipsa- rum, dicens: con Funghie se fendea ciascuna el petto, idest acutis stimulis * lacerant sibi corda qua stant in pecto- ribus, et hoc est proprie officium prime, scilicet pravae cogitationis, baltean le palme, hoc est proprie officium tertize, scilicet pravae operationis, e gridavan si alto, et hoc est proprie officium secunde, scilicet prave locu- tionis, ex (°° quo territus sum, unde dicit: ch'io me strinsi al poeía per sospelto, timens ne iste plus obstarent quam daemones. — Vegna. Nunc autor declarat clamorem furia- rum, quia omnes alta voce clamabant Medusam in fa- vorem suum ad terrendum et expellendum hominem vivum ab ingressu istius civitatis, quia nullum monstrum infernale videbatur potentius et efficacius ad impedimen- tum et obstaculum istius. Habebat enim crines serpen- tinos sicut et ipse furia, et solo aspectu omnes videntes (5) se saxificabat. Sed qua erat ista Medusa? Certe multi multa dixerunt hic de‘ Medusa. Aliqui enim dicunt quod autor per Medusam dat intelligi figuraliter in ge- nerali libidinem sive mulierem libidinosam ; quod arguunt quia Medusa fuit olim pulcerrima, et aspectus talis red-
(*) E. malum dictum; et lingua manifestat conceptum, et manus prorumpit.
(*) 116, actum. ^J 116, strumentis.
(*) E. ex quibus territus. (9) 116, videntes saxificabat. (", S. de ea. Aliqui.
314 COMENTUM INFERNI
dusa figurat ," terrorem in generali, et ista espositio est optima et verissima; nam terror maxime impediebat au- torem, sicut iam patuit in fine capituli proxime prece- dentis. Si enim terror revocabat autorem ab ingressu generali et facili inferni, sicut ostensum est clare II ca- pitulo huius libri, quanto fortius ab ingressu arduis- simo istius fortissime civitatis, qua est murata ferro, et (*: habet tot milia daemoniorum, et tot terribilia mon- stra ad custodiam sui! Ergo ad propositum, dimissis cee- teris opinionibus praedictis tamquam superfluis, volunt dicere iste furie: non possumus uti fortioribus armis ad arcendum istum retro ,*, quam terrore, quia terror facit hominem stupidum, saxeum; ergo sola Medusa fortis armatura sufficit ad expugnandum et fugandum istum fortem bellatorem ne triumphet gloriose de nobis. Nunc ad literam dicit autor: fue, idest omnes furia, grida- van riguardando in giuso, scilicet supra Dantem ad incu- tiendum (^ sibi timorem, vegna Medusa, cuius est tanta potentia, quod hominem adhuc viventem facit videri mor- tuum, unde dicit: si"! farem di smalto, idest durum, la- pideum velut smaltum, quasi dicat, faciemus eum oblivio- sum, insensibilem. Et arguit quod nunc sit obstandum isti, quia si olim obstitissent Theseo quando ivit ad In- fernum, iste *) non attentaret nunc venire, unde dicit : mal non vengiamo in Teseo Pl assalto. Et hic nota quod istud est vulgare tuscum non lombardum, unde vidi multos deceptos hic exponentes: mal non vengiamo, idest * bene vindicavimus: imo debet exponi per oppositum sic: mal non vengiamo, idest * (*) male fecimus quod non vindicavimus in Theseo insultum quem fecit contra nos,
(*) S. significat. (*) 116, et qua habet tot millia demonum.
(* E. retro ire quam. (*) E. ad immittendum sibi terrorem.
(*) 116, iste nunc non attentaret venire.
(*) Le parole fra i due asterischi sono state supplite dagli altri tre Codici.
316 COMENTUM INFERNI
stesso mi volse, idest removit me ab aspectu eius, e non se lenne a le mie mani, idest non confidit quod ego ap- ponerem | manus super oculos meos, che ancor nor me chiudesse, idest. clauderet mihi visum, con le sue, sci- licet manibus, quia nifimur in celifum, et ubi maius periculum, ibi cautius > est agendum. — O roi. Hic au- tor quia fecerat subtilem et artificiosam fictionem, cer- tus quod vulgares rudes non intelligerent eam, invitat sapientes et intelligentes ad |? considerationem sententize hic latentis; unde apostrophans ad tales dicit: O voi ch'avete gl intelletti sani, idest eruditos circa figmenta poetica, mi- rate, quia propter admirari |^ cceperunt homines philo- sophari, Za dottrina, scilicel poeticam moralem alego- rizando, che s' asconde, idest qua latet sub duro cortice litere, unde dicit: sotfo'1 velame de li versi strani, quia de rei veritate isti versus rithimici }) videntur multum extranei hic. Et hic nota, lector, quod ego sepe rideo de multis qui dicunt: talis bene intelligit (9) literam, et ita de omni autore; sed hoc est falsum, quia intelligere est intus latentia legere, sicut autor hic manifeste testa- tur in litera, quia bene sciebat quod ista litera aliene deponeretur (’) a multis.
E gid venia. Ista est tertia pars generalis, in qua au- tor describit adventum Mercurii cuius ope et opera in- traverunt civitatem Ditis. Sed antequam descendam ad literam est utiliter praenotandum, quod sicut scribunt omnes poeta, et potissime Martianus Capella in libro de nuptiis Mercurii, Mercurius qui est secundus planeta su- pra lunam, est Deus eloquentia et sagacitatis: facit enim
(*) S. ponerem. 2) S. cautius attendendum. (*) 116, ad considerandum sententias hic latentes. (* E. admirationem. — 116, admirare. (*) E. rithimati.
(*) E. e 116, intelligit Dantem, quia bene intelligit literam; et ita etc.—S. in- telligit Dantem, et ita de omni autore, quod est falsum. (*) S. e E. exponeretur.
318 COMENTUM INFERNI
placavit eloquentia sua, quod omnes reduxerunt gla- dios in vaginam; sed alius superveniens qui non au- diverat eum obtruncavit ipsum. Et declarat impetum Mercurii per comparationem pulcram et propriam venti, quia talis est Mercurius, idest eloquens contra adversa- rios, qualis est ventus contra ignem adversum; unde di- cit: non altrementi fatto, scilicet ille sonus, quasi dicat, imo similis, che d' un vento, idest (') quam sonus unius venti, scilicet (*) talis qualis sonus unius venti, impetuoso per li avversi ardori, idest ardores adversarios, qui ex adverso comburunt aliquam sylvam; unde dicit: che fier la selva, scilicet ardentem, quia eloquens ferit populum iratum, e fa fuggir le fiere e li pastori, idest ipsos subdi- tos et dominos (*): quam sepe Tullius fecit hoc multis orationibus suis! Et vide quantum comparatio sit pro- pria, quia recte eloquentia assimilatur vento impetuoso, sylva populo, ira igni: ideo bene dicit: sencia alcun re- (ento, idest sine aliquo retinaculo vel obstaculo, quia nihil potest obsistere * huic Deo Mercurio. Sicut enim ventus fortis ignem obvium repellit et transportat alio, ita eloquens iram populi repellit et retorquet in loca proxima in damnum vicinorum; unde bene dicit: Dinanci polveroso va superbo, cum victoria, quia nihil sibi curat de aliquo, ideo emittit ante se pulverem cum magno impetu; ideo bene dixit: Li rami schianta, abbatte e porta fuori, quia annichilat, evacuat 5) omnia argumenta obvian- tia sibi. — Gli occhi. Nunc autor ostendit quod (S) ostenso adventu Mercurii per auditum, Virgilius specificat ipsum per visum: et breviter vult dicere, quod Virgilius qui clauserat oculos sibi ne videret Medusam, nunc aperuit
(*) S. idest talis qualis sonus unius venti, impetuoso etc.
(*) 116, scilicet qualis sonus. (*) E. dominos, et quam sspe.
(*) E. resistere. () S. e E. et evacuat.
(*) 116, quod Virgilius, ostenso adventu Mercurii per auditum, specificat.
320 COMENTUM INFERNI
animarum; vel dicas et melius quod hoc dicit, quia Mer- curius fingitur habere alas ad pedes, quia nihil volatilius, nihil velocius eloquentia sermonis, così come le rane si deleguan tulle, ex timore mortis, dinanti a la nemica bi- scia, que naturaliter inimicatur ranis, fin ch'a la terra ciascuna s abica, idest applicatur terre et absconditur ibi. Et nota quantum ista comparatio proprissime facit ad propositum: sicut enim rane stant in palude, ita et anima iste in stygia palude; sicut rana non potest di- velli de palude, ita nec anime istorum; sicut ranze sunt semper garrule, ita anima iste semper querula; sicut rane sunt turpes, nigrae, infect, ita animae reorum et peccatorum turpes (*) infames: sicut rana sunt fugaces (5), timida, ita anima reorum; sicut rana non possunt eva- dere a facie serpentis nisi fugiendo et latendo, ita nec rei a facie eloquentis nisi per fugam. Et subdit quomodo Mercurius dissipabat nebulam illius vallis, * dicens: et ille Mercurius rimovea dal volto quel aire grasso, idest repellebat a se illum fumum tenebrosum illius vallis * (9) pinguis, menando la sinistra innanci spesso, quia in dextra portabat virgam, qua aperturus erat portam. Per hoc figurat quod eloquentia detegit occulta, nudat secreta, et removet omnia velamenta verborum; et sic tandem devenit ad aperiendam portam fraudibus inclusis, et (^ dicit: e sol di quella angoscia parea lasso, idest quod solummodo ex illo magno labore fugandi fumum vide- batur fessus, quia maxime laboriosum est (5) adducere veritatem in lucem. Et dicit notanter: parea, quia in rei veritate non erat, sed sic videbatur, quia pro certo magnus (°) labor eloquentis est removere falsitatem et
(') E. turpes et infames; et sicut.
(*) E. fugaces et timide, ita et anima reorum. Et sicut.
(*) Le parole racchiuse fra i due asterischi sono dei Codici Est. e Strozz. (*) 116, unde dicit. (*) E. erat. (*) 116, maximus labor.
CANTUS NONUS. 321
aperire veritatem, qua sspe latet in profundo et multis laqueis ligata non dissolvitur nisi ingenio (*) sagacis iudi- cis. — Ben m'accorsi. Nunc autor ostendit quomodo de- venerit in cognitionem generalem istius potentis dicens : ben m' accors' io. ch' el era dal ciel messo, scilicet per tam mirabiles (*) effectus, quia opera eius erant magis divina quam humana, quia transibat solus per aquam sicco pede, et aerem serenabat, et omnes ante se fugabat; et bene fingit ipsum missum a coelo, quia, ut dictum est, Mer- curius est secundus planeta, est filius Iovis, est deus elo- quentia; ergo bene (?) a coelo historice, poetice, alegorice loquendo, et vere eloquentia est coeleste donum. Et hic lector volo quod notes necessario, quod multi decepti sunt hic dicentes, quod iste fuit unus angelus, quod ta- men alienum est a mente autoris, unde non intelligunt motivum eius: nam Mercurius poetice loquendo est nun- cius et interpres Deorum, qui mittitur a superis ad in- feros ad executionem omnis divine voluntatis, sicut patet apud Homerum, Virgilium, Statium, Martianum, et alios multos. Nec oportet quod autor fingat divinam gratiam sibi missam, quia iam sepe ostendit se facere istam de- scriptionem per divinam gratiam. Preterea autor intro- ducit apparitionem angelorum in purgatorio non in in- ferno; unde Virgilius dicit sibi purgatorii capitulo Il: Omai vedrai de si fatti officiali, scilicet de angelis, quia non erat solitus videre angelos per totum tempus quo stetit in inferno; et ideo stupefactus, volsime al maestro, quasi volens dicere: quis est iste tam mirabilis? e quet fece cenno ch'io slesse cheto e inchinasse ad esso, vult di- cere quod Virgilius cum conniventia oculorum monuit eum, quod preestaret sibi omnimodam reverentiam tacite
(*) S. multo ingenio. (*) E. mirabilem effectum. (* 116 e E. bene venit a colo.
I. 21
322 COMENTUM INFERNI
expectando quid facturus esset; quasi (') dicat: tace et expecta, quia statim videbis quod iste est ille tantum expectatus et desideratus a nobis; et nota quod bene Virgilius iubet istum (?) honorare Mercurium, quia Deus est, et quia eloquentia summe honoravit autorem; ideo bene debet honorare eam. — A4/. Hic autor describit ape- ritionem porta, et incipit ab exclamatione dicens cum admiratione: AA quanto mi parea pien di disdegno, idest ille Mercurius contra illos daemones contradicentes; ergo cum summa indignatione et ira venne a la porta, que erat ita firmata et custodita, e laperse, faciliter et cito, che non ebbe alcun ritegno, idest resistentiam, con una verghetta. Et hic nota bene quod virga est signum po- testatis; ideo per virgam intellige potentiam et efficaciam eloquentiz, quz frangit omnia fortia claustra; imo(?), quod est mirabile credere, virgula, idest parva lingua eloquentis vincit mortem qua: est ultimum terribilium, sicut nar- rat Valerius de Egesia philosopho, qui ita efficaciter per- suadebat hominibus contemptum mortis, quod aliqui in- venti sunt qui sponte privaverunt se vita volentes effugere miserias istius mundi. Non ergo mirum si Mercurius cum virga sua intravit istam civitatem fortem. Nonne (5 Pe- ricles cum lingua sua acquisivit sibi dominium nobilis- simae civitatis Athenarum ? Nonne (°) Gaius Graccus po- pulum Romanum excitabat ^ in furorem? Sed quid vado per exempla antiqua? nonne diebus nostris Jacobus Bus- solarius frater heremita armabat et exarmabat, ducebat et versabat populum magnum el potentem antiquissimae civitatis Papiae in Lombardia? et tamen non habebat di- vitias, non potentiam, non amicitias, sed solum mirabilem
(') E. quasi dicat tacite: expecta. — 116, quasi diceret: tace et expecta. (°) 116, ipsum. (3) E. imo, est. &) E. Num ne. (*) E. Num nc.
:5) E. excitavit in furorem? Num ne diebus nostris.
CANTUS NONUS. 323
eloquentiam! — O cacciati. Hic autor posita operatione Mercurii, ponit eius improperationem contra demones; qui breviter dicit: cur contradicitis divine voluntati omni- potentis cui nihil potest resistere? Dicit ergo: egli comin- ciò, idest ille Mercurius coepit loqui, et dicere: sull orribile soglia, idest in introitu dictae porta, o gente sospetta cac- ciali del ciel, scilicet per superbiam vestram, ond" esta tracotancia, idest unde vel a quo ista tam temeraria so- cordia, in voi s'allet(a, idest vocatur in vos, perché rical- citrale a quella voglia, idest contra illud velle Dei, quasi dicat: durum (') est contra stimulum calcitrare; a cui non puote mai el fin esser mozzo, idest cuius voluntatis di- vine finis, nunquam potest esse intercisus, sed oportet quod eius mandatum semper mandetur executioni, et hoc cedit vobis ad cumulum maioris doloris; unde dicit : e che più volle v'ha cresciuto doglia, quia alias (*) animas liberavit ab inferis, unde subdit: che giova nelle fata dar di cozzo, quasi dicat: nihil prodest incutere et inniti con- tra fata, quia iste ex influentia coeli et divina providentia habet percurrere totum infernum, sicut iam percurrit unam partem, quod probat per exemplum antiquum; nam Hercules isto modo ivit ad infernum, et traxit inde Cer- berum quem male mulctavit, ut patuit iam supra. Dicit ergo bene: Cerbero vostro, qui est vester canis inferna- lis, st ben vi ricorda, idest bene meminisse potestis, ne porta ancor pelato el mento e'l gozzo, signum servitutis, quia catene iniectee sunt ad gultur et collum eius, nec potuistis impedire Herculem, aut vindictam facere de Theseo, qui fecerat tam durum insultum. Ideo bene di- cebant furia supra : mal non vengiamo in Teseo [' assalto, quasi dicat iste: si Hercules, Theseus, Ulixes iverunt ad Infernum secundum fictionem poetarum, quanto melius
(') E. durum est vobis contra. (*) E. alias liberavit animas.
324 COMENTUM INFERNI
iste magnus poeta Christianus potest ire et redire cum victoria: — Poi. Hic autor ultimo describit recessum Mer- curii, dicens: poi, ille Mercurius, se rirolse, idest redivit retro, per la lorda strada, idest per turpem viam palu- dosam per quam venerat tacite. Unde dicit: e non fee molto a noi, idest non fecit verbum nobis, quia nobis serviverat opere, ma fee sembiante, idest signum, com" uom cui altra cura stringa e morda, quasi dicat videbatur habere alium cogitatum quam nostrum; unde dicit: che quella di colui che gli ee davante. Per istum actum au- tor figurat tacite quod eloquentia non habet servire uni tantum, sed habet expedire simul diversas vices; nam quamvis iuvaret nunc Dantem, ita poterat iuvare alium poetam, vel oratorem in alio opere, vel mercatorem in negotio suo, imo " predicantem, disputantem, sermoci- nantem. Unde Mercurius habet fere locum in omnibus actibus humanis, ideo bene dicit Seneca ^: magna qui- dem res el varia est eloquen(ia, nec sic se alicui indul- sit ut lola contingere( ; salis felix est qui in aliquam eius partem receplus est. Et tangit eorum introitum in civi- tatem dolentem, dicens: e noi movemmo i pie sicuri, ubi prius eramus timidi et suspecti, inrer la lerra, cuius porta erat patefacta super nobis, apresso le parole sante, idest post verba qua sancte fecerat ille Mercurius incre- pando vanam insaniam damonum, qui conabantur re- sistere divina voluntati.
Dentro v' intramo. Ista est quarta pars generalis in qua autor(?) breviter describit primam poenam quz re- peritur intra terram istam, scilicet poenam hereticorum; et primo tangit suam dispositionem circa istam materiam, et continuans dicta dicendis dicit: dentro tv'entramo senza
(!) E. imo etiam predicantem. (*) 116, Seneca in libro declamationum. (*) 116 c E. autor describit.
CANTUS NONUS. 325
alcuna guerra, quia scilicet omnes qui concurrerant ad custodiam et preparaverant se ad defensionem cesserunt nobis statim confusi ex verbis Mercurii; ef io ch' avea disio di veder la condizion che (al forlezza serra, idest qui affectabam cognoscere conditionem eorum (') quos tam fortis civitas in se claudit et continet, invio l'occhio intorno, idest dirigo visum circa moenia civitatis, idest speculationem intellectualem, com'io fui dentro, idest sta- tim, sine mora, e veggio grande campagna, idest magna collegia hereticorum, ad ogni man, idest hinc inde a dextris et (?) sinistris, piena de duolo e de tormento rio, quia scilicet heeretici magna poena afficiuntur, et per consequens dolore, ut statim dicetur. — Sì come. Hic au- tor describit poenam hereticorum; sed antequam veniam ad literam est pravidendum (?) quod heretici stant (*) mortui in sepulcris apertis, de quibus exalat (?) magnus foetor, et ardent igne. Hoc autem figurat moraliter, quod haeretici sunt mortui quantum ad fidem, et viventes se- pulti, quia eorum vitium occultant nec audent propalare, tamen sepulcra sunt aperta, quia eis non est clausa via redeundi ad unitatem Ecclesie, et copercula pendent in aere super eos, quia eorum finalis sententia pendet usque- quo sunt in vita, et possunt resurgere de sepulcris per peenitentiam (5), ideo cremantur igne, quia de facto inci- nerantur in mundo quando sunt pertinaces in non re- vocando, vel quia eorum mens sive conscientia ardet et sestuat interius; et sunt positi iuxta moenia civitatis quia vitant consortia hominum, et stant communiter separati a comunione civium (”), sicut videmus hodie de facto
(') S. illorum. (*) S. e E. et a sinistris.
(*) 116, prenotandum. (*) E. sunt.
(5) 116, exibat.
(*) 116, penitentiam: fzetor autem qui exit de sepulcris est opinio et cre- dulitas falsa qua inficit aerem idest gentem vicinam, ideo.
(*) S. hominum.
326 COMENTUM INFERNI
quod tales stant in vallibus fortissimis inter altissimos montes, unde non possunt (') divelli aliqua via. Nunc ergo ad propositum dico quod autor volens describere situm et formam sepulcrorum in quibus puniuntur ha- retici, praemittit duas comparationes, et breviter dicit, quod tanta erat multitudo et varietas sepulcrorum (?) ibi, quanta est apud civitatem Arelata in provincia Nar- bonensi et apud civitatem Pole in Histria: modo ordina literam sic: i. sepulcri facevan cosi lutto il luoco varo, idest varium diversimode; sicut varia est diversitas colorum, quivi, scilicet intra et prope murum istius civitatis, si come, supple faciunt, ad Arli. Ista civitas est in pro- vincia Narbonensi, qua literaliter dicitur Arelatze sita su- per Rhodano longe ab Avinione forte per tres leucas, iuxta quam est maxima multitudo arcarum diversarum formarum, de quibus dicitur communiter, quod olim tem- pore Caroli magni facto ibi magno conflictu inter Chri- stianos et Saracenos, multis utrinque prostratis, volentes Christiani superstites ex pielate sepelire corpora suorum, rogaverunt Deum ut ostenderet eis Christianos qui in tanta comuni strage non discernebantur ab infidelibus; et continuo super quolibet Christiano apparuit cedula indicans quis ille esset, et sic fecerunt sepulturas parvas et magnas secundum exigentiam cuiusque (?). Sed quid- quid dicatur credo quod hoc sit vanum et fabulosum; et credo quod erat ex consuetudine patriae sepelire mor- tuos, sicut vidi apud alias multas terras in partibus illis licet non in tanta multitudine. Sed forte hoc erat quia Arelate est antiquissima civitas, et fuit aliquando caput regni, sicut vidi tempore Urbani quinti, quod (* Carolus modernus imperator accessit ad istam civitatem et fecit se coronari regem Arelatensem iuxta Rhodanum. ldeo
(') E. non possint. (3) E. sepulcrorum quanta. (*) E. cuiuscumque. (*) E. quum Carolus.
CANTUS NONUS. 327
dicit: dove Rodano stagna, idest inundat: et ecce aliam comparationem ; st come a Pola: iuxta Polam civitatem est etiam magna multitudo arcarum; audio quod sunt quasi septingentae numero, et fertur quod olim porta- bantur corpora de Sclavonia in Histria (*) sepelienda ibi iuxta maritimam, et dicit: apresso del Carnaro. Est enim Carnarium quidam gulphus in mari Adriaco (?) in finibus Italie continens xl. miliaria, et est locus periculosus valde, ideo dicit: che, idest quod Carnarium Italia chiude, ex illa parte, e î suoi termini bagna, idest confinia; et restringit autor comparationem factam cum dicit: salvo che'l modo v'era più amaro, quia scilicet in sepulcris (9) qua sunt apud Arelate vel Polam sunt ossa sine sensu et poena, in istis vero est magna poena ignis; et est com- paratio abusiva, quia in arcis dictarum civitatum nulla est amaritudo poena, sed in istis est amarissima poena. Arce etiam qua sunt apud Arelate et Polam sunt extra civitatem ; iste vero sunt intra, licet circa (5 extrema a corpore civitatis sequestrata. Et ecce quomodo modus erat amarior ex qualitate poene: che fiamme erano sparte tra li avelli, idest erant sparsim disperdite inter sepulturas, per le quali eran si del tutto accesi, ardentes interius, che veruna arte, idest aliqua ars mundana qus operetur igne sicut vitri, vel ferri, vel auri, non richiede ferro più inceso, et dicit: tutti li lor coperchi eran sospesi, idest pendentia in aere usque ad ultimum diem: huius ratio est superius assignata; e fuor n’uscia si duri lamenti, propter duram poenam, che ben parean da miseria of- fesi, quasi dicat: bene videbantur misere cruciari (5), sicut aliquando videmus (*) eos clamare quando comburun- tur in mundo. — E io. Hic ultimo autor ne procedat
(' E. e S. et Histria. (*) E. Adriatico. (*) E. sepulturis. (^) E. arca extrema a corpore civitatis sequestrata sit. (*) E. cruciati. (*) 116, audimus.
328 COMENTUM INFERNI
per ignota petit certiorari a Virgilio, qui sunt isti quì tam amare conqueruntur ita inclusi, quod non apparent (*); unde dicit: ef io, maestro. idest et ego Dantes petivi, magister mi Virgili, qual sun queste genti, quasi dicat : quod genus hominum sive peccatorum: che seppelite den- (ro da queste arche, non apparentes manifeste extra, se fan sentir con li sospir dolenti, quia a longe audiuntur eorum clamores. Et ponit responsionem "Virgilii dicens : e quelli a me, scilicet Virgilius respondit: /i heresiarche, idest principes haereticorum ab archos quod est princeps, et Aeresis; son qui, scilicet ex ista parte sinistra. Et ad intelligendam pulcram fictionem autoris est. sciendum, quod multa fuerunt sect:e h:ereticorum diversimode er- rantium in fide, que omnes denominantur a principali- bus autoribus et inventoribus earum; unde Augustinus facit unum librum de ista materia. Modo autor fingit quod quilibet harresiarca habet hic arcam ," magnam, in qua sunt simul secum in poena omnes sequaces eius qui pertinaciter tenuerunt, defenderunt. et seminaverunt opinionem eius,? erroneam, sicut Nestorius, Arrius, Fau- stus, et Fotinus cum suis: ideo dicit: coi lor sequaci, ita quod sequaces stant in eadem arca quasi in una Ecclesia clausi, d' ogne secte. Et ideo dicit quod omnis arca con- tinet multitudinem copiosam, unde dicit: e /e tombe, idest et sepulturae ," istorum son carche, idest. plene animabus haereticorum, molto più che non credi. Hoc dicit quia non videbatur bene verisimile quod una arca contineret omnes animas unius secte, qua videntur ali- quando innumerabiles, sicut secta Epicureorum, qua est magna nimis, de quibus dicetur in sequenti capitulo, et lamen sic est quia anima separata non occupat locum, ila quod parva arca posset continere animas omnium
— —— — —-
—— —ÓMM — —M
(') E. apparent: et io: maestro. (^) S. unam arcam. f) S. e E. eorum. (* E. idest sepulcra.
CANTUS NONUS. 329
heereticorum, imo omnium damnatorum; tamen au- tor distinguit arcas in magnas et parvas ad denotan- dum magnitudinem et parvitatem (') culpe, pone et numeri, ita quod de una secta sunt plures et magis et minus puniti; et ecce autor statim se glosat et declarat, dicens: simile ee sepolto con simile qui, scilicet in istis arcis, quia Ariani (*) sunt cum Ario, et ita de cseteris, quia sect: sunt multa quas non intendo hic numerare, sicut aliqui fecerunt, ut viderentur dicere multa, et prz- termiserunt ignoranter utilia et necessaria, e à monimenti son più e men caldi, idest ardentia igne secundum quod (°) qui plus et minus deliquerunt (*). — Poscia. Hic ultimo autor claudit capitulum et dicit: inlramo tra i martiri e gli alli spaldi, idest inter tormenta hereticorum, et altos muros civitatis, ita quod intraverunt per unam viam angustam que comuniter invenitur in civitatibus inter muros et domos; et dicit: poscia che si fu volto a la man destra, licet hinc inde respexerit, ut dictum est supra, et ita in fine capituli sequentis dicit quod redit ad sinistram.
(') S. parvitudinem. (*) E. Ariani sepulti sunt. (*) E. e S. quod plus et. (*) E. peccaverunt.
330 CUMENTILM INFERNI
CANTUS DECIMUS. in qui tractat de hereticis entibus in tum- lus, et sieut Dantes eicatus fuit a domino Farinata de Ubertis, qui multa declararit. sibi ventura. ac etiam de partibus Flo- rentinorum, et de eorum expulsione, et de aliis multis.
O.. sen ca per un secrelo calle. Postquam in supe- riori capitulo proxime praecedenti in parte finali autor noster tractavit et determinavit de vicio et supplicio haere- ticorum in generali, nunc consequenter in isto presenti capitulo X prosequitur eamdem materiam hereticorum, et in speciali de una damnabili specie haeresis. Et istud capitulum potest breviter dividi in quatuor partes gene- rales; in prima quarum autor tractare volens de specie pessima hereticorum, introducit unum spiritum moder- num " infamatum tali heresi. cum quo loquitur de sua patria et suis civibus. In secunda, introducit alium spi- ritum modernum de eadem secta hereticorum, cum quo loquitur de filio eius, ibi: .i/or sorse. In tertia reverti- tur ad loquendum cum primo spiritu ad," finiendam materiam inchoatam secum, sed nondum finitam, et mo- vet illi unam questionem incidenter, ibi : Ma quell'altro. In quarta et ultima petit a dicto spiritu de aliis damna- üs sua secta, et confert cum Virgilio de suo exilio sibi prenuntiato a dicto spiritu, ibi: E gia il maestro. Ad primam dico quod autor tractaturus de singulari spe- cie haereticorum praemittit continuationem suam; quia enim in fine pracedentis capituli autor noster dixerat : Intramo tra i martiri et alli spaldi, ideo nunc specificat iter quod fecerunt (^, dicens: /o mio maestro, scilicet
(') 116, modernum de eadem secta haereticorum, cum quo. (*) S. ad difiniendam. (3) E. quod fecerat.
CANTUS DECIMUS. 331 Virgilius, ora sen ra per un secreto calle, scilicet ambu- latorium pradictum, distinctum vel" separatum, non frequentatum ab adeuntibus,", tral muro de la terra e li marüri, idest inter muros altos et fortes civitatis Ditis, et poenas amaras haereticorum, et io dipo le spalle, sup- ple, vado sequens vestigia ? eius. — O vertà. Hic autor facit suam orationem ad Virgilium, in qua mirabiliter captat benivolentiam eius, dicens: o vertù somma: et hic attende quod autor prima facie videtur invocare virtu- tem divinam, et tamen non est sic; ideo ( debes restrin- gere dictum sic: o verfù somma, idest, o Virgili summe poeta, qui summam virtutem (?) tuam ostendisti in de- scriptione Inferni, sicut patet VI Eneidos, ubi Virgilius facit (°) ultimum de potentia, ideo dicit: che mi volvi per li ampi giri, idest qui circumducis me per circulos in- fernales, qui sunt ampli et capaces magna multitudinis, licet continuo restringantur versus centrum; unde infra (7) dicit autor, quod una vallis vicina 5) centro volvit xxu mi- liaria, vel secundum aliam literam: empii; cum enim omnes circuli infernales sint impii, precipue isti circuli secuturi sunt impii; parlame e sodisfame a $ me’ disiri ‘ Come a (e piace, quasi dicat: scis quid expediat mihi, ideo secundum tuum placitum responde mihi ad ea que desidero scire circa istam materiam. Vellem enim libenter videre aliquos de aliqua secta particulari haere- ticorum, quia non dixisti mihi nisi parum in generali; ideo petit: /a gente, scilicet hiereticorum, che giace per li sepolcri, ita quod non videntur, potrebbesi vedere? et statim confirmat, quod possint (*) videri duplici signo: primo, quia omnia sunt aperta; secundo, quia nullus
(') E. et separatum. (*) 116, ab euntibus.
(*) E. vestigia ipsius, scilicet Virgilii. O vertu.
(*) E. immo debes. (*) E. virtutem ostendisti. (*) E. fecit. (^) 116, unde Igitur dicit.
(*) 116, satis vicina (*) E. possunt.
332 COMENTUM INFERNI
est ibi ad custodiam ; unde dicit: gid son levati tuli i coperchi ; de more enim est quod quando sepulcra mor- tuorum sunt aperta, quilibet potest ire licenter ad vi- dendum qui;'; sunt intus, e nessun guardia face. Dicunt aliqui et male, idest ?) nullus respicit nos; ideo tu dic: nullus facit custodiam, quasi dicat |?) non videtur hic esse aliquis custos impediens nos, sicut |^ invenimus semper supra in ingressu circulorum et istius civitalis potissime. Et subdit responsionem "Virgilii, qui primo respondet ad id quod autor tetigit |) de apertura se- pulcrorum, et tangit tempus quo | sic stabunt; unde dicit: e quelli a me, scilicet Virgilius respondit : tuffi se- ran serrati, sicut nunc sunt aperta, quando torneranno di Josaphat, idest a die iudicii, qui, idest (7) huc ad istud supplicium, lata sententia, quia tunc post iudicium non erit amplius poenitentiae locus, coi corpi che la sù lassati hanno, et sic duplicabitur paena. — Suo. Hic Virgilius facta continuatione, nunc (*) describit unam principalem sectam hereticorum, de qua hic intendit; unde nota quod autor utitur hic magna arte. Consideravit enim quod multe et diversa fuerant ,?) species hereticorum, et quod aliqui habuerunt multos sequaces sicut Arius tempore Ambrosii; et ideo si voluisset de omnibus vel de pluribus tractare, poterat facere magnum librum ; ideo ex omnibus elegit unam ('* sectam, quie videtur habere plures sequaces quam aliqua alia, et!) qua destruit fundamentum (!*) fidei et omne bonum humane vita. Epicurei enim ne-
— —— — — ——r—— — — —
44} S. quod est intus. (*) 116, idest et nullus.
(jj E. dicat: non hic est aliquem custodem impedientem nos, sicut inve- nimus. (4) S, sicut alibi vidimus. Et subdit.
(*) 116, tetigit hic de. (*) 116, quomodo sic stabant.
7) S. idest ad hunc locum supplicii, lata sententia.
(* E. nunc descendit ad describendum unam principalem sectam heretico- rum; unde notandum.
(*) 116 e E. fuerunt. (!*) S. unam magnam sectam.
(*) S. et ideo destruit. (!5 E. fundamenta.
CANTUS DECIMUS. 333
gant immortalitatem anima, et per consequens non est dare infernum, nec purgatorium, nec paradisum; que opi- nio non solum est contra sacram theologiam, sed etiam contra omnem (*) bonam philosophiam ; unde non solum ponit errorem (*) in fide, sed etiam in scientia humana. Non ergo dicas quare autor hic nominat Epicurum, cum non fuerit Christianus, quia heresis etiam (?) fit in phi- losophia. Nunc ordina literam sic: (utfi î sequaci, scilicet Epicurei, che fanno l anima morta col corpo, ita quod secundum eos intellectus non differt a sensu, et ex hoc inconvenienti epicureorum (*) incurrebant aliud, quia sci- licet ponebant summum bonum in voluptate, hanno suo cimiterio, idest suum sepulcrum in cimiterio aliorum hereticorum, da questa parte, ostendebat sibi locum ci- miterii, et vult dicere quod omnis princeps alicuius (5) heresis habet in illo cimiterio suam arcam magnam, in qua habet omnes suos sequaces secum ; sed (5) inter c:- teros Epicurus habet arcam maximam et magnam tur- bam valde sequentium eum; ideo dicit, con Epicuro. Et hic nota quod de isto Epicuro inveniuntur opiniones valde contrarie. Nam Seneca moralis multum comendat eum, et siepe allegat eius sententias pulcras. Hieronymus etiam contra Jovinianum (7) hereticum dicit, quod Epicurus fuit totus sobrius et temperatus, et ita alii multi. Tullius au- tem e contra sepe vituperat (8) eum in multis libris; unde III Tusculanarum damnat eius opinionem de vo- luptate, et multum indignatur contra illos qui dicebant: ipsum non intelligere dicta Epicuri; unde adducit ibi textum eius, ut ex eius litera evidenter appareat error
(!) 116, omnes bonos philosophos. — E. contra bonam philosophiam.
(*) S. errorem fidei, sed.
(*) E. etiam sit philosophia. (*) 116, Epicurei iucurrebant in aliud. (*) 116, alterius. (*) S. et.
C) 116, Jovinianum dicit, quod. (*) E. increpat.
3354 OQMENTUM INFERNI
eius: et Horatius tantus moralis apcellat eum ' porcum. wel breviter quidquid dicatur. die» quod autor merito et laudabiliter ponit Epicurum mortuum et sepultum. qui ,^ po-uit errorem maxime contrarium isti optimo operi suo; data enim mortalitate animarum cessant supplicia et pro mia * animarum. de quibus autor facit tetum opus: ideo bene dicit Tulliu- contra illum errorem: Jampridem Epi- curcorum deos. negantium omnis est. explosa — sententia. Et alibi: Non awlet. Epicurus. dess negare. sed dict eos nal agere. nihil curare. Erzo bene Epicurus numquam posset satis vituperari. de quo alibi dicam plura. — Però. Hic Virzilius ex dictis concludit autori quod satisfiet ^ petitioni quam fecit valle cito. et ultra hoc etiam alteri rei quam scire desiderat. de qua non petit. Autor enim petiverat supra a Virgilio. si gens jacens per sepulcra poterat videri: et ultra hoc desiderabat scire si aliquis suus florentinus, vel alius spiritus modernus erat inter 9 istos harreticos, et de hoc non petiverat. Dicit ergo: però sera tosto sadisfatto a la dimanda che me faci, idest pe- titioni senerali de visione hereticorum: quincentro, sci- licet inter istas arcas. ef «ncor al disio che tu me tact, lle-t etiam desiderio particulari cito ^ satisfiet, de quo nihil mihi dicis. Et statim patebit per effectum, quia sta- tim perpendet quod isti possunt. videri. et cognoscet ali- quos in speciali, et precipue Farinatam de Ubertis, de quo dixit supra capitulo VI, quod multum desiderabat audire nova; et sic vide quomodo Virgilius ex isto modo lo- quendi prestitit materiam autori loquendi breviter, quia") praevenit autorem, et noluit expectare interrogari amplius ab eo, quod autor habuit valde gratum : et commendat
*, 116, appellat Epicurum porcum. — E. appellat eum poetam.
', E. quia posuit errorem. (^ E. premia earum.
‘. 116, satisfaciat. * E. inter illos.
" 116, cliam cito satisfaciet. ^ E. quia noluit expectare.
CANTUS DECIMUS. 335
eum de hoc, et dicit quod non ob aliam causam ipse tacet interdum desideria sua, nisi ut non displiceat sibi ; sed ipse alias didicit ab eo sepe, et modo de novo discit dicere pauca; unde dicit: ef io, idest ego Dantes respondi: 0 buon duca, idest o Virgili qui bene me docuisti loqui modicum, io non (egno nascosto a (e mio core, idest non taceo conceptus (') cordis mei, se non per dicer poco, idest ut sim parviloquus, quia timeo esse tibi molestus (5), e tu m' hai disposto a ciò, scilicet (?) ad modicum loqui, non pur mo, quasi dicat: imo alias sepe et (*) nunc etiam. Unde nota quod Virgilius fuit (5) valde amator brevitatis in loquendo et scribendo, sicut dictum est capitulo IV, et saepe suadet brevitatem in libris suis; unde libro Geor- gicorum dicit: Optima quaque dies miseris mortalibus cvi Prima fugil etc. et alibi: sed fugit interea, fugit irre- parabile tempus. Similiter autor noster (5) summe fuit tar- diloquus, ita quod raro vel numquam loquebatur nisi interrogatus; et sepe, interrogatus de re vana, nihil re- spondebat, et quando respondebat de re digna, verba eius erant brevia et sententiosa valde; ideo bene dicit Ho- ratius: Quicquid precipies esto brevis etc.— O Tosco. Nunc autor ponit effectum promissionis Virgilii, quia introducit unum spiritum modernum conterraneum suum. Ad cuius cognitionem est sciendum, quod iste spiritus fuit quidam miles florentinus, nomine Farinata de Ubertis, nobilis et potens tempore suo, princeps partis Ghibeline in Florentia, vir prudens et probus, ut dicetur statim; tamen imitator Epicuri non credebat esse alium mundum nisi istum ; unde omnibus modis studebat excellere in ista vita brevi, quia non sperabat aliam meliorem. Ideo (7) fingit istum
(4) E. conceptum. ( E. molestum. (*) S. scilicet modicum. (*) E. et vere etiam. (*) E. fuit summe amator. (*) E. noster fuit tardiloquus.
(*) 116, Ideo autor fingit.
336 COMENTUM INFERNI
nunc surgere de arca magna Epicuri, et alloqui eum cum captatione (*) benivolentie sub ista forma. — O To- sco, iste spiritus audiverat autorem conferentem cum Virgilio loqui tusce et florentine; ideo factus avidus vi- dendi et audiendi eum, subito surrexit et vocavit eum tuscum, et dicit: che ten vai vivo, * scilicet cum carne, quantum ad fictionem, vel quantum ad moralitatem, vivo, *(*) idest non mortuus in aliqua specie hzeresis, non epicureus, non voluptuosus sicut nos; vel (*) vere autor noster fuit summe catholicus ultra omnes poetas ante eum, così parlando onesto, idest honorabiliter (*) et or- nate loquendo de modo loquendi breviter, quod valde convenit viro sapienti et honesto, per la città del foco; appellat civitatem Ditis, civitatem ignis, quia quamvis in ipsa sit maximum frigus sicut in fundo, tamen in introitu prima poena est ignea (5, et ita alibi; et petit dicens: piac- ciale di restare in questo loco, idest facere modicum mo- ram mecum hic, ut possim modicum loqui tecum; et probat quod debeat restare, quia civis suus est, unde dicit: Za (ua loquela, bene dicit quia nullum loqui est pulerius aut proprius in Italia quam florentinum, 6i fa manifesto, idest manifestat te esse: natio, idest nativum, oriundum, di quella nobil patria, idest civitate Florentis, qua est nobilis patria mea et tua; et dicit: a /a qual forsi fui troppo molesto, quantum enim iste fecerit ma- gna damna patrie dicetur infra; et dicit notanter: forsi, quia tamquam expulsus poterat excusabiliter hoc facere, sicut olim Marcus Coriolanus contra Romam ingratam patriam suam; dicit(5) etiam: troppo, quia excessit me- dicina modum; nam large fudit sanguinem suorum ci-
— — o ———MMMÓ—— ———1—+ — —— ——— M — —
.!) 116, captione. '" Le parole fra i due asterischi son del Codice 116. (9) S. e E. et vere. (*) S. honeste et ornate.
(*) S. ignis. (*) 116, dicit ergo etiam.
338 COMENTUM INFERNI
idest mundum, quia magnanimus fuit et videbatur sper- nere alios. Et subdit quod Virgilius non contentus dixisse hoc verbis, impulit eum manibus; unde dicit: e le man animose e pronte del duca, idest manus Virgilii, qui fuit vere magnanimus, ut dictum est II capitulo, me pinser tra le sepolture a lui, quia autor libenter erat locuturus isti de gestis et mutationibus sua patrie, quorum iste fuerat magna pars; ideo ,' dicit: dicendo le parole tue sien conte, quasi dicat: loquere cum isto familiariter clare, quia iste novit ea de quibus tu vis scire et facere memoriam. — Com’ io. lic autor facturus sermonem lon- gum cum Farinata praemittit petitionem eius ad se dicens: ille Farinata: guardome un poco, ut videret aspectum autoris, com’ io fui a pie de la sua tomba, idest quam cito fui iuxta sepulturam suam; et quia visum fuit sibi quod esset notabilis liomo; poi quasi sdignoso, more superbi, me dimandò : chi for li magior (ui, quasi dicat: de qua stirpe Florentie fuisti? ^ Et continuo autor subdit suam responsionem, dicens: io ch’ era d' ubidir desideroso, pro- pter causam iam dictam, non gliel celai, quia scilicet eram de nobili stirpe sicut ipse, ma fullo li apersi, quia dixi quod fuerant Aldigherij, qui descenderant ex Heli- seis etc. et hoc feci ut provocarem ipsum ad dicendum illud quod dixit (^ : ideo dicit : unde ei, idest propter quod ipse Farinata, /evò le ciglia un poco in suso, quia scili- cet (5) aliquantulum factus est magis indignatus, poi disse : replicat (? contra autorem, et dicit: tui maiores tam- quam magni guelphi, fieramente fuoro aversi a me, idest acerbe fuerunt inimici et contrarii mihi tamquam magno ghibelino, et ai miei primi, scilicet Ubertis, et a mia
:% S. et ideo. (*) E. novit omnia de. i) 116, tu fuisti? (* E. quod dicit: ideo. .") E. scilicet factus est magis indignans.
i*) E. replicans contra autorem, dicit.
340 COMENTUM INFERNI
sionem suorum: unde dicit: Rispos io a lu: idest ego respondi illii Farinate: ei, scilicet mei maiores, et alii guelphi, (ornar d'ogni parte l'una e Pallra fiala, et maxime tempore Caroli veteris, qui vicit Manfredum filium praedicti Federici, cuius favore guelphi redierunt Florentiam, Farinata expulso cum suis ghibelinis: s'ei for cacciati, et concludit autor ad maiorem contumeliam : ma i vostri, scilicet Uberti et alii ghibelini non appreser ben quell arte, idest non bene didicerunt artem redeundi, sicut nostri; quia scilicet numquam reversi sunt, imo dispersi sunt per totum mundum.
Alor surse a la vista scoperchiata. Ista est secunda. pars generalis, in qua autor introducit alium spiritum floren- tinum manifestum epicureum, qui inquirit de filio suo. Ad cuius cognitionem est sciendum, quod iste secundus spiritus fuit quidam miles florentinus nomine Cavalcante de Cavalcantibus. Iste omnino tenuit sectam epicureo- rum, semper credens, et suadens aliis, quod anima simul moreretur cum corpore; unde sepe habebat in ore istud dictum Salomonis: Unus est interitus hominis el iumen- forum, el equa utriusque conditio. Iste fuit pater Gui- donis Cavalcantis, qui fuit alter oculus Florentie tem- pore Dantis, de quo alibi dictum est, et dicetur. Ideo bene autor inducit hic istum militem, quia magnus epi- cureus fuit, ct ut faciat memoriam de isto Guidone viro excellente ; et fingit, quod ipse petat de filio suo; unde continuans dicta dicendis, dicit autor : una ombra, idest (') anima Cavalcantis, sorse alor, idest surrexit tunc, non expectans quod Farinata amplius replicaret, contra au- torem, « la vista scoperchiata, idest ad arcam discoper- tam ad videndum, /ungo questo, idest versus Farinatam praedictum, quia erat in eodem sepulcro secum, sicut
(*) E. anima, scilicet Cavalcantis.
342 COMENTUM INFERNI
facit ipse aliquid pulcrum opus cum speculatione animi, sicut tu facere videris, cum sit vir alti ingenii et habeat bonam aptitudinem ad omnem pulcram inventionem? et hoc dico: se (u vai per questo carcer cieco, idest per Infernum, qui est carcer animarum, et maxime anime hereticorum possunt dici carcerata, quia sunt incluse intra arcas, et possunt dici coeca, quia erraverunt in fide, per altezza d'ingegno, quasi dicat: filius meus Guido fuit ('Y non minus perspicacis ingenii quam tu, et ex istis verhis potes perpendere, quomodo Dantes iverit ad In- fernum; quia scilicet per altitudinem ingenii et altam speculationem animi. Et subdit autor responsionem suam ad quesitum, et respondet breviter quod Guido non potest facere istam descriptionem Inferni, quia non est poeta sicut ipse; unde dicit : et io a lui, scilicet dixi: da me stesso non vegno, quia non |?) sum solus vel primus inventor istius materia, imo habui ?) Virgilium qui fecit mibi viam ; ideo dicit: colui ci attende la, idest Virgilius qui expectat me ibi, me mena per qui, idest per Infernum, et sic habui bonum ducem; et tangit curia- liter illum Guidonem dicens: forse cui Guido vostro ebbe a disdegno. Et hic nota quod iste Guido non est delecta- tus in poeticis, licet fuerit acutus philosophus et subtilis inventor, qui fecit inter alia unam cantionem de amore ita profunde(^ quod .Egidius romanus non erubuit fa- cere comentum super eam; et Dinus florentinus (°) ma- gnus physicus similiter glosam fecit. Modo ad propositum Guido, sicut et aliqui alii (^) saepe faciunt, non dignabatur legere poetas, quorum princeps est Virgilius; sed certe Dantes alium honorem et fructum consecutus est ex
— —ÀM—MMM ————
(!) S. non fuit perspicacitatis ingenii.
(*) E. non solus. .*) E. imo habuit.
(*j S. e E. profundam. (*) E. florentinus similiter. (9) E. alii, non dignabatur.
344 COMENTUM INFERNI
sed Cavalcante timuit ne filius esset mortuus ; ideo sur- rexit subito totus territus, et dicit: quomodo dixisti : habuit? non viv' egli ancora, credebat filium vivere, et vivebat de rei veritate, licet modicum esset victurus, quia mortuus est in confinibus propter illas partialitates, non fere gli occhi suoi el dolce lume? quasi dicat nonne fruitur ipse dulci vita viventium ad differentiam illius vite infernalis ( amare? Et subdit autor quod ille ce- cidit ex dolore quando vidit ipsum tardare responsionem; unde dicit: et ille spiritus ricadde supin, scilicet intra arcam, quando s' acorse d' alcuna dimora, ch io facea. di- nanci a la risposta, quasi dicat : quando cognovit quod ego faciebam aliqualem pausam antequam responderem sibi, e più non parve fuora (*), quia non redivit am- plius cum autore, imo remansit cum dolore inter epi- cureos suos, ita quod addita (?) est afflictioni afflictio; sed Dantes non fecit istam tardationem ad istum finem, sed quia incurrerat unam dubitationem, de qua dicetur in parte sequenti.
Ma quel altro. Ista est tertia pars generalis in qua autor revertitur ad finiendam materiam quam incape- rat cum primo spiritu Farinate; et primo continuans dicta dicendis, dicit: ille Cavalcante ita cecidit alteratus; ma quel altro inagnanimo, scilicet Farinata, de cuius ma- gnanimitate animi statim dicetur, a cui posta ristato m era, idest ad cuius requisitionem astallaveram me ibi, quando dixit supra: piacciali di restare in questo luoco, non mutò aspetto, idest non mutatus vel turbatus fuit in facie, licet dixissem sibi rem molestissimam, scilicet quod sui ghibelini fuerant (* expulsi sine reversione, né mosse
(!) E. infernalium.
(*) E. fuora, quasi dicat non redivit amplius ad loquendum cum autore. (*) 116, addita est afflictio. — E. e S. addita est afflictio afflicto.
(*) S. fuerint.
346 COMENTUM INFERNI
humoris, sicut sol fons caloris: secundo, ratione sue ve- locitatis, quia in triginta diebus et minus percurrit totum zodiacum, unde faciliter mutat aerem, et facit ventos et pluvias, et mutat (') et movet aquam, quia luna attrahit humorem de longinquo, sicut magnes ferrum: tertio, quia est significatrix omnium planetarum superiorum; unde est sicut instrumentum quo vinum reponitur in vegetem, quia scilicet recepit (*) de supra influentiam aliorum pla- netarum et transfundit super nos; ideo fere in omnibus sequimur motum luna, sicut in navigando, in dando me- dicinas, et ita de aliis. — E se (u. Hic Farinata petit ab autore quare populus florentinus guelphus est ita obsti- natus contra suos ghibelinos exules; unde adiurat auto- rem, dicens: e se (u redi mai nel dolce mundo, idest si Deus det tibi tantam gratiam, quod ex isto inferno tu redeas ad infernum viventium, qui est dulcis respectu istius mundi defunctorum, dimme perche quel popolo, sci- licet florentinus, ee si impio, quia numquam utitur pie- tate vel misericordia, incontra i miei, scilicet Ubertos et (*) alios nobiles ghibelinos, în ciascuna sua legge, quia semper quando fit aliqua reformatio Florentia de exulibus re- banniendis excluduntur Uberti (^, Lamberti, et quidam alii: unde Florentini sunt magis partifices, quam alius populus ltali:e (5; nam quando vocant capitaneum, po- testatem, vel alium officialem, volunt quod omnes usque ad minimum sint vere guelphi. Et subdit autor respon- sionem (5) suam ad quaesitum; et dicit breviter, quod crudelis occisio facta de civibus florentinis in conflictu Montis-aperti, est causa qua fecit populum ita impium contra ghibelinos. Ad cuius cognitionem est breviter
(!) E. et mutat in nives, quia luna trahit humorem.
(*) E. e 116, recipit desuper influentiam.
(*) E. et nobiles. (‘) E. Uberti et quidam alii. (*) 116, in Italia. () E. rationem suam.
348 COMENTUM INFERNI
bris. Qua de re (') guelphi territi recesserunt de Florentia et iverunt Lucam, et die dominica XVI septembris ghi- belini reversi sunt Florentiam cum comite Iordano prae- dicto, et fecerunt Potestatem comitem Guidonem novel- lum, et fecerunt populum iurare fidelitatem Manfredo. Deinde confoederaverunt se (*) cum Pisanis, Senensibus, Pistoriensibus et aliis contra guelphos et contra Lu- canos; sed postea anno quinto, Comes Guido Guerra cum gente Caroli primi expulit ghibelinos de Florentia, ut di- cetur alibi. Nunc ad literam veniendo dicit autor: ef io a lui, supple, respondi illi Farinate: /o strazio grande e scempio, idest fatuum et immane facinus, che fece l'Arbia colorata in rosso, idest quod tu et alii ghibelini fecistis de populo florentino apud Arbiam, qui est fluvius labiens ad radices Montis-aperti, ubi fecistis tantam sanguinis fusionem Florentinorum, quod aqua mutato colore facta est rubea sanguine, ita quod tu de aqua bibere non potuisti, sicut olim Marius non potuit bibere de aqua Athesis (?) infecta sanguine Theutonicorum, quorum mi- rabilem stragem fecerat, fa far (al oracion mel vostro lempio, et istud exponitur comuniter (^, idest in Floren- tia ; sed ista expositio videtur mihi nimis larga ; imo credo quod loquatur stricte de templo. Nam debes scire quod Florenti: apud palatium Priorum est una ecclesia, quae fuit olim capella Ubertorum, et ibi sepeliebantur cor- pora (*). Modo in ista ecclesia saepe celebrabantur (5) con- silia; et quando fiebat aliqua reformatio de bannitis re- ducendis vel simili re, semper excipiebantur Uberti et Lamberti. Et ideo bene dicit autor, quod crudelitas facta
7
apud Montem-apertum facit (^ fieri tales orationes in
(!; E. Qua de re territi.
(*) E. secum Pisanos, Senenses, Pistorienses et alios multos contra.
JD) 116, Achesis. (^) E. comuniter in Florentia.
() E. corpora sua. (*) 116 e E. celebrantur. (*) S. fecit.
350 COMENTUM INFERNI
et sic retraxit eos a tam indigno proposito. Nunc ad literam dicit autor: et ille Farinata, disse: io non fui solo a ciò, scilicet ad faciendum excidium (') civium, né certo sarei mosso con gli altri, scilicet ghibelinis, senza cagion, quia fueramus ita male tractati, ut iam dictum est; et hoc dixit: poich' ebbe sospirando mosso il capo, idest (*) signum doloris; et ecce factum pium, ma fw' io sol colui che la diffesi a viso aperto, quasi dicat: non ficte, non occulte, cold dove sofferto, idest in loco ubi fuit deli- beratum et toleratum, per ciascun, tam florentinum quam alium, di tor via Firenze, idest destruendi, quasi dicat si solus Farinata non fuissem, aut hodie Florentia non esset, aut non tam florens et potens. Audivi unum (?) dicentem quod merito Dantes puniebat Farinatam inter flammas, qui liberaverat (*) Florentiam a flammis, qui tantum incendium sepe seminavit per totam Italiam, et precipue tempore isto quo induxit magnam partem Ita- lie ad rebellationem contra Romanam Ecclesiam. Et vide quod Farinata per ista verba non vult aliud conclu- dere, nisi quod istud singulare meritum in rem publicam deberet frangere omnem duritiem Florentinorum contra suos. — Deh! Nunc autor postquam satis dixit de factis Florentia petit declarari de uno dubio quod retardaverat ipsum supra respondere Cavalcanti; et dubium est de praescientia ($) damnatorum, qui videntur scire |) futura, ut patuit supra in Ciacho, qui sibi (^ dixit discordiam Florentinorum (5), et expulsionem ipsius autoris, et vi- dentur ignorare presentia, ut patuit hic in Cavalcante,
(') S. e E. impium excidium. Né. — 116, impium excidium civium. Né.
(*) S. e E. in signum. (*) 116, unum qui dicebat quod.
5) E. quia liberaverat flammam, scilicet Florentiam, a flammis, que tantum.
(5) E. praescientia futurorum, que videntur prescire damnati, ut patuit supra in Ciacho.
(*) 116, preescire futura.
€) 116, qui przdixit sibi discordiam. (*) E. Florentie.
352 COMENTUM INFERNI
ditur sibi ab aliis qui ostendunt sibi rem, et dicunt: vide tale quid est? et ita dicunt: ipsi damnati non (') sciunt presentia neque futura, nisi in quantum refertur eis vel a demone, vel ab aliquo spiritu qui noviter (5 descendat ad Infernum. Sed licet ista expositio videatur pulcra et catholica, litera tamen non patitur eam aliquo modo si bene inspiciunt. Alii dicunt quod damnati nihil preesciunt (*) futurum nisi mortem; sed ista expositio est quidam fuga ignorantie, et contradicit (*) litere, quia paulo ante Farinata predixit autori exilium suum vel ita de multis aliis. Sed ad veritatem huius similitudinis (?) est sciendum, quod eorum qui habent malam lucem (5) aliqui vident rem melius de longinquo, alii de propinquo, cuius ratio assignatur in perspectiva; nam quidam habent visum multum sed non clarum, et tales vident melius a longe (^), et tales non vident nisi a propinquo. Modo autor hic loquitur de illis qui vident rem a longe, sed non de prope; et ita damnati vident futura, sed non presen- tia; et hec est sententia propria litere, quam autor expresse tangit in textu. Vide literam; dicit autor: ille Farinata, disse: idest respondit mihi: Noi vegiam le cose che ne son lontane, scilicet futura, come quei ch’ d mala luce, sicut (5) illi qui habent debilem visum (9); et reddit causam: quia, el sommo duce, scilicet Deus, (anto ne splende ancora, idest adhuc praestat nobis (! tantam lu- cem cognitionis; et per contrarium, e nostro intelletto è tutto vano, quia nihil intelligimus vel scimus, quando s' apressano o sono, idest quando incipiunt evenire vel
(!) 116, nesciunt. (*) E. noviter ad inferos descendat. (*) E. prasciunt nisi mortem. (*) S. contradicunt.
(*) E. similationis.
( E. Jucem, aliquam rem vident melius, aliqui de longinquo.
(*) S. e E. a longe quia radii visuales egrediendo serenantur: alii autem habent visum clarum, sed non multum, et tales. (*) 116 c E. idest sicut illi.
(*) 116, visum; huius causa assignatur in perspexione, et reddit.
(**) E. parat nobis veram lucem.
CANTUS DECDAUS AM lam evemerunt ita quod nom sumt amplus im Reri sed in facto exe; unde dit: e mula sapen di vostro shelo
umano, scihcet de presenti, s eitri non ci aperta, idest nisi nisi aquis noviter veniens ad," infernum referat nobis nova de mundo vestro viventium, sicut tu Dantes modo, et sicut dicetur infra capitulo XVI de Gulielmo Burserio, * Est autem hic bene notandum quod in damnatis est actua- lis noticia eorum que aliquando cognoverunt in vita, qua notitia est |" eis ad tristitiam; ex memoria ergo eorum quz viderunt, coniecturare possunt aliqua futura contiu- gentia, sicut videmus hic quod prudens et expertus ali- quando predicit aliquid futurum, sicut mutationem statua sue patrie, et tamen potest esse quod iguorat quando fit prasentialiter, quia est absens, nisi sibi referatur ah alio: isto modo Farinata, Ciachus et quidam (?) alii fln- guntur praedicere mutationem Florentia. Nota etiam quod litera autoris concordat cum dicto Augustini, qui dicit: Falendum est nescire mortuos quid agatur dum agitur; postea vero possunt audire ab his qui hinc ad eos moriendo pergunt; possunt eliam ab angelis audire aliquid * (*). Kx dictis (5) ipse elicit unam conclusionem, quod omnimoda ignorantia et nulla scientia crit in istis post diem novls- simum; ideo dicit : peró puoi comprendere, idest ex verbis meis potes cognoscere, che nostra conoscenzia, idest nostra cognitio vel scientia, fia (ulta morta, idest erlt omnino perdita, da quel punto che la porta del inferno fla chiusa, idest post diem iudicii, quia nullus poterit postea peccare, nec per consequens ire ad infernum; vel secundum aliam literam, del futuro, quia post sententiam. magnam nihil erit amplius futurum, quia omnía erunt sdimpleta, Ita
— — ——- —— —r————--— - — —
(') E. ad inferos, ?) E. est quoad trivótism, 0j &, pid bite; | , Manca mel Codice 116 quss 4 qua enimprinn fra) due iare
'*, E. Ex dictis sato Met, I »
354 * COMENTUM INFERNI
quod nihil ulterius expectabitur ('). — A/or. Hic ultimo declarata quaestione, cuius causa ipse tardaverat respon- dere Cavalcanti, nunc facit responsionem illam Farinate excusans se de dilatione quam fecerat. Dicit ergo: Alor, idest tunc ego Dantes, come compunto di mia colpa, quasi dicat, ac si fuissem in culpa cum tamen non essem, dissi, scilicet Farinate: or direte donque a quel caduto, scilicet Cavalcanti qui ceciderat pro (*) dolore quando vidit Dan- tem non respondere statim, quia timuit filium suum fore mortuum, che '1 suo nato, idest Guido filius eius, ce ancor congiunto coi vivi; et subdit causam excusantem eum (3), dicens : e fateli a saper, scilicet ex parte mea significetis sibi, s' io fui dianci, idest paulo ante, mufo a la risposta, idest non respondendo cito; che ’/ fei perché pensava già nel errore, idest dubio, che m' avete soluto, scilicet de prescientia damnatorum, qui videntur preescire (* fu- tura, sed non presentia. * Et hic nota quod autor bene committit Farinate, ut referat nova de Guidone (°) Ca- valcante patri eius, quia Guido fuit aliquando gener Fa- rinata * (9).
E già il maestro. Ista est quarta et ultima pars (7) capi- tuli, in qua autor nominat alios spiritus epicureos, et confert cum Virgilio de exilio suo preenunciato sibi a Farinata. Volens ergo facere finem huic sermoni (5), fingit quod Virgilius non permisit eum amplius stare cum illo Spiritu; propter quod ipse habuit causam subito petendi de quibusdam aliis. Dicit ergo continuans dicta dicendis: e già il maestro mio mi richiamava, quia dicebat quod non erat amplius expendendum tempus cum illo circa talia, perch’ io pregai lo spirito più avaccio, idest velocius
(!) S. peccabitur. (3) S. per dolorem. — E. pre dolore. (*) S. eum cum dicit. (*) E. scire.
(*) E. de Guidone ipsi Cavalcanti patri eius.
(*) Manca nel Codice 116 quanto é compreso fra i due asterischi.
(*) 116, pars generalis. (*) E. huic operi seu sermoni.
356 COMENTUM INFERNI
remis, et omnibus instrumentis nigris, et hominibus indu- tis nigro, qui dicerent, quod veniebant (') de Occidente de Italia, et referrent cum planctu, quod imperatrix uxor Federici migraverat de hac vita; et cum ista arte se- duxit istam quam optabat (*) habere, et habuit tamquam legitimam coniugem, et ex ea habuit filium, qui vocatus est Federicus de Antiochia, qui postea fuit aliquando Vi- carius in Tuscia pro eo, et fuit missus a Federico Flo- rentiam cum Mp equitibus in subsidium ghibelinorum contra guelphos. Federicus itaque, ut breviter dicam (5), mortuus est excommunicatus, et ut aliqui dixerunt, suf- focatus a filio suo Manfredo; et sic male finivit cum tota stirpe sua, ut patebit III capitulo Purgatorii, et II Paradisi. Fuit tamen valentissimus et potentissimus dominus in mundo, ut sepe dicetur, et precipue infra ca- pitulo XIII. Nunc ad literam dicit ille Farinata: io se- condo Federico, dictus est secundus ad differentiam avi sui Barbarusse (*), qui vocatus est Federicus primus, de quo etiam alibi saepe dicetur, et precipue capitulo XVIII Purgatorii, ce qud entro, idest intra arcam istam, in qua sum; et cui non sufficiebant tot regna in mundo, nunc iacet inclusus isto carcere ceco. Postea nominat alium, scilicet cardinalem Octavianum de Ubaldinis. Iste claruit post Federicum II, scilicet tempore Manfredi et Caroli I veteris. Sed hic multi dubitant et dicunt: quare debeo plus intelligere de Octaviano, quam de alio; ex quo autor dicit (?) ita simpliciter e '/ Cardi- nale, neminem nominando? dico breviter (5) quod an- thonomasice loquitur de eo, quia fuit vir valentissimus tempore suo, sagax et audax, qui curiam romanam
(') E. quod venirent. — S. quod veniebant ab.
(* E. optaverat habere, et habuit eam. (*) 116, concludam.
(! S. e E. Federici Darbarusss. — (5 E. dicit simpliciter. ($) E. breviter, quia fuit vir.
CANTUS DECIMUS. 357
versabat (') pro velle suo, et aliquando tenuit eam in montibus Florenti: in terris suorum per aliquot menses; et sepe defendebat palam rebelles ecclesie contra Pa- pam et Cardinales; fuit magnus protector et fautor ghi- belinorum, et quasi obtinebat quidquid volebat. Ipse fecit primum Archiepiscopum de domo vicecomitum Mediolani, qui exaltavit stirpem suam ad dominium illius civitatis, et altam potentiam in Lombardia: erat multum hono- ratus et formidatus; ideo, quando dicebatur tunc: Car- dinalis dixit sic; Cardinalis fecit sic; intelligebatur de cardinali Octaviano de Ubaldinis per excellentiam. Fuit famen epicureus ex gestis et verbis eius; nam cum semel petiisset a ghibelinis Tusciae certam pecunia quan- titatem pro uno facto, et non obtinuisset, prorupit indi- gnanter et irate in hanc vocem : si anima est, ego per- didi ipsam millies pro ghibelinis. Et concludit Farinata : el degli altri mi (accio, quia nimis esset longum enar- rare viros magnificos de secta epicureorum, et etiam esset inhonestum et malum exemplum audientibus infa- mare homines de tali haeresi, nisi sit omnino manifesta. Ah quot sunt heretici, qui simulanter videntur catholici timore (?) vel peenz vel infamia! — Inde. Hic ultimo au- tor, finito sermone suo cum Farinata de materia epicu- reorum, nunc revertitur ad conferendum cum Virgilio de exilio suo, quod sibi praedixerat supra Farinata. Dicit ergo continuans dicta dicendis: inde s'ascose, idest ille Farinata deinde his dictis retraxit se intra arcam, et posuit (9) se ad iacendum cum aliis, ef io volsi i passi, idest redivi, inver P antico poeta, idest versus Virgilium qui erat tam ( antiquus poeta, qui floruit tempore boni Octaviani, ripensando a quel parlar che mi parea nimico,
— — rA—————————_—_ + -—+ a E t
(! E. vexabat. (*) E. timore pone vel. (*) 116, et reposuit. (*) 116, tunc antiquus.
CANTUS DECIMUS. 359
dextrorsum, e gimmo inver lo mezzo, idest versus corpus civitatis intra medium; vel (') tangit viam, per un sentier, idest per unum alium callem strictum, ch'a una valle fede, idest qui callis ferit et terminat ad unam vallem rubeam, foetidam, plenam sanguine. Unde dicit : che, idest que vallis, facea spiacer suo lezzo, idest suum foeto- rem ; * leggium, enim, appellatur foetor continuus qualis est foetor hirci vel carceris, ideo bene competit hic * (3) : infin la su, scilicet in calle ubi eramus, et descendeba- mus versus vallem, de qua postea dicetur.
(*) S. e E. et tangit. (*) Manca nei Codici 116 ed Estense quanto è compreso fra i due asterischi.
360 COMENTUM INFERNI
CANTUS DECIMUS PRIMUS, in quo tractat de tribus circulis : in primo sunt violentes, et declarat, sicut. potest fieri vialen- tia Deo, et sibimet, et proximo et in suis rebus: in secundo vero sunt avari: în tertio vero proditores: et de modo pene ipsorum; et in fine canti declarat qua de causa non omnes puniuntur în civitate Inferni.
I: N su l'estremità d' un' alta ripa. Postquam in su- periori capitulo proxime precedenti autor noster tractavit et determinavit de hereticis qui puniuntur in primo circulo civitatis, qui est sextus totius Inferni; nunc subsequenter in isto XI capitulo describit et distinguit residuum totius Inferni, ut sic clarius procedat ad materiam sequentium (') circulorum et poenarum. Et istud capitulum potest bre- viter dividi in tres partes generales; in prima quarum autor tangit materiam sequentem (?, et retangit przece- dentem. In secunda facit unam distinctionem perutilem et necessariam omnium circulorum istius civitatis, ibi : Figliuolo mio. In tertia et ultima removet duo dubia in- cidentia circa materiam pertractatam, ibi: Et io maestro. Redeundo ad primam dico, quod autor primo tangit ma- teriam sequentem, et retangit (?) proxime praecedentem. Unde considera quod hic proprie incipit civitas, quia in- cipiunt primo intrare corpus eius (?; ideo primo describit unum aggerem magnum et fortem factum ex saxis, qui claudit in circuitu istam terram. Dicit ergo continuans dicta dicendis quod ambulantes per illum callem, cito pervenerunt ad locum duriorem, qui continet intra se
(') E. sequentium articulorum et penarum. — S. circulorum. Et istud. (*) E. sequentem. In secunda. (*; E. tangit. (* S. eius civitatis, ideo. — E. corpus eius; immo.
362 Ì COMENTUM INFERNI
generali, dicit: Ecco colei che tutto '1 mondo apuzza. Nunc ad literam dicit autor: quivi ci racostammo indietro, re- trocedendo versus arcas cum magna festinantia tenendo (') nobis nares, per lorribil soperchio del puzzo, idest propter nimium excessum et superabundantiam horribilis foeto- ris, che’l profundo abisso gitta; et dicit: ad un coperchio d' un grande avello (*). Et hic nota quod autor hic utitur magna arte: vult enim ostendere quod nunquam perdat tempus, quia dum propter foetorem reduxisset se versus arcas, adheesit uni alteri (^, non illi prime magna Epi- curi, a qua paulo ante recesserat ; sed uni alteri magni (*) heresiarc®, scilicet Photini, in qua erat sepultus Anasta- sius papa. Hoc autem fingit autor ad pleniorem perfectio- nem sui tractatus, quia superius tractando de hereticis non fecerat mentionem nisi de uno singulari errore epi- cureorum, et nihil dixerat de aliquo heresiarca christiano; ideo nunc reflectit se ad materiam quam videbatur fini- visse, et tangit brevissime de Photino qui habuit errorem Macometti, qui dicebat quod Christus erat natus secun- dum carnem per viam matrimonialem ex Joseph et Maria. Ad cuius cognitionem est sciendum, quod Photi- nus fuit gracus diaconus civitatis Thesalonice, ad quam scribit apostolus, et fuit episcopus smirnensis, unde fuit Homerus poeta magnus. Iste incidit in errorem pessi- mum (5, scilicet quod Christus fuisset conceptus ex Ma- ria per Joseph via nuptiali. Anasthasius vero secundus, natione romanus ex patre Petro fuit imperante Zenone Constantinopoli, et regnante Rome Theodorico rege go- thorum, a quo Boetius proscriptus fuit. Quo tempore multi
(*) E. turando nobis. (*) 116, avello, idest sepulture. Et hic.
(*) E. alteri archa, non illi magna.
(*) 116, magne unius alterius magni heresiarce.
(*) E. pessimum credendo et asserendo quod Christus fuisset conceptus ex Maria et Joseph via nuptiali.
364 COMENTUM INFERNI
venient intra istam terram. Hoc autem fingit autor magna arte, quia scilicet primo vult habere generalem cognitionem omnium criminum que hic puniuntur, ut sic postea descendat ad specialem cognitionem eorum- dem per singulos circulos discurrendo. Ad literam ergo dicit Virgilius : el nostro scender conven esser tardo, quia scilicet paulatim, lente et morose est procedendum in isto primo introitu ; et reddit causam, si che 'l senso, scilicet odoratus, s' ausi prima un poco al tristo fiato, scilicet foetori. Et hic nota quod autor loquitur na- turaliter et pulcre, quia repentinas mutationes odit natura, sicut videmus per experientiam, quod qui de novo intrat mare statim alteratur et provocatur ad nauseam; sed post modicum assuescit, et habet acutiorem appeti- tum quam prius; et ita autor in processu acutius et subtilius assuescet isti materie foetide (') amara; ideo dicit: e poi non fia riguardo, quasi dicat: postea non cu- rabimus nobis, quia non ledemur; et dicit : cosi el mae- stro, idest taliter (*) Virgilius locutus est mihi; et statim subdit quomodo ex consilio Virgilii ipse cepit causam faciendi distinctionem Inferni. Unde dicit: e£ io dissi a lui : trova alcun compenso, che 'l tempo non passi perduto, quasi dicat: preedicas mihi aliquid quod sit evidentiale ad dicenda, antequam intremus in corpus istius civitatis. Et ostendit continuo quod Virgilius assentit sibi, dicens: et elli, idest et ipse Virgilius respondit: vedi ch’ a ciò penso, ita ?) quod idem intendimus. Unde nota quod vere ista di- stinctio quam autor parat facere erat necessaria et utilis, quia aliter remanebat nimis confusa materia huius civitatis.
Figliuolo mio. Ista est secunda pars generalis, in qua autor describit distinctionem quam fecit Virgilius ad or-
(') E. foetida et amara. (*) E. taliter locutus est mihi magister, et statim. (*) S. itaque idem.
CANTUS DECIMUS PRIMUS. 3608
dinandam istam civitatem, ubi nullus est ordo; qui (') breviter dicit quod intra istam terram sunt tres magni circuli particulares (*), quorum quilibet continet intra se alios circulos particulares. Dicit ergo: poi cominciò a dire, scilicet (*) ille ipse Virgilius coepit loqui iuxta (5 promissum, et dicere: Figliuol mio tre cerchielti, idest, tres circuli generales, son deníro da cotesti sassi, idost intra istam ripam quam faciunt saxa in circuitu, ul iam dictum est in principio capituli, di grado in grado, idest ordinate unus sub alio, come quei che lassi, quia eo or- dine quomodo (5) superiores, quos omnes tu iam percur- risti, sunt rotundi et contenti unus intra alium ; et dicit qui sunt habitatores istorum vicorum et circulorum, di- cens : lutti son pien di spirli maledetti, scilicet pravorum peccatorum ; et non intelligas quod non sint capaces plu- rium, sed est modus loquendi talis, sicut a simili dici- mus: tota civitas est plena vitiosis. Et invitat autorem ad considerandam claram distinctionem istorum circulorum, dicens: ma inlendi perché e come son costretti, quasi dicat: considera causam et qualitatem, quare et quo- modo isti spiritus sunt ita inclusi vel carcerati, quasi dicat, propter quam culpam et (°) qua porna ; et hoc volo quod facias, perche poi le basti pur la vista, quasi dieat: ut ex sola visione cognoscas ista loca vel scelera, quer puniuntur in eis, absque mea declaratione, quando per- veniemus ad ea. — D'ogmi. Nunc Virgilius ad declara- tonem distinctionis factae incipit modicum a longe, et premit unam divisionem bimembrem, qua brevitey stat in boc, quod omne peccatum quo homo offendit Deum, committitur altero duornm modorum tantam, scilicet
(*; S. quia breviter. ^ 8, P. e 116, principeles. o S. scilicet igee. — R. hoe ent ipee.
^) S, circa promiesam.
7 $& e M. que seperiores, quos iam tn percnryíeti.
(5 146, et cum qua pana,
366 COMENTUM INFERNI
vel per vim, vel per fraudem; secundum est deterius primo, quia fit(') ex electione. Dicit ergo: ingiuria ce d fine d' ogni malicia, idest omnis mali, ch’ aquista odio in cielo, idest quod facit hominem odiosum penes Deum, ita quod homo male agendo facit iniuriam vel Deo, vel sibi, vel proximo violenter vel (*) fraudulenter; unde di- cit: et ogni fin cotal, idest omnis talis iniuria maliciz, contrista altrui, idest infert tristitiam alteri, o con forza o con frode, idest per violentiam, vel fraudulentiam. Et subdit quae est peior ex his duabus, dicens: ma frode più spiace a Dio perch ee proprio male del uom, quasi (3) dicat, quia fraus est propria hominis, sed vis est propria aliorum animalium, quia fraus non fit sine ratione, quia fit cum deliberatione; sed vis fit sine (*) ratione, ut pa- tet in brutis, qua sequuntur solum impetum naturalem. Et concludit ex hoc : e però stan di sotto li frodulenti, sci- licet magis longe a Deo, versus centrum in graviori supplicio ; unde dicit: e più dolor li assale, idest invadit eos, quia cruciantur maiori poena et per consequens plus (5) doloris. — Di violenti. Hic autor premissa ista distinctione violentorum et fraudulentorum declarat primum mem- brum, et breviter dicit, quod primus circulus generalis istius civitatis continet et punit solummodo violentos; et est divisus in tres, secundum quod est triplex species violentiz, scilicet contra Deum, contra se, contra ($) proxi- mum. Dicit ergo: el primo cerchio ee tutto di violenti, quia nullus fraudulentus habet locum ibi; ma ee distinto e construtto in tre gironi, idest, sed (”) iste primus circu- lus generalis subdividitur in tres alios particulares, et ecce causam: perche se fa forza a tre persone, scilicet
——
(*) 116, fit per electionem. (*) S. vel per fraudem.
(*) 116, quasi dicat: fraus est. — S. quasi dicat quod fraus est. (*) 116, sine deliberatione. (*) 116, habent plus doloris. (*) S. e E. et contra. (*) 116 e S. idest iste primus.
368 COMENTUM INFERNI
quia est precellentissimus, perfectissimus, vel (') finis ul-. timus: ergo quanto maior offensio, tanto maior poena. Dicit ergo de prima violentia proximi, morte per forza, idest mors violenta, e ferute dogliose, idest et vulnera dolorosa, se danno nel prossimo, quantum ad personam, e ruine e incendi, diruendo et incendendo sibi domum, e tollelte dannose, sicut extorsiones violente et rapinae; . repete illud *) verbum: se danno nel suo avere, et hoc est in rebus. Et specificat qui sunt isti violenti contra proximum, dicens: /o giron primo tormenta tutti omicide, idest omnes qui occidunt(?) proximum violenter, e cia- scun che mal fere, idest et quicumque vulnerat proximum iniuste, guastator, sicut stipendiarios et sociales, qui va- stant bona proximi violenter, predon, sicut sicarios, per diverse schiere, secundum diversitatem talium violentia- rum, ut patebit infra suis locis. — Puote. Hic Virgilius declarat secundam speciem violentie, que fit contra se ipsum, dicens clare et breviter : homo puote avere man violenta, in se e ne suoi beni, et (*) in persona et in re- bus; et specificat qui (°) sunt isti, dicens : qualunque priva se del vostro mondo, scilicet interficiendo se, bíscazza e fonde la sua facultate, dissipando substantiam suam, e piange là dove de esser giocondo, quasi dicat: tristando vel dolendo in vita, ubi debebat letari; et sepe tollit sibi esse et bene esse, puta personam et divicias, conven che se penta, idest puniatur, nel secundo girone, idest in secundo circulo violentorum ; et dicit: senza pro, quia poenitentia est tarda in istis, quando abiecerunt bona sua tam in mundo isto quam in alio. — Puossi. Hic Virgilius declarat tertiam speciem violentiz (5), dicens : puossi far forza nella deitate, idest in Deum, scilicet in personam,
(') E. et finis ultimus. (*) E. istud verbum. (*) 116, occiderunt. ( E. idest in persona. (*) S. qui sint. (*) 116, violentie que fit contra Deum, dicens.
CANTUS DECIMUS PRIMUS. 369
negando e biastemando quella; et similiter in rebus, spre- giando natura e sua bontate, idest artem qua procedit a bonitate nature. Et specificat qui sunt isti dicens: e però lo minor giron, idest tertius circulus violentorum, qui est minor ex tribus, sugella Sodoma, idest sodomitas, e Caorsa, idest usurarios. Caturgium enim est (*) civitas in Gallia, in qua quasi omnes sunt fcenerantes (5), ut ple- nius dicetur infra, e chi favella col cor sprezando Dio, scilicet blasphemantes (*) Deum accenso corde, et dicit : col segno suo, idest cum flammis igneis, que cadunt su- per omnes predictos, et inurunt et imprimunt signa in eos, ita quod remaneant cicatrices indelebiles, ut patebit infra, et sic bene sigillantur vel signantur (*). Et hoc de violentia : sequitur de fraudulentia. — La frode. Nunc Vir- gilius accedit ad distinguendum (5) species fraudulentiz ; et ad intelligentiam istius partis oportet te () prenotare, quod iniuria qua fit per fraudem fit generaliter duobus modis. Est enim una fraus generalis, que rumpit unum vinculum generale nature, quale est quod omnis homo omni homini naturaliter est amicus; unde secundum istud vinculum (7) nature, nullus debet facere alteri quod non vult sibi fieri, et debet omnibus servare fidem. Alia est fraus que violat aliud ligamen speciale, quod fides addit super generale, sicut cum quis fraudat dominum, parentem, propinquum, amicum, socium; ista fraus se- cunda est peior, ideo proditores puniuntur inferius in fundo; fraus vero prima est levior, et habet fieri decem modis: ideo secundus circulus civitatis in quo punitur ista fraus est distinctus in decem partes, quas autor appellat bulgias, et quia proditio fit quatuor modis, ideo tertius
() 116, est in Gallia. (*) 116, S. e E. fameratorts.
(* S. e E. blasphemando. (*) E. et signantur. Ei heec de. () E. ad distinguendum fraudulentiam; et ad.
(*) S. te notare. () E. vincalwm, nullus debet.
I. 24
370 COMENTUM INFERNI
circulus generalis est distinctus in quatuor partes. Et con- sidera, quod bene calculata ratione, novem sunt circuli Inferni in universali, quinque extra civitatem, unus intra et iuxta muros, in quo stant heretici, et alii tres, quos autor distinguit hic. Nunc ad literam veniendo Virgi- lius tangit primo secundam speciem, secundo primam fraudis, dicens : uomo po’ usar la frode onde ogni con- sciencia, scilicet committentis ipsam, ee morsa, quia non potest fieri sine morsu conscientie, quia fit appensate non per ignorantiam vel impetum, in colui ch'in lui fida, idest qui confidit de homine sicut contra patrem, patriam, amicum, consanguineos (). Ecce secundam: ef in quel che non imborsa fidancia, idest et contra illum qui non concepit (*) sibi fidem de homine aliqua speciali de causa. Et specificat autor istud secundum membrum tamquam levius dicens: questo modo diretro, idest ista secunda species fraudis, par ch’ ancida, idest dissolvat, pur lo vincol d'amor che fa natura, idest vinculum generale nature, sicut decipiendo extraneum, cui nihil debeo nisi ratione humanitatis et naturalis pietatis. Et (?) continuo declarat qui sunt isti et ubi positi, dicens: ipocrisia, idest hipo- critae, losinghe, idest adulatores, e chi affattura, idest ma- lefici, qui affacturant et faciunt malias et incantationes, falsità, idest falsatores metallorum, mercium et aliarum rerum, /adronegio, idest fures, e simonia, idest simoniaci, qui vendunt vel emunt sacra; rufiani, idest lenones qui seducunt mulieres, baratti, idest baractatores communis vel domini sui in officiis, e simi! lordura, idest omnis similis turpis fraus, quasi dicat, et ut breviter dicam, omnes alii turpes fraudulenti (5, s' anida, idest reponun- tur, puniuntur (°), nel cerchio secundo, idest in circulo
(!) E. consanguineum. (3) S. concipit. (*) E. Et declarat. (* 116, fraudulentes. (*) 116 e E. et puniuntur.
CANTUS DECIMUS PRIMUS. 11
secundo generali distincto in decem valles, in quibus pu- niuntur omnes dictz fraudes ; et vide quod autor non ser- vavit " ordinem in numerando dictas species fraudium. — Per l'altro. Hic ultimo autor declarat primum modum ^ fraudis quae * rumpit vinculum speciale et strictius, et per consequens est peior quam ,^ duplex; nam violat vinculum generale nature, et vinculum speciale fidei. Dicit ergo: quel amor, scilicet generalis, * che natura fa, inter hominem et hominem, e quel che ce poi agiunto, idest amor spiritualis * ^, quem postea fides addit supra primum; unde dicit: di che la fede special si cria s' oblia, idest traditur oblivioni et deletur, per l'altro modo, idest per primam speciem fraudis, ut iam patuit, et continuo specificat qui sunt isti, et ubi stant, dicens: onde qua- lunque trade, idest omnis proditor peccans eternaliter sine emendatione, ce consunto in elerno, idest punitur eternaliter ; ita enim aterna mors consumit animam, sicut animal vorat herbam, qua continuo nascitur (9) de radice, nel cerchio menore, scilicet in tertio circulo ge- nerali, qui est nonus Inferni in forma putei (^) in centro terrae. Unde dicit: del universo in su che Dite sede, idest supra quo circulo et centro stat rex Inferni, ubi est fun- damentum istius civitatis Ditis.
Et io: Maestro. Ista est tertia pars generalis in qua autor movet duo dubia qua oriuntur ex dictis Vir- gilii; et primo proponit (*) primum dubium, et petit si in distinctione facta per eum continetur (?)) omnis malitia et omnis peccator ('°). Videtur enim quod sic, quia di-
(') 116, servat. (* E. membrum fraudis. (*) 116, qui. (*) E. e 116, quia duplex. (* Le parole fra i due asterischi sono del Codice 116.
(*) 116, renascitur. (*) 116, prati.
(*; S. ponit. (*) E. contineatur.
('*) S. et omne peccatum. — E. et omnis peccator; et videtur quod non, quia extra istos circulos.
372 COMENTUM INFERNI
cit: d’ ogne malicia, et videtur quod non, quia extra istos circulos sunt luxuriosi, gulosi, avari, prodigi, iracundi, accidiosi, superbi ('): unde distinctio non videtur perfecta, que non comprehendit suum totum. Primo ergo autor commendat distinctionem factam ad captandam benivo- lentiam, dicens: Ef io, supple dixi: o maestro, fa tua ragion procede assai clara, quia scilicet bene et ratio- nabiliter et cum bono ordine distinxisti istam civitatem, vel () : assai ben distingui questo baratro, idest istam pro- fundam voraginem Inferni, e ’ popol che'l possede, idest multitudinem punitorum in eo; deinde facit suam peti- tionem specialem, dicens: ma dimme: ad tollendum dubium meum: quei de la palude pingue, idest illi qui puniuntur in palude stygia, que est crassa, nebulosa et caliginosa, ut iam supra sspe patuit; et illi, che mena el venso, scilicet luxuriosi, quos ventus ducit ita velociter (°) im- pausabiliter per aerem, e che dalle la pioggia, scilicet gulosi, quos gravis pluvia continuo macerat, e che s' in- contran con si aspre lingue, scilicet avari et prodigi, tam mordaciter improperantes sibi verbis ad invicem, quia dicunt: perche tieni, perche burli; isti omnes et similes, perché non son puniti dentro da la città roggia, idest intra istam civitatem rubeam, quae habet ignes hereticorum circa muros et etiam alibi; se Dio li ha in ira, idest si offenderunt Deum; et si non offenderunt, cur ergo variis suppliciis cruciantur? Unde dicit: e se non li ha, scilicet in ira, perché sono a (al foggia, scilicet separati ab istis extra civitatem in liberiori campo? — Et eiii. Hic autor ponit responsionem Virgilii qui primo arguit ipsum de ruditate sua, qui non videtur videre promptam rationem ; dicit ergo: el elli a me, idest ille Virgilius respondit mihi: /'éngegno luo, over la mente, idest memoria, perche
() E. et superbi. (*) E. et: assai. (*) S. e E. velociter et
CANTUS DECIMUS PRIMUS. 373
lanto detira, idest discrepat et deviat, da quel che suole? quia scilicet soles inquirere subtiliter de rebus difficili bus; nunc vero inquiris de rebus levibus; ideo dicit: doce altrove mira? quia alibi ingenium tuum solet mi- rari causas latentes, quod pertinet ad philosophos. Et ecce statim assignat causame quare praedicti nom sunt positi intra civitatem, quia seilicet fuerunt incontinentes, et in- continentia minus peccat; quod probat autoritate philo- sophi, qui distinguit tres species fugiendas circa mores, srilicet incomtinentiam, malitiam, et bestialitatem. Ad quod notandum, quod sicut potest colligi ex verbis phi- losophi VII Ethicorum, boma electio non potest esse sine ratione vera et appetitu recto; ideo quando aliquid horum pervertitur contingit quod aliquid sit in moribus fugieu- dum. Si ergo sit perversio ex parte appetitus, et ratio remanet recta ('), erit incontinentia; quod contingit quando ratio recte iudicat, sed appetitus propter passionem trahit in contrarium. Si autem tantum invalescat perversitas appetitus ut dominetur rationi, ratio () sequitur id, in quod appetitus trahit sicut principium quoddam, exti- mans illud esse finem et optimum; et tunc electione (?) operabitur perversa, ex quo aliquis dicitur malus, ei talis dispositio dicitur malitia; aliquando autem ita per- vertitur appetitus et ratio, quod excedit limites humanae vite, et talis dispositio dicitur bestialitas (*). Incontinenti® opponitur continentia ; malitie, virtus moralis; bestiali- tati vero, virtus heroica sive divina. Ad quod sciendum quod anima humana est media inter angelos, cum qui- bus convenit per intellectum ; et bruta, cum quibus con- venit per potentias sensitivas. Sicut ergo pars sensitiva aliquando depravatur in homine usque ad similitudinem
(') E. remanet reeta, erit continentia. (* E. ratio consequitur id. (*) E. electio operabitur. (*) 116, bestialis,
374 COMENTUM INFERNI
bestiarum, et vocatur bestialitas super humanam mali- tiam; ita etiam rationalis pars aliquando ita perficitur et roboratur in homine ultra comunem modum humane perfectionis, quasi in similitudinem angelorum. Vel (*) hoc vocatur virtus divina, secundum quam (5) antiqui poeta et populi dicebant quod viri excellentes convertebantur in Deos, sicut Hercules et Romulus. Sicut autem virtus divina raro reperitur in bonis, ita bestialitas raro repe- ritur inter homines, vel ex prava consuetudine hominum qui non utuntur legibus humanis, vel ex forti passione per quam quis incurrit alienationem mentis, vel propter magnum incrementum maliti:e sicut quidam factus in- sanus imolavit ?) matrem, et mactavit conservum suum, et comedit epar eius; et alius scindebat ventres mulie- rum pragnantium ut partus conceptos devoraret. Simile dicitur de hominibus silvestribus qui commorantur (5) in sylvis circa mare ponticum, quod hodie dicitur mare maius, quorum quidam comedunt carnes crudas, quidam vero carnes (*) humanas, et si non sufficit testimonium Aristotelis, certe Hyeronimus contra Jovinianum scribit, se vidisse barbaros comedentes nates (5) puerorum et papillas mulierum. Modo ad propositum, ut patet ex dictis, incontinentia est mala, malitia peior, bestialitas pessima. Ille enim dicitur () esse incontinens, qui propter perver- sitatem appetitus egreditur a iudicio rationis in agendis, et agit contra id quod scit esse faciendum. His przemis- sis, nunc est ad literam descendendum ; dicit (5) Virgilius Danti : non (i rimembra di quelle parole, quasi dicat : bene debes (*) recordari, con le quai la tua etica, scilicet quam tu bene novisti () tamquam bonus moralis, pertratta,
(') S. et hoc. — E. e 116, et hzc. (*) 116, quod.
(*) S. e E. violavit. (*) E. morantur.
(*) E. carnem humanam. (*) E. nares puerorum. (*) S. dicitur incontinens. (*) S. Dicit ergo.
(*) 116, deberes. (!*) E. nosti.
376 COMENTUM INFERNI
subtilior prima; prima tamen videtur magis necessaria, ut autor amplecteretur totum Infernum: ideo primo com- mendat solutionem quam fecit ad primam quaestionem, ut reddat eum benivolum ad solvendam (') sibi secun- dam; unde dicit: o Sol che sani ogne vista turbata, idest, o clarissime Virgili, qui expellis omnem tenebram ignorantie ab intellectu radiis sapientie tua, sicut sol omnem nubem obscuritatis ab (*) aere, radiis suse lucis, tu me contenti sì quando tu solvi che dubiar non m' agrata men che saver, quasi dicat: est mihi gratius habere du- bitationem quam scientiam de re, quia ex solutione tua, ego capio maiorem certitudinem, quam si simpliciter ego scirem ex me vel ex alio, sicut saepe contingit, quod homo scit veritatem unius rei in confuso, tamen quia credit se plene scire, non dubitat, et ideo non quaerit; sed si petat a viro valentissimo, acquirit claram certitudinem veritatis ; et hoc est quod autor vult dicere Virgilio, quod (3) multum habet carum dubitare propter declarari ab eo, quia tunc non habebit postea dubitare de eadem re. Et. proponit et format qus&stionem, dicens: diss io: ancora (e rivolvi un poco indietro, scilicet ad iam dicta in (*) pre- dicta distinctione tua; et ecce ad quem passum, scilicet : la ove di’ che usura offende la divina bontate, scilicet ubi supra dixisti, Caorsa, e solvi il groppo, idest istam qua- stionem, scilicet quomodo usurarius offendit bonitatem divinam, quia istud non videtur bene clarum multis. — Filosofia. Hic autor ponit responsionem "Virgilii ad pro- positam queestionem, qui primo facit pulcram rationem (5) naturalem, quam fundat supra unum dictum naturale. Ad cuius intelligentiam oportet notare quod, sicut la- tius dicitur I capitulo Paradisi, et in pluribus partibus
(') S. solvendum. — E. solvendum sibi secundam quaestionem; unde. (*) S. sub aere. (*) E. scilicet quod. (* E. in distinctione tua. (^) S. quaestionem.
378 COMENTUM INFERNI
mili, si quis diceret; iste violavit filiam filie me®, ergo offendit filiam meam, *quae mater eius est; et si offendit filiam meam *('), ergo me patrem qui genui illam, et diligo purissime (*) illam. — Da queste. Hic Virgilius facta ratione naturali, nunc probat propositum per rationem moralem, confirmans dictum suum auto- ritate sacre scripture; et breviter vult dicere: homo habet esse a natura, ab arte vero habet bene esse; ideo bene debet satisfacere utrique, quia primum pra- cepit () Deus cum dicit: Crescile et multiplicamini: se- cundum cum dicit: In sudore vultus tui ete. Nunc expone sic literam que est fortis: ia gente, idest genus huma- num, convien prender sua vita, idest suum esse, et oportet, avanciar, idest lucrari ad sustentationem ipsius vite, da queste due, scilicet a natura et ab arte, quorum utrumque confirmat (*) autoritate Dei. De primo enim dicitur Ge- nesis primo, et de secundo (5); ideo dicit: se tu & rechi a mente, idest si revocas tibi ad memoriam, /o genesi, qui est primus liber Biblia continens generationes hominum, dal principio, quia (5) circa principium illius libri habentur ista duo precepta praedicta. — E perche. Hic Virgilius ex dictis concludit propositum, scilicet quod usurarius offendit divinam bonitatem, quia offendit naturam offen- dendo artem; dicit ergo: e /usuriero dispregia natura per la sua sequace, idest per artem que sequitur natu- ram, poi che in altro pon la spene, scilicet quam in arte, perch' el tiene altra via per se, scilicet diversam ab omni arte. Nam non est artificiale quod denarius fa- ciat denarium, sicut usurarius vult, qui ponit usum in re, in qua non est dare usum. Si enim przsto tibi man-
(') Le parole fra i due asterischi sono del Codice 116.
(3) E. piissime. () S. e E. precipit.
() E. confirmatur. (*) E. de secundo etiam; ideo. ( E. quia scilicet juxta principium libri.
380 COMENTUM INFERNI
ventur (') velociter per purum coelum sicut pisces per liquidam aquam, unde respexit ad naturam piscium; et sic nota quod hic est finis primae noctis, ita quod autar stetit hucusque per unam noctem in Inferno. Deinde describit horam per constellationem septentrionalem, di- cens: el carro, idest constellatio illa que appellatur plaustrum, scilicet ursa, giace tutto sopra 'l Coro, quasi dicat tendit ad occasum, quia Corus est ventus occiden- talis, et sie erat prope (*) dies, quia currus appropin- quabat occasui suo, quamvis nunquam in totum occidat, sed describit unum brevem circulum. Facit enim unam parvam revolutionem, sed nunquam recedit ab hemispe- rio nostro. Et ostendit locam ad quem sunt accessurt, dicens: el balzo, idest gradus, si dismonta, idest descen- ditur, id oltra via, scilicet per circulum factum ex lapi- dibus, de quo dictum est in principio capituli.
(*) E. moventur per purum. (*) S. e 116, prope diens.
382 COMENTUM INFERNI
sum (') totum saxosum silvestrem de se, et ultra hoc in- venisti ibi aliquam feram, sicut ursum vel aprum qui faceret locum de se asperum videri asperiorem; ita in proposito passus iste erat asper natura sui, quia erat alpestris, priecipitiosus; et ex accidenti, quia ibi erat Mi- notaurus monstrum terribile. Nunc ordina literam sic: lo loco ove venimmo a scender la riva, idest descen- dendum de illa ripa alta inferius in vallem fluvia- lem, era alpestro, idest altus, asper in modum alpis (*), et talis quidem erat in se, sed etiam erat alpestris propter aliud ; unde dicit: e per quel che v' era anco, idest adhuc etiam erat asper propter Minotaurum, et sic erat du- rus (°) transitu dupliciter; ideo dicit: (ai, c' ogne vista ne sarebbe schiva, quasi dicat: omnis homo, quantumcumque audax ( et intrepidus, formidaret respicere, ne dum intrare per ipsum. — Quale. Hic autor describit predictum lo- cum per comparationem pulcram et propriissimam, et vult sententialiter dicere, quod illa via ruinosa per quam erant (5 descensuri, erat talis qualis(5) est illa qua est in ripa Athesis inter Tridentum et Veronam ; illa enim ripa, antequam fieret istud precipitium maximum, erat ita recta et repens in modum muri, quod (7) nullus po- tuisset ire a summo ripe usque ad fundum flumane inferioris; sed post ruinam factam posset nunc aliqualiter iri. Ad propositum ergo ista via solebat (9) olim esse ita alta et recta quod erat inadibilis ; sed ex ruina est ita dirupata (?), quod nec poterant ire ab alto usque deorsum.
(!) 116, descensum silvestrem de se.
(*) S. alpis, idest altus in se. — E. in modum montis alpis.
(*) 116 e E. durus transitus.
( S. foret audax et intrepidus.
(*) 116, erant nuper descensuri.
(9) E. qualis est ripa Athicis inter Tridentum et Veronam.
(^) E. quia.
(*) S. solebat esse ita alta quod erat inadibilis.
(*) 116, dirupta quod nunquam poterant. — S. dirupta quod non poterant.
CANTUS DECIMUS SECUNDUS. 383
Nunc ordina sic literam : /a scesa di quel burrato, idest descensus illius circuli qui erat burattum ('), burum vel clausum, ad (*) quem non ibatur nisi per istam faucem praedictam, era (al qual quella ruina che percosse P Adice di qua da Trento, scilicet veniendo a Tridento Veronam, nel fianco, idest in latere ripe. Et nota quod istud prz- cipitium vocatur hodie slavinum ab incolis, et ibi est unum castellum quod vocatur Marcum; et assignat cau- sam verisimilem ruine, dicens: o per tremoto o per soste- gno manco, idest defectivum propter corrosionem (?) factam ex impetu aqua per multa secula. Et hic nota quod de ista ruina mirabili facit mentionem Albertus magnus libro Methaurorum, et assignat istas causas dicens: quod mon- tes ruunt, vel quia radices eorum abradiuntur ; et tandem quia fundamenta non habent ruunt, aliquando (* scin- duntur magno motu. Et subdit quod hoc modo cecidit mons magnus inter Tridentum et Veronam civitates Ita- lie super ripam Athesis fluminis, et oppressit villas et homines per multa millia. Et specificat formam istius ruine cum subdit: che /a roccia, idest ripa vel repen- tia 5) montis, ée si discoscesa, idest divisa (), da cima del monte, onde si mosse, idest a (^) principio ubi ruina ccpit, al piano, idest usque ad vallem et alveum flu- minis, che darebbe alcuna via a chi su fosse; scilicet ad de- scendendum infra ad flumen, quasi dicat: quod si quis esset ibi posset venire deorsum, licet non sine labore, et talis erat ista via Inferni. Et nota quantum dicta comparatio bene serviat intentioni autoris; nam sicut est via ruinosa in alta ripa fluminis * Athesis, ita hic in alta ripa fluminis * (5) Phlegetontis ; et sicut est ibi facta via per terraemotum,
(!) E. baratrum buium et clausum. (*) S. ad quod non ibatur. (*) S. corrositatem. (*) E. et aliquando. (*) E. repentina. (*) 116, idest prescipitata.
() S. in principio ubi. — 116, in principio unde, (*) Le parole fra i due asterischi sono dei Codici Estense e 116.
384 COMENTUM INFERNI
ita hic per terremotum maximum omnium quod(') un- quam fuerint: qui scilicet fuit tempore passionis Domini, sicut autor fingit hic, ut patebit paulo infra. — Et în sw la punta. Nunc autor describit custodem istius loci, sci- licet Minotaurum, et talis bestia tam horribilis bene con- formatur ipsi loco tam silvestri. Ad cuius cognitionem oportet prescire longam fictionem, quam tamen breviter attingam. Scias ergo quod sicut tradunt poete, primo greci, deinde (*) latini, Minos rex Creta iustissimus et potentissimus, de quo iam dictum est supra capitulo V, habuit uxorem quas nimis maculavit gloriam suam. Fuit enim tam (°) effroenate libidinis quod voluit concumbere cum tauro; et opera et ope Dedali ingeniosissimi artificis Atheniensis intravit vaccam ligneam indutam corio (5 vere vacc®, et sic taurus deceptus imagine falsa cogno- vit eam (5. Illa concepit et genuit filium, quem vocavit Minotaurum, qui *) erat semivir et semitaurus. Habuit et Minos alium filium nomine Androgeum, qui (”) similis patri, puer mir indolis, missus Athenas ad studium, dum superaret omnes excellentia ingenii, per invidiam (5) prze- cipitatus fuit a comparibus. Minos (?) iustissima ira com- motus in forti brachio cepit civitatem Athenarum, cui durissimas leges imposuit, inter ('°) alias istam durissimam conditionem, quod singulis annis mitterentur septem iu- venes cives ('') in escam huic fera sevissimae Minotauro,
(!) S. e E. qui unquam fuerit, quia scilicet fuit tempore passionis Domini nostri Jesu Christi, sicut auctor. (*) 116, secundo latini.
) S. e E. tante effrenata libidinis quod voluit concubere.
(* 116, coreo. (*) E. eam; qua concepit.
(*) E. quia erat semivir. — 116, qui erat semi homo.
(*) E. qui fuit similis. (!) E. per insidiam.
(*) E. Inde Minos pater ejus, justissima commotus ira, civitatem ipsam Athe- narum forti accepit in brachio, cui leges durissimas imposuit, inter quas condi- ctionem hanc statuit durissimam, ut singulis annis mitterentur septem juvenes ex ipsis fere huic Minotauro sevissime devorandas; quam bestiam includi fece- rat in quodam opere subterraneo, scilicet in labirinto intricatissimo, ita quod intrans in illo nunquam valeret.
(!*) S. et inter alias. (!*) 116, concives in escam huius.
CANTUS DECIMUS SECUNDUS. 385 quem fecerat includi in laberintho opere subierraneo in- tricatissimo, ila quod intrans numquam valet exire, nisi beneficio funis, quam continuo secum trahat intraedo (') et sequatur in redeundo. Tractu temporis sors venit /*) super Theseum filium Egei ducis Athenarum, et (*© missus est in Cretam; quo viso * Adriana filia Minois ex Pasiphe incensa eius amore, magna speciosmiaie, probitate. nobili- taie Thesei, docuit eum quomodo posset consequi vicio- riam feliciter de Minotauro; et inde ?, sospiler evadere cum paco quod acciperet ipsam Adrianam in uxorem $9) et daret Phordram sororem ems ^ filio suo Hipolito. Theseus itaque maciaio Minotauro, et receptis *' duabus sororibus, recessit de Creta clandesüne, et iu itinere re- liguit *, Adrianam dormientem in insula deserta; Phos- dram vero sibi accepit "" iu suam. Sed nunc ulterins est saGendum quod fabula narrata cuntinet im sc pro maiori parie lisioriam veram: €( primo mota, quod multi, sicat Fulrentius et alu dicunt, quod faurms fuii quidam Can- cellarius Minois regis, cum quo Pasiphe babuit rem opera Dedali qui mediaior vel leno induxit vaccam, idest Pa- siphem ad taurum. Sed quidquid dicatur, credo quod iste "^ fueril verus taurus cum quo ista oomcubuH ; nam vi- detur sull absurdum. quod ad pakandum unum adul- terium poctxr feiert adum luiurue bestialem me comuparatione peorem. Nec debet videri istad incredi-
^ 116. ip intrando. 2 E evenit. * E. qui missus est.
^ E. quo vao sb Ariadns Menos rege predict fm ex Panigihe cio: utent, muri ille amore. magna — 116. quo viso filia Minoi: vecata Adrim Cx Yaniphe. ^ 116, deinde sospiter.
^ 1. vauren suam. €! pro fili seno Hvpolit, Phedra ipsins Ariadne so- Tures similior jp uxorem, et ascum ca duceret Haque Thbracus ipse, boc opere
iL quadam; insulas deserta religuit, et Phedram in summ accepit et relicta Ariodee rectnsti. bed nunc sic. ^ 116. eu» im maiorem fillia. 7" 196, accepés dub. ^ tit. dmt Adcianam. e à accipii " £. este Laurus fueril verus taurus. — 116, facri vere tanras. i 25
386 COMENTUM INFERNI
bile, quia aliquando auditus est similis casus, scilicet quod rationalis habuerit rem cum bruto ; unde Virgilius libro Bucholicorum maxime detestatur istam Pasiphem, et (*) saepe vocat infelicem, quia commiscuit se animali al- terius speciei. Similiter autor noster hoc videtur sentire Purgatorii capitulo XXVI. Non etiam debet videri (*) du- rum, credere quod taurus ascenderit vaccam ligneam. Nonne (*) Valerius narrat de tauro qui volebat cogno- scere vaccam pictam ? quanto (5) fortius istam tam arti- ficialiter apparatam! Et posito quod (5) non intraverit talem vaccam, nonne (5) potest dici optime quod Pasiphe intraverit formam vacca, et quod facta sit vere (9) vacca quando submisit se tauro? Ulterius quando dicitur (5) quod ex Pasiphe natus est filius qui (°) parte erat homo, pro parte taurus; et istud totum verum ('°) est, quia Minotaurus quantum ad figuram humani corporis erat homo, et tamen quantum ad ('') vitam vel mores erat bestia, sicut dicetur paulo infra de centauris; sed ideo potius a poetis convertitur in taurum, quam in aliud animal, quia recte fuit taurus silvestris, fortis, et ferox violentus qui cornibus superbie et iracundie sue im- petebat ('*) omnes et delectabatur sanguine et cade; ideo bene dicitur quod vorabat homines, quia de rei veritate satiabat crudelitatem suam sanguine hominum, et illi qui mittebantur ab Athenis cogebantur luctari secum, quo- rum nullus poterat evadere crudelitatem eius; sed fina- liter Theseus favore Adrian: ('*) mactavit eum. Ex omni- bus hic notatis potes faciliter perpendere ('*) quare autor
(!) E. et eamdem sepe. (*) S. videri mirum quod taurus. (*) E. Num ne. (4) E. quanto ergo fortius.
(*) S. quod intraverit. (9) E. num ne poterit dici.
(*) 116, vera vacca. (*j 116, dicit.
(9) S. e E. qui pro parte. ('*) E. verum fuit.
('') 116, ad visum et mores erat. (3) 116, impediebat homines.
(!*) E. Ariadne mactavit eum. Ex omnibus his notatis. (*) S. comprehendere, quare autor.
388 COMENTUM INFERNI
taurus morse se ‘stesso, idest momordit se ex rabie irse viso autore vivo cum Virgilio, qui (') ambo moralissimi, clementissimi, erant inimici eius; et dicit : si come quei, cut Pira dentro fiacca, idest rumpit, quasi dicat: sicut homo accenditur ira quando parvipenditur, ita nunc Minotau- rus. Et subdit (*) autor qualiter Virgilius magnifice seda- verit iram Minotauri, dicens: lo savio mio gridò, contra illum improperiose (*) : tu credi forse che qui sia 'l duca d'Atene, scilicet Theseus, che (i porse la morte su nel mondo, scilicet viventium, sed non est sic; ideo dicit: partiti, bestia, che, idest quia, questi, scilicet Dantes, non viene amaestrato da la tua sorella, scilicet Adriana (9, sicut doctus fuit Theseus, quasi dicat: iste non venit vin- cere te mediante fraude mulieris, sicut Theseus, immo mediante virtute sua, quia venit ut discat, expensis (5) tuis vel aliorum violentorum, quomodo debeat vitare vitia violenti: in se et in aliis, ne homo fundat (9) san- guinem humanum, aut rapiat aes alienum; ideo dicit: ma vassi per veder le vostre pene, ut illas describat ad terrorem et exemplum aliorum. — Quale. Hic autor de- scribit confusionem Minotauri ex verbis Virgilii per com- parationem tauri propriam et manifestam ; et dicit bre- viter quod Minotaurus factus est furiosus ad verbum Virgilii, sicut taurus ad ictum mactantis (^). Dicit ergo : Vidi lo Minotauro fur cotale, quale quel toro, supple (5) fit, che si slaccia, idest dilaqueatur et dissolvitur (°), in quella, scilicet vice, ch’ d ricevuto il colpo mortale, scilicet securis in capite, e gir non sa, e qua e la saltella. Et sic vide quantum ('°) comparatio bene conveniat ( de tauro ad
(') E. quia ambo moralissimi et clementissimi.
(*) S. Et subdit qualiter. (*) E. impetuose.
(^ E. Ariadna, sicut doctus fuit ab ea Theseus.
(5 E. ex panis tuis et aliorum.
($) S. effundat. (*) E. macellatoris. (3) S. supple facit. $; S. resolvitur. (!*) 116, qualiter. (!!) 116, convenit.
CANTUS DECIMUS SECUNDUS. 389
Minotaurum, qui erat recte taurus indomitus sine iugo legis, de quo dicit Orosius : inhumana bestia etc. Sermo (') Virgilii inflixit lethale vulnus Minotauro, et ipsum tetigit ad vivum quando vocavit ipsum bestiam, et memoravit sibi mortem violentam dignissimam, quia mactatus tam- quam taurus a Theseo, et per fraudem sororis sug, quod erat sibi gravius. — E quei. Hic ultimo autor osten- dit quomodo recesserunt a furore istius bestie, et in- traverunt viam que ducit deorsum ad vallem; et primo tangit prudentiam Virgilii in captando opportunitatem descendendi, dicens: e quei accorto, scilicet Virgilius, gridò : corri al varco, idest ad vadum (9, quia ée buon che tu ti cali mentre ch’ infuria, idest interim dum furit, quia tunc est recedendum ab homine crudeli, quando est in furia, antequam (?) effundat furorem in alios. Et dicit continuative: cosi prendemo via già per lo scarco, idest per descensum illum exoneratum a lapidibus qua ceci- derant quando facta est ibi illa via ruinosa; unde dicit : di quelle pietre, che spesso moveansi sollo i miei piedi per lo nuovo carco; hoc dicit propter onus corporis insuetum, quia Dantes erat ibi vivus cum carne. Potest etiam dici allegorice, quod autor movebat istos lapides descriptione sua, qui prius erant immoti; ideo bene ibat cum pedi- bus, idest affectione sua; et vere istud erat novum onus et novum iter quod autor nunc faciebat.
Io gia pensando. Ista est secunda pars generalis, in qua autor ostendit quomodo Virgilius removerit (*) sibi dubium quod oriebatur circa dictum locum. Ad quod sciendum quod Dantes in mente sua cogitabat et dice- bat: bone Deus, qualis via est ista ? fuitne hic semper postquam fuit factus Infernus, an est facta casualiter ?
(!) 116, sermo etiam Virgilii. — E. sermo enim Virgilii. (*) S. ad vallem. (*) E. antequam offendat et effundat. (* S. moverit. — E. removeat.
390 COMENTUM INFERNI
et (') quomodo fuit facta ? Virgilius autem respondet sue dubitationi mentali, et dicit, quod ista ruina facta est per terremotum terribilissimum, qui fuit tempore passionis Domini. Et primo autor continuans partem parti tangit dubium, dicens: Jo gía pensando: supple: ego iam carpe- bam iter cogitans circa dictam ruinam: e quei, scilicet Virgilius, disse : lu pensi forse a questa ruina, que videtur facta per violentiam non per naturam, che ee guardata da quell ira bestiale, idest a Minotauro, qui furit ira more bestie non hominis, che ora spensi, idest quam iram ego nunc expuli verbis, quando dixi : partiti bestia. Et sic vide quod Virgilius inter cogitamina autoris cognovit dubium quod habebat iuxta illud: AA quanto cauti, etc. Deinde Virgilius solvit dubium, et incipit modicum (?) a longe, volens ostendere ruinam esse antiquam ; unde dicit: Or vo’ che sappi che questa roccia, idest ripa, non era ancor cascata, per ruinam, imo erat integra et recta, 7" altra fiata ch'io discesi qua giù nel basso inferno, quasi dicat, alia vice, quando (?) fui coniuratus ab illa Herithoe cruda; quando fuit tractus ad infimum centrum, sicut ipse Vir- gilius pulcre finxit supra capitulo IX, ubi dixit: Ver ce ch' altra fiata qua giu fui, etc. Hoc premisso Virgilius tangit causam et tempus istius ruinae; et quia litera (*) videtur multis difficilis est breviter (?) enucleanda sententia. Certe Virgilius vult dicere in effectu, quod ista ruina facta est hic quando factus fuit universalis terreemotus in universa terra tempore quo passus est Creator omnium rerum; quo tempore universum visum est dissolvi et resolvi in unum chaos, ita quod visa est verificata (9) opinio Empedoclis. Empedocles namque philosophus et
(') 116, E. e S. et quando fuit facta? (*) S. multum a longe.
(*) 116, quando fui coniuratus ad infimum centrum.
(*) S. litera fuit multum difficilis. — E. litera videtur multum.
(*) 116, breviter sciendum, quod recte Virgilius vult dicere iu effectu. (*) S. e E. verificari opinio Empedoclis philosophi.
392 COMENTUM INFERNI
scerno, idest non erro ex oblivione, quia iam per tot saecula hoc fuit, che venisse colui, scilicet (*) Christus, che levò la gran preda, scilicet animas sanctorum patrum, a Dile, idest regi (*) infernali, del cerchio superno, idest de lymbo, ut iam habitum est supra capitulo IV; et bene dixit : poco pria, quia per duos dies ante; nam die pas- sionis Domini factus est terremotus, et die resurrectionis Christus (? eruit animas patrum de lymbo; unde dicit : questa vecchia roccia, idest ripa, fece tal riverso, idest talem ruinam, qui, idest in isto circulo violentorum, eft altrove, idest in circulo hypocritarum, ut habetur infra capi- tulo XXII, in quel punto: sed quare autor fingit istam ruinam factam fuisse hic? quia post Christum maxime cessaverunt vitia violenti: et inhumana crudelitatis: unde ante tempora Christi fuerunt maiora bella, effusiones san- guinis, et alie iniuric violentiarum et rapinarum, quam postea, sicut probat Augustinus in suo de Civitate Dei, et Orosius in Ormesta mundi scribens ad eumdem Au- gustinum : Ubi nunc alius Alexander Macedo ? ubi Do- milius Nero? Nec dicas, sicut. dixerunt multi, quod vi- tium heresis ruerit tunc, quia contrarium fuit: nam post Christum orta sunt haereses; cum enim cceperunt ces- sare persecutiones principum contra ecclesiam, coeperunt pullulare varia haereses in fide. Praeterea ista ruina non est extra istum circulum, imo in ripa ulteriore (^, ita quod non respicit hereticos qui sunt extra, imo violen- tos, qui puniuntur intra in valle sanguinis. — Ma ficca gli occhi. Nunc in ista parte tractat in generali de poena violentorum in proximum. Et primo Virgilius invitat au- torem ad considerandum istam poenam notabilem, dicens : satis dictum est de ista ruina et causa eius; ma ficca
(!) E. scilicet Dominus noster Jesus Christus. (*) E. a rege infernali. (*) E. ipse Dominus noster Jesus Christus eruit. (*) 116, interiore.
394 COMENTUM INFERNI
guine buliente, et circum circa (') fossum per terram siccam discurrunt continuo centauri armati arcubus et sagittis, qui tenent istos intra sanguinem, quia sagittant unumquemque recedere volentem extra limites destinate pene. Isti (?) centauri, sicut fingunt omnes poeta prius (3) greci quam latini, fuerunt homines monstruosi, quia (*) a medio infra erant equi, a medio supra erant homines ; et fuit pulcerrima fictio, quia fuerunt homines bellico- sissimi f) vel equitandi peritissimi in Thesalia, ita quod videbantur esse unum corpus simul cum equis suis, et ex eodem utero nature nati cum illis, qui primo fece- runt violentias et rapinas in Graecia. Isti ergo centauri ad propositum figuraliter sunt stipendiarii, et viri mili- tares predatores, qui bene (5) dicuntur esse homines pro parte, et pro parte bestie, quia licet quantum ad formam corporis retineant adhuc humanam figuram et videantur homines; tamen quantum ad eorum vitam et mores animi sunt bestie, et bestialius currunt et seviunt in genus hominum (’), quam aliquod genus animalium, sed imo potius convertuntur in equum, quam in aliud ani- mal; quia ut patet de se equus est animal bellicosum, quo isti utuntur tamquam organo et instrumento suo ad violentias et praedas; equus etiam est animal velocis- simum, et talis recte (5) est stipendiarius, qui est semper in discursu et motu; et ad mandatum alterius currit velocissime ad mortem dandam et recipiendam; est enim sicut equus servus alterius, et infeliciter ducit (9) con- tinuo vitam inquietam, imo recte stipendiarius est si-
(!) E. circa perfossum. (?) E. Isti autem centauri. (*) S. tam greci. — 116, et primo graci quam latini. (*) 116, qui a medio. (*) S. bellicosi et. — E. bellicosissimi et.
(9) E. bene homines videntur esse pro parte.
C) S. humanum. — 116, humanum, quam aliud genus. — E. hominum, quam in aliud animal; quia ut patet.
(*) E. proprie. (*) S. currit et ducit continue.
CANTUS DECIMUS SECUNDUS. 395
milis equo suo. Equus enim licet habeat ferrum ad pe- des, ad os, ad ilia ('), ad tergum sxpe recalcitrat domino suo, et mordet et fugit ab eo, maxime quando videt se in campo libero (*) non in stabulo; ita stipendiarius sepe fit rebellis, contumax, inobediens domino suo, et recedit ab eo potissime quando videt se liberum in campo, non in civitate vel fortilitio. Nunc ad propositum : quia isti ti- ranni pessimi qui hic puniuntur, effunderunt crudeliter sanguinem humanum, et rapuerunt bona hominum cum istis stipendiariis et sicariis; ideo (?) cruciantur in valle sanguinis bulientis, et coercentis (* ab istis, quia (5) sicut videmus de facto et statim dicetur, isti committunt sa- lutem suam manibus (5) istorum, et timent eos ut timean- tur a subditis; imo isti violenti, ut plurimum, committunt violentiam inter se ipsos, frater in fratrem, consangui- neus (7) in consanguineum: et ut breviter concludam, hec est generalis poena violentorum, quod (°) quasi semper omnes violenter moriuntur, sicut dici solet: unus barbe- rius (?) radit alium, et unus diabolus fugat alium. Nunc ad literam veniendo dicit autor: Io vidi un’ ampia fossa torta in arco, idest primum circulum violentorum, come quella che abraccia tutto’! piano, quasi dicat : bene est amplus iste circulus, quia continet intra se ceteros, secondo ch’ avia dello la mia scorta, idest secundum quod "Virgilius ('°) predixerat mihi in distinctione facta in capitulo pre- cedenti, e centauri armati di saette; de centaurorum ori- gine et violentia dicetur adhuc Purgatorii capitulo XIV,
(') E. ilia, et ad tergum. (*) E. liberum.
(*) E. ideo puniuntur et crucíantur. (* 116, coercentur.
(*) S. qui, sicut videmus. — 116, sicut sepe videmus.
(*) E. in manibus istorum, et tenent eos.
(*) 116, sanguineus in sanguineum.
(*) E. et quasi semper omnes tales violenter. — 116, omnes moriuntur morte violenta. (9) S. barbarius.
(*; S, Virgilius dizerat mibi in descriptione. — E. Virgilius dux meus ín di- stinclione.
396 COMENTUM INFERNI
correan (ra 'l pie de la ripa el essa, scilicet fossam, quasi dicat, per illud spatium arene sicce quod est inter ri- pam et fossam, idest vallem fluminis, et dicit: come so- lean al mondo andar a caccia, scilicet canium vel ho- minum, sic ibant in predam cum sagittis, que sunt arma habiliora ad predam, quia de longe feriunt et fugant fugiendo, sicut (') recte faciunt hodie Hungari in Italia.
Veggendoci. Ista est tertia pars generalis, in qua autor ostendit quomodo fuerint receptati *) ab istis ministris poene, et quomodo per scortam transportati per istud (%) flumen. Et primo describit actum istorum in generali, deinde locutionem unius in speciali; litera est clara. Dicit ergo autor: ciascun ristetle, idest unusquisque fir- mavit se ubi primo ibant currendo ad custodiam fossi (5) violentorum, veggendoci calar, scilicet descendere per rui- nam illam ab alto ad planum; ita (È) recte faciunt sti- pendiarii in mundo, quando vident aliquos venientes a longe, ut capiant et predentur eos. Et tangit quod (5) fe- cerunt, quia pramiserunt tres precursores ad explo- randum ad quid isti venirent; unde dicit: e (re si dipar- tiro de la schiera, electi ex aliis, et ") erant duo furiosi, et unus tertius temperatus ad refroenandam iram eorum (5; et dicit: con archi ef asticciole prima elette, ut possent cito uti levi (*) armatura si expediret: unde debes scire quod centauri videntes istos venire a longe, putaverunt ipsos esse aliquos de genere violentorum, qui venirent ad istam paenam, sicut ('°) est naturale vitium hominum, quod quando quis habet in se unum vitium credit omnes pari ('') vitio maculatos, sicut patuit superius in Phlegia ;
(1) E. sicut faciunt. (*) 116 e E. recepti.
(*) 116, illud. (!) E. fosse.
(*) E. et ita. (*) E. e S. quid fecerunt.
(*) E. qui erant. (*) S. istorum. — 116, corum; unde dicit.
(*) E. levi armatura: videntes istos venire. (!*) S. et sicut. ('') S. pariter maculatos.
398 COMENTUM INFERNI
est breviter sciendum quod, sicut scribit ( Ovidius valde diffuse in nono maioris, Hercules fortissimus, hominum omnium victor pugnavit singulari certamine cum Achelao pro habenda Dejanira virgine pulcerrima filia OEnei re- gis Calidonie in Grecia, qua Dejanira fuit soror Me- leagri et fortissimi Thidei ; et cum obtenta victoria re- verteretur lzetus in patriam cum virgine, invenit in viam (*) novam pugnam. Nam cum pervenisset ad fluvium |?) no- mine Ebenum, qui factus erat (*) violentior solito ex al- luvione aquarum (5, non audebat committere se aque, non quia timeret sibi, sed uxori sue. Et ecce subito Nessus centaurus (°) persuasit sibi ut nataret fluvium et ipse portaret Dejaniram sospitem super equo (^. Hercu- les ergo tradidit puellam pavidam Nesso, et ipse natans fortiter contra impetum fluminis pervenit ad alteram ri- pam; et continuo audivit vocem Dejanire clamantis, quia Nessus parabat facere violentiam sibi. Ideo capto arcu et sagittis clamavit (9) : o violente, non evades quamvis confidas velocitate equi, quia sagitta mea violentior (* erit; et continuo cum sagitta emissa transfixit tergum eius, ita quod ante et retro fluebat sanguis. Tunc Nessus dixit secum: non moriar sine vindicta ; et continuo de- dit Dejanire camisiam tinctam sanguine suo ('%, tam- quam pignus amoris, dicens: quod si numquam ('') Her- cules dimitteret eam ob amorem alterius mulieris, cum tali dono posset ipsum revocare ad amorem suum. Post longum temporis tractum Hercules cepit civitatem, que est dicta OEtalia, ubi captus est amore Jola filie regis;
(!) 116, describit. (*) E. in via.
(8) 116, fluvium Hebetium, qui. ( S. fuerat.
(5) S. aquarum, et ipse portaret Dejaniram sospitem super equo, non aude- bat committere se aqua. Et ecre.
(*) 116, centaurus superveniens persuasit.
(?) E. super equum. (*) E. Hercules: o violente Nessi, non evades.
*) E. velocior erit te; et continuo sagitta. — 116, velocior erit; et continuo. ") E. suo primo, tamquam. (!') 116 e E. si unquam.
400 COMENTUM INFERNI
cundum, scilicet Chironem. Ad cuius notitiam volo (') te hic bene considerare, quam (*) artificialiter autor proce- dit cum ordine debito. Describit enim secundario Chi- ronem, sed cum laude: sicut enim erat expediens, quia dixisset aliquis quot fuerunt stipendiarii viri boni et vir- tuosi, ideo autor vult ostendere quod inter tales inter- dum reperitur aliquis nobilis bonus et prudens, qui (5) cavet sibi a violentiis et rapinis, et utitur viribus suis bene in iusto bello. Iste namque Chiron centaurus fuit vir sapiens magnus magister equorum, amator (*) sono- rum musicorum, cognitor f) herbarum, patientissimus laborum, fortissimus venator; unde utebatur suis sagittis contra leones et alias feras, temperatus multum ; que omnia (5) docuit Achillem, cuius ipse fuit nutritor et pre- ceptor a teneris annis; ideo bene autor describit ipsum hic ab ista singulari nutritura et doctrina, dicens: e quel di mezzo, ponit ipsum in medio gratia honoris, ratione nobilitatis, xtatis, virtutis ), et ut temperaret iram, et furorem sociorum ; ideo dicit: ch’ a/ pelto si mira, in (5) hoc notat gravitatem et maturitatem hominis, ee il gran Chiron, magnus (°) corpore et animo, el qual notri Achille, idest qui nutrivit magnum Achillem; et hoc cedit ad singularem laudem Chironi (' habuisse tam fortem alumnum et discipulum, de quo dicetur plene Purga- torii capitulo IX. Et nominat tertium centaurum, quem describit simpliciter ab iracundia sua, dicens: quell'altro ce Folo che fu si pien d' ira, et dicunt aliqui quod per istum intelligitur Capaneus, quod est penitus falsum, quia Capaneus punitur ('') inferius inter violentos contra
(!) 116, volo hic tamen bene. (3j E. quod. (*) E. qui caute cavet. (*) E. et amator. (*) S. et cognitor.
(9) 116, E. e S. que omnia docuit magnum Achillem.
() E. virtutis, et probitatis ut temperaret.
(?) E. et in hoc. ^! 116, idest magnus.
('*) E. Chironis ipsius. 11) S, ponitur.
402 COMENTUM INFERNI
unus ' datus est eis in scortam. Et primo ostendit quo- modo pervenerunt ad eos ita descendendo per ripam, et quomodo Chiron principaliter apparaverit se ad lo- quendum; unde dicit: noi ci appressammo a quelle fiere snelle, idest ad centauros feroces vel, veloces, ut satis dictum est, e Chiron prese uno strale, idest missile sive sagittam, e fece la barba indietro a le mascelle con la cocca, idest cum scissura, cum tacha; cocca enim ap- pellatur Florentia finis sagitta. Hoc fingit autor ut osten- dat, quod :*) iste habeat magnam svlvam pilorum circa os, que dependebat sibi usque ad pectus, sicut portant communiter isti militantes ; ideo ut posset expeditius |^ lo- qui, detexit sibi os a barba densa. Sed quare fecit hoc cum sagitta? quare potius cum fine, quam cum puncta? Dico quod ad (5 hoc autor tangit actum sapientis, qui consi- derat finem antequam loquatur; ideo avolvit sagittam, idest sermonem ad os antequam emittat $. Verbum enim est recte sagitta, quia volat et penetrat, nec potest re- vocari, et sepe revertitur in caput sagittantis; ideo bene sapiens sicut Chiron, loquitur praemeditate, non (? impe- tuose, sicut fecerat Nessus. Et ecce sermonem Chironis ad socios; dicit autor: et ille Chiron: disse ai compa- gni, scilicet Nesso, vel (? Folo, siete voi accorti che quel diretro; hic erat Dantes, quia Virgilius praecedebat, move ciò che tocca, sicut lapides cum pedibus, ut iam dictum est supra; così non soglion fare i pié de morti, quasi dicat: videtur esse vivus, quasi (°) dicat tacite: videtur homo mirabilis, ideo (!) debebas honorabilius loqui, non
:*; E. unus ex eis datus est ipsis in scortam.
(*) E. et veloces. (*) E. qualiter iste habebat magnam. (*) S. expedientius. (*) E. per hoc.
(*) S. emittat verbum. Verbum enim est sicut sagitta.
^) E. et non impetuose. (*) S. et Follo. — E. et Folo.
(?) E. ac si diceret.
('9) E. et ideo tu, Nesse, debebas honorabilius loqui, et non ita.
CANTUS DECIMUS SECUNDUS. 403
ita indiscrete, antequam cognoscas homines ('), Nesse; ideo non dignati fuerunt supra respondere tibi: et hee (?) dixit Chiron, quando s' ebbe scoperta la gran bocca, qua prius erat coperta magna et densa barba. Et subdit autor re- sponsionem "Virgilii, ita quod qui noluerat respondere Nesso, nunc respondet Chironi, sicut supra promiserat (7) se facturum. Dicit ergo: el mio buon duca, scilicet Vir- gilius sapiens, che gia gli era al petto, idest qui iam per- venerat ad pectus equi, ita quod cum capite attingebat pectus equi, dove le due mature, scilicet equina et hu- mana, son consorti, idest coniuncte, ita quod Virgilius erat bassus sub Chirone, rispose: ben ée vivo, quasi dicat : vere (‘) vivit et beate, quia nulli quaerit nocere, immo omnibus prodesse; non () est vir sanguinum sicut vos fuistis, et ecce quare venimus: non ad martirium, sicut Nessus petebat paulo ante, imo ut videat (5) poenas alio- rum; ideo, e si solelto mi li convien mostrar la valle buia, scilicet infernum obscurum; et dicit ad excusationem autoris: necessità il condusse, non diletto, sicut ostensum est (7) capitulo I, quia scilicet pro salute sua, concedente divina gratia; unde dicit: (al se parti da cantar alleluia, idest Beatrix, qua cantat alleluia in ecclesia tam mili- tanti quam triumphanti. Alleluia enim est nomen he- breum et(5) tantum valet quantum Canta laudem ad Dominum secundum unam expositionem, licet alii aliter. exponant, che mi commise quest' officio nuovo, sicut patuit Il capitulo, scilicet succurrere periclitanti in vitiis. Et bene est opus novum istud, et ideo non debemus rema- nere hic nec alibi in ista civitate, quia ipse non ee /a- dron, né io anima fuia, quasi dicat : nec ipse est violentus, .
(') E. homines; ideo indignati. (3) 116, et hoc dicit. (*) S. spoponderat. Dicit ergo. (!) E. bene vivit.
(*) E. non enim est. (*) 116, ut videamus. (*) E. est supra capitulo I. (*) E. quod tantum.
404 COMENTUM INFERNI
nec ego fraudulentus. Latro enim est qui violenter et patenter spoliat, fur vero fraudulenter ('); ideo non sumus puniendi aliqua poena in civitate ista, in qua punitur vio- lentia et fraudulentia. — Ma. Hic Virgilius facta narra- tione sua, nunc facit petitionem, et adiurat Chironem ut det sibi ducem, unde dicit: ma danne un de (uoi, sci- licet sociis (), a cui noi siamo a pruovo, idest prope, che ne mostri la dove se guada, idest qua parte sit vadum, e che porti costui in su la groppa, scilicet equina, che non ee spirto che per P aer vada, sicut ego et alie anime mortuorum ; et tangit effectum petitionis, dicens: Chiron si volse su la destra poppa, idest mamillam; et sic vide quod Chiron erat in medio, ad dexteram habebat Nes- sum, ad sinistram Folum, e disse a Nesso, tamquam audaciori, (orna, scilicet versus flumen. Isti enim tres re- cesserant ab aqua, circa quam primo currebant, et ve- nerunt (^) obviam istis duobus versus ripam, e si li guida, quia habent securum conductum a Domino, ita quod nullus audeat nocere sibi, e fa’ cansar, idest cedere, s' al (ra schiera v' intoppa, idest si alia turba centaurorum obviat vobis. Similis casus aliquando accidit de facto no- stro autori; dum discurreret per mundum, perveniebat (* ad manus alicuius nobilis castellani, a quo in recessu pe- tebat unum caballarium qui scortaret eum et sociaret (5) per suum territorium ; multum enim honorabatur sepe a talibus, quia virtus ubique magno proetio extimatur, ut ait. Valerius.
Or ci movemmo. Quarta (5) et ultima pars generalis, in qua autor tractat in speciali de quibusdam violentis in proximum, in zre et persona, qui puniuntur diversi- mode in ista aqua sanguinolenta. Et primo continuans ') 116, fraudulenter et clandestine. (*) E. sociorum.
)
(!) 1 (*) S. e E. venerant obviam. (5) S. veniebat. (*) E. associaret. (*) 116 e E. Ista est quarta.
CANTUS DECIMUS SECUNDUS. 405
dicta dicendis, dicit: Or ci movemmo con la scorta fida, idest cum Nesso cuius fidei eramus commissi, quamvis male servaverit Herculi depositum suum; /ungo la proda del bollor vermiglio, idest versus ripam rivi sanguinei, dove i bolliti, idest violenti in sanguine bullientes, /a- cean alte strida, scilicet propter magna tormenta paena- rum. Et primo tangit eos, qui gravius puniuntur, quia sunt quasi in totum mersi (*) sub sanguine, quia fece- runt maiores sanguinis fusiones (*) et extorsiones crude- liter ^) et iniuste. Dicit ergo: io vidi gente sotto fino al ciglio, ita quod nihil eminebat de eis nisi summitas capitis, ut appareret poena; et declarat qui sunt isti di- cens: el gran centauro, scilicet Nessus: aliqui tamen dicunt quod loquitur de Chirone, quod non videtur posse stare, quia iam dixit autor: Or ci movemmo con la scorta fida, disse: ei son tiranni: adverte quod tyran- nus aliquando capitur in bona parte; unde Virgilius : Pars mihi pacis eril dextram tetigisse (tyranni. Ideo spe- cificat de quibus loquitur (5, cum dicit: che dier di pi- glio, idest qui iniecerunt manus atroces, mel sangue e nell' aver, scilicet proximorum; ideo (), li spietati danni, data (5) impie in homines et bona eorum, si piange quivi, scilicet in isto sanguine, quia planctus sequitur ad poe- nam. — Quivi. Nunc autor nominat aliquos tyrannos, et primo et principaliter unum principalissimum et famo- sissimum omnium, scilicet Alexandrum. Ad sciendum autem quis fuerit iste Alexander est notandum, quod aliqui sequentes opinionem vulgi dixerunt, quod autor non loquitur hic de Alexandro Macedone, sed de quo- dam alio, sed certe istud est omnino falsum, quod potest patere dupliciter: primo, quia cum dicimus Alexan-
(') E. submersi. (3) S. e E. effusiones. (*) E. crudellimas et iniustas. Dicit. (*) E. loquatur. (*) 116, ideo dicit: li spietati. (*) E. data in homines.
406 COMENTUM INFERNI
der debet intellizi per excellentiam de Alexandro Ma- gno; secundo quia iste fuit violentissimus (') hominum. Nam, ut perstringam plura (5) sub paucis verbis, Alexan- der usus est violentia in Deum, in se (*), in proximum, et peius in suos quam in extraneos: in Deum fuit vio- lentus, quia voluit dici et credi filius Dei (^, velut si posset animis et linguis hominum imperare; deinde de- venit in $ tam vanam superbiam ut victor Persarum, eorum moribus victus, voluerit pro Deo adorari. Et Ca- listenem, condiscipulum suum sub Aristotile, quia vo- luit revocare ipsum ab ista dementia, fecit crudeliter mori inter tormenta, ludibrium turpe faciens de eo, au- ribus, naribus, labiis detruncatis; male (9) Calistenes ser- vaverat praceptum Aristotelis qui mandaverat sibi (^, ut aut nunquam loqueretur in conspectu Alexandri, aut di- ceret sibi grata. Bene (°) cognoscebat sapientissimus phi- losophus naturam discipuli sui, immo infamia fuit quod Aristoteles temperaverat illud venenum terribilissimum, quo postea Alexander extinctus fuit, sicut scribit Plinius in naturali historia. Fuit et violentus in se, quia voluit se ipsum occidere (? cum interfecisset Clitum fratrem nutricis sux familiarem ('9)dilectissimum per iram et ebrie- tatem, quia reprehendebat ("^ eum quod extollebat se supra Philippum patrem, a qua desperatione Calistenes predictus retraxit eum. In toto oriente exercuit violen- tiam et sievitiam suam ; nam, ut verbis Orosii utar, Alexan- der miseriarum gurges, totius orientis turbo, humani sanguinis insatiabilis, recentem semper aut alienorum
(!) S. violentissimus omnium. (*) S. plura paucis verbis.
(!) E. in se, et in proximum. (* E. Dei; voluit, si potuisset, animis. (*) S. in tantam superbiam quod victor. — E. venit.
(*) E. male enim. (") E. sibi quod aut numquam.
(*) E. Bene autem. (*) 116, interficere.
('*) E. familiarem sibi dilectissimum. — 116, familiarem fidelissimum.
(!!) E. reprehenderat.
408 COMENTUM INFERNI
bene dixit: quivi ce Alessandro. — E Dionisio. Hic autor praemisso tyranno famosissimo Orientis, describit alium tirannum famosum (') Occidentis, scilicet Dionysium Syra- cusanum. Ad cuius cognitionem est breviter sciendum, quod Dionysius iste, ut scribit Tullius V Tusculanarum Quaestionum, fuit vir temperatissimus in victu per con- trarium Alexandri; fuit (? sagacissimus et valentissimus, qui secundum Justinum libro XXII fecit magna proelia (?) in Sicilia, et occupato imperio totius insule, credens otium et desidiam sui magni exercitus esse damnosam et periculosam suo regno, traduxit exercitum in Italiam, ubi exerceret vires militum, et fines regni ampliaret; et primo movit bellum in Calabria contra Graecos, qui tunc temporis magnam partem Italiae occupaverant, unde Ma- gna Grecia appellata fuit. Ibi occupatis aliquot civita- tibus revocatus est in Siciliam propter adventum Car- thaginensium, qui reparato exercitu renovaverant (5 bel- lum; et non post multum teinpus fractus et victus multis bellis finaliter fraude suorum occisus est. Iste (*) ergo Dionysius tam magnificus, tamen fuit maleficus et iniu- stus, sicut scribit Tullius eodem libro; nam propter mala que faciebat cum haberet multos iuvenes amicos, ne- mine tamen confidebat, sed custodiam corporis commit- tebat feris barbaris, et in carcere (5 quodammodo se incluserat cingendo cameram suam amplo (^ fosso, in quam intrabat per pontem ligneum, et clausis hostiis ipsemet levabat ipsum; et aliquando ex alta turri arren- gabat 5), quia non audebat sedere cum aliis in publico.
(*) S. famosissimum. (à) E. fuit etiam.
(*) S. e 116, proelia contra Amilcarem ducem Carthaginensium qui inter- fectus est ibi. Dionysius autem expulsis Carthaginensibus de Sicilia, el occupato regno totius insule. — E. proelia in Sicilia contra Amilcarem ducem Carthagi- nensem de Sicilia, et occupato imperio.
(9 116, renovaverunt. (5) E. Ille ergo. (9) 116 e E. in carcerem.
(*) 116, ampla fossa in qua intrabat. (*) E. aringabat.
410 COMENTUM INFERNI
fratres consanguineos, et nobilissimam civitatem Syracu- sarum implevit occisionibus civium, in qua pater imple- verat carceres captivis; sed non fuit magnanimus, vel temperatus, ut pater, imo ingluviosus, et ebriosus; unde factus omnibus odiosus, expulsus ivit Corinthum, ubi vitam tristissimam duxit cum lenonibus, meretricibus, vel aliquando docuit pueros literas. — E quella. Hic autor, nominato Lyranno antiquo de Sicilia, qui fuerat paulo ante tempora Alexandri Magni, nunc transit in Italiam, et nominat unum tyrannum modernum pessimum, sci- licet Eccirinum de Romano. Ad cuius cognitionem bre- viter est sciendum, quod iste Eccirinus tyrannus cru- delissimus tempore Federici secundi fuit de Romano castello comitatus Tarvisii ('), magnus dominus et potens in ipsa Marchia Tarvisina (*) tota, in qua exercuit ma- gnas violentias et crudelitates, adeo quod quidam scri- pserunt, ipsum fecisse mori quinquaginta millia ho- minum; sed inter alia (?) mala impia, quum perdidisset Paduam, furoris rabie stimulatus, fecit crudelissime ne- cari duodecim millia Paduanorum ferro, fame et igne, quos habebat(^ apud se. Regnavit Eccirinus Verona xxxiv annis, de cuius potentia, nequitia et gestis dicam plene capitulo IX Paradisi; ideo hic tam cito pertranseo. Nunc ad literam, autor describit Eccirinum ab habitu corporis, dicens: e quella fronte c' ha 'l pel così nero; idest nigram. Scribunt aliqui, quod Eccirinus fuit cor- pore mediocris, niger, totus pilosus; sed audio, quod habebat unum pilum longum super naso (5), qui statim erigebatur, quando excandescebat in iram, et tunc omnes fugiebant a facie eius; é Azzolino ; et hic nota, quod autor utitur vulgari tusco, quia de rei veritate vo- catus fuit Eccirinus, sicut scribit Mussatus Paduanus,
(') E. Trivisii, (*) S. Tarvisana. — E. Trivisana. (*) E. alia millia mala. (*) S. habebat secum. (*) E. nasum.
412 COMENTUM INFERNI
nem ab oculo, et Azonem III filium eius, quia uterque visus est violentus tempore suo. Nam Obizo non con- tentus suum dominium intra aquas Padi contineri, Re- gium (') et Mutinam occupavit, et tenuit dominium Ferra- rie xxvni annis, ubi mortuus (*) est anno Domini MCCXCIII, ita quod Obizo et Azo filius eius regnaverunt tempore nostri autoris. Azo vero Bononiam et Parmam magnis bellis afflixit, neutram tamen potuit obtinere; imo vi- debatur subiugaturus (?) sibi Lombardiam potentia et ma- gnificentia sua, accepta in uxorem filia Caroli II sorore regis Roberti. Post modicum tamen amissis Mutina et Regio in duobus diebus infirmatus (* est et mortuus in anxietate sine prole; ex quo dominium eius remansit in magna lite inter fratres et nepotes; et (5) filius eius Fran- ciscus naturalis tenuit dominium modicum, et magnum bellum fecit cum favore Venetorum, quia mater eius fuit Veneta. Mortuus est Azo III anno Domini MCCCVIII cum regnasset xv annis. Nunc ad literam autor describit Obizonem ab habitu corporis, dicens: e quell’ altro ch' de biondo e Obizo da Este; et tangit mortem eius violen- tam, quia infamia fuit, quod cum infirmaretur, Azo filius fecerit ipsum iuvari citius mori. Hoc autem habuit Dantes a Ricobaldo Ferrariensi magno chronichista, qui tunc. vivebat, et qui hoc scribit in chronicis suis, qui (9) dicit, quod Azo mortuus est in Castro Estensi, cum ti- meret necem sibi inferri a familiaribus, sicut Obizoni patri (7) intulerat. Dicit ergo: e/ qual per vero fu spento dal figliastro su nel mondo. Et hic nota, quam pulcre et honeste autor palliat istud factum, vocans filium filia- strum, quasi velit innuere, quod non possit cadere in (') E. Regium et Mantuam. (*) E. mortuus est 1293.
(* E. subjugaturus Lombardiam potentia sua et magnificentia, accepta.
" E. infirmatus et mortuus in anxietate. (
*) S. et filius eius naturalis tenuit. — E. et filius Franciscus naturalis. *) E. quia. (*) E. patri occurrerat.
A14 COMENTUM INFERNI
di quel bulicame, idest de illo laco (') sanguineo. Est enim Bulicame lacus aqua rube®, calidae, sulphuree, apud Viterbium ; ideo bene vocat istam aquam sanguineam bulientem dulicame per similitudinem. De isto Bulicame dicetur plenius infra capitulo XIV; et dicit: infino a la gola, ad denotandum quod isti fuerant minus violenti quam primi; ideo minus torquebantur (), quia stabant solum sub sanguine usque ad gulam. — Mostrocci. Hic autor ostendit, qualiter Nessus ostenderit eis unum singularem violentum de gente ista, qui commisit ho- micidium nimis detestabile apud predictam civitatem Vi- terbii. Ad intelligendum clare crudele facinus, quod hic tangitur, expedit scire, quod Henricus rex Anglis, huius |? nominis tertius, bonorum regalium dilapidator el prodigus, fecit barones sibi rebelles ; quorum opera rex Francie misit in Angliam Symonem comitem de Monteforti (5, virum strenuum et idoneum regno, qui coniecit in vincula Henricum regem, et Ricardum fra- trem eius, et filios regis. Sed Adduardus (°) primogenitus, vir inclite. virtutis, evasit velocitate equi; qui postea feliciter debellavit praefatum Symonem iam (5 gravem baronibus, quia superbe ad regni solium aspirabat, quem fecit in partes (7) dissecari, et eius pudenda in os eius immitti. Sic Adduardus victor, patrem, patruum (9) et fratres suos liberavit; qui postea patri successit in regno. Verumtamem contumeliose? mortis Symonis Hen- ricus filius Ricardi predicti, consanguineus Adduardi, luit postmodum poenas. Nam cum Philippus rex Fran- cie filius Ludovici sancti, rediens a Tunitio cum Ca- rolo rege Sicilie, pervenisset in Italiam ad civitatem
(') S. e E. de illo loco. (*) E. torquentur. (*) S. e E. huius nomine tertius. (*) E. de Monteforte. (5) E. Eduardus (così sempre). (9) S. iam exosum baronibus.
7) E. in partes desecari. (*) S. patruos.
416 COMENTUM INFERNI
Viterbii, ubi tunc vacabat Sedes Papalis, ut facerent, quod Cardinales, qui erant in discordia, eligerent novum Papam. Tunc perpetratum fuit nimis atrox facinus, sub custodia regis Caroli; nam cum Henricus predictus esset in una ecclesia Viterbii, dum (') levaretur corpus Domini, Guido comes Montisfortis, tunc vicarius Caroli in Tuscia, manu propria cum mucrone impie transfixit Henricum praedictum, et munitus gente pedestri et eque- Stri, fecit peius. Nam dum unus ex militibus suis petis- set: Quid fecisti? ipse respondit: Feci meam vindictam. Et illo milite replicante: Quomodo fecistis vestram vin- diclam, cum pater. vester fuerit tractus (*)? Continuo Guido reversus in ecclesiam, cepit dictum Henricum per ca- pillos, et turpiter traxit usque extra ecclesiam; et com- misso tam horrendo sacrilegio et homicidio, evasit sospes in Maritimam in terris comitis Russi soceri sui. Ex hoc facto tota Curia fuit valde turbata: infamantes et vitu- perantes Carolum, arguebant sic: si Carolus fuit con- scius facti, nequissime fecit; et si ignoravit, cur tam abhominabile scelus dimisit impunitum? Corpus (?) sui portaverunt in Angliam, ubi sepultum fuit in civitate Londra in quodam monasterio Monachorum, vocato ibi Guamiscier (*), in una capella, in qua sepeliuntur omnes reges Anglia, et in circuitu capelle sunt imagines re- gum; ubi supra sepulcrum Henrici posita fuit una statua inaurata, que in manu dextra tenet calicem sive cra- terem aureum, in quo est cor dicti Henrici balsema- tum (*), et supra cor stat gladius nudus, testis huius necis. In manu vero sinistra tenet chartam cum isto ver- siculo: Cor gladio scissum, do cui consanguineus sum, sci- licet Adduardo; et Adoardus nunquam postea fuit amicus
(*; E. dum elevaretur corpus preetiosissimum Domini nostri Jesu Christi, Guido. i3 E. tractus per capillos? (*) E. Corpus fratris sui. :4 E. Guamister. () E. balsamatum.
CANTUS DECIMUS SECUNDUS. 417
Caroli, nec domus Francia. Nunc ad propositum autor damnat hic istum Guidonem ob istam inauditam violen- tiam. Licet enim Guido (') fuerit magnus effusor sangui- nis, et in multis bellis pro Carolo, tamen iuste; sed istud fuit nimis excessivum homicidium: primo ratione loci, quia in ecclesia Dei, et in curia romana, et vacante sede: secundo ratione persona, quia posuit manum in filium regis: tertio, quia iniuste; nam rex Anglie fe- cerat (*) mori patrem eius culpabilem, tamquam reus maiestatis: quarto, quia (?) infamiam et verecundiam Ca- roli regis domini sui pertractabat. Ad literam ergo dicit autor: et ille centaurus mostrocci um ombra, scilicet animam Guidonis de Montforte da l'un canto sola, propter singulare maleficium enormiter commissum, dicendo: colui fesse in. grembo a Dio, scilicet ante altare, ubi (^ levabatur Corpus Christi consecratum, /o cor che ’n su Tamigi ancor si cola, idest colitur: dat intelligi civitatem per fluvium. Tamis (*) enim est fluvius, qui labitur iuxta Londram civitatem regalem, qua olim vocabatur Trino- vantum, sicut scribit Julius Celsus, quia gens Julii Ce- saris transivit istum fluvium, quod non apparebant nisi capita (9). — Poi. Hic autor ponit aliam speciem violen- torum, qui adhuc minus delinquerunt, et minus puniun- tur, sicut simplex homicida, et simplex preedo. Dicit ergo clare: Poi vidi gente, che (enean la testa e ancor tutto 'l casso, idest totum ventrem, fuor dal rio, idest extra san- guinem rivi; et non nominat aliquem hic, sed dicit: ef io reconobi assai di costoro, quia ubique est maximus numerus istorum. Et subdit quomodo continuo invenie- bat (^ aquam minorem, et ita minorationem peen®, di-
(!) E. Guido iste fuerit. (*) E. fecit.
(*) S. quia in infamiam Caroli regis domini sui. Ad literam.
(!) E. ubi elevabatur pretiosissimum Corpus Domini nostri Jesu Christi. ( E. Tamisius. (*) E. capita eorum. Poí.
(?) S. e E. inveniebant.
I. 21
418 COMENTUM INFERNI
cens: così quel sangue, idest aqua sanguinea, si facea basso a più a più, idest inveniebatur et fiebat minor pau- latim, quanto plus procedebamus, si che cocea pur li piedi, et ista erat minima poena, quia isti gustaverant minimum de sanguine humano, vel (') ideo propter paucitatem aque transiverunt ibi ad terram, unde dicit: el nostro passo del fosso fu quivi. — Si come. Hic autor ostendit quomodo Nessus egressus de valle in alteram ripam ostenderit sibi situm et qualitatem huius (*) vallis. Ad cuius intelligentiam imaginandum est, quod circulus iste ex una parte iuxta ripam, ubi primo intraverant aquam, est profundus, habens magnam copiam aque sanguinez ; et paulatim procedendo ad alteram ripam per transver- sum continuo reperitur minor aqua, ita quod ex oppo- sito parum aque est iuxta alteram ripam. Dicit ergo autor : disse '| centauro, scilicet Nessus reflectens se ad aquam transitam, si come (u vedi, il bulicame che sempre sì scema, idest minuitur, da questa parte, scilicet sinistra, così voglio che tu credi, che’! fondo suo più a più giù prema, idest magis profundetur, da quest ' altra, scilicet a dextra in gyrum, infin che’! si ragiunge, ove la tiran- nia conven che gema, idest in pradicta parte, ubi tvranni plangunt propter poenam, ut dictum est. — Za divina. Hic ultimo ad perfectum complementum huius materie nominat quosdam alios (?) violentos in aqua grossa tyran- norum, qui tamquam publici praedones et pestiferi so- ciales discurrerunt (* per mundum, per mare et per ter- ram; et primo nominat Athilam. Ad cuius cognitionem oportet breviter scire quod, sicut scribit Paulus Diaco- nus in suo libro de gestis Longobardorum anno Chri- sti CCCCXLII, Athila rex Hunnorum (5) habens sub se
('*) E. et ideo. (3) S. istius. (*) S. aliquos. (*j S. e E. discurrunt. (^ E. Hungarorum habens sub se Dalmaciam, Hungariam, Macedoniam, Mesiam.
CANTUS DECIMUS SECUNDUS. 419
Daciam, Hungariam, Macedoniam, et Mesiam, Achaiam et Traciam, ducens secum multos reges et regulos, et plures nationes in septemtrionali plaga morantes, cum innumerabili exercitu furibundus intravit Italiam ;et primo Aquilegiam sitam in principio Italie expugnare ten- tavit, qua fuit viriliter defensata (') a civibus per trien- nium; finaliter capta fuit igne et ferro, eversa crudeli excidio. Tunc quadam mulier nomine Digna precipitavit se de alta arce in flumen, ne in manus hostium deve- niret; mulier (?) indigna qua tali morte periret. Deinde Athila destruxit Concordiam, Altinum, Patavium: deinde per civitates Vicentiam, Veronam, Brixiam, Pergamum nullo resistente discurrit. Mediolanum et Papiam simili- ter spoliavit abstinens a ferro et igne. Civitates alias Lom- bardiz, et Romandiola eodem modo afflixit. Demum per- venit ad locum ubi Mincius fluvius intrat in Padum, et dum deliberaret utrum iret Romam, supervenit Leo pon- tifex Romanus, qui obtinuit ab Athila quidquid postulavit ; unde salutem urbis et totius Italie reportavit divino miraculo. Athila demum reversus est in Hungariam, ubi ducta ?) in uxorem Honoria sorore Valentiniani impe- ratoris, faciens luxuriosa convivia, cum ultra solitum bi- bisset ex fluxu sanguinis narium animam efflavit ; et sic vir sanguinum (*) in sanguine et vino suffocatus est mo- riens in quo modo est demersus hic usque ad (5 cilia. Falsum est ergo quod vulgus (5), quod fuerit mactatus Arimini. Nunc ad literam autor describit Athilam a co- gnomine, quod ipsi (’) sibi imposuit in vita. Nam cum Athila pervenisset Mutinam, Geminianus, episcopus illius urbis, vir sanctus, petivit ab eo quis esset; qui respon-
(!) E. defensa. (*) E. mulier digna. (*) S. ducta uxore Honoria. (* E. vir sanguineus. (* E. ad ilia. (*) S. e E. vulgus dicit, quod.
(*) E. ipse sibi imposuit in Mutina. Nam.
420 COMENTUM INFERNI
dit: Sum Athila flagellum Dei. Tunc (*) Geminianus dixit: Sum Geminianus servus Dei; et continuo apertis portis Athila transivit per medium civitatis nemine offenso. Dicit ergo: La divina giustizia punge di qua, scilicet ex parte ista tyrannorum, quell' Attila che fu flagello în lerra, et vere fuit flagellum Dei ad punienda peccata multorum. — E Pirro. Hic autor dat duos socios Athile, scilicet Pyr- rhum et Sextum. Sed hic est bene advertendum, quod multi exponunt hic de Pyrrho (*) filio Achillis, qui fuit, ut dicunt, valde violentus, quia evertit Ilion, mactavit Priamum, imolavit ?) Polissenam, rapuit uxorem Hore- sti. Sed certe quicquid dicatur non credo quod autor intelligat * hic de praedicto Pyrrho, quia violentias pre- dictas fecit iuste contra hostes suos; imo credo quod lo- quatur * (4) de Pyrrho rege Epiri in Grecia, qui fuit valentissimus et violentissimus. Fuit enim alter Alexan- der, sed virtuosior eo; et fuit de genere Pyrrhi predicti filii Achillis, et consobrinus ipsius Alexandri magni. Fue- runt enim olim tres famosissimi duces bellorum, peritis- simi armorum; scilicet Alexander, Pyrrhus et Hannibal. Ad propositum ergo, ut scribit Justinus, iste Pyrrhus ha- buit pro magna voluptate certare: iste venit in Italiam in subsidium Tarentinorum contra Romanos, et per qua- driennium fatigavit virtutem romanam. Deinde dimissa Italia transivit in Siciliam, et creatus rex insulae multa bella cum Carthaginensibus feliciter fecit; sed paulo post Siciliae () regnum facilius perdidit quam quessiverat. Deinde reversus in regnum suum regem Macedonia Antigonum invasit; quo victo regnum occupavit. Antigo- nus rex iniuste spoliatus bello confugit ad Argos. Pyrrhus
(*) S. Tunc Geminianus servus Dei iussit portas civitatis aperiri, et apertis, Athila transivit.
(* E. Pyrro Achilleide, qui fuit. (*) S. violavit Polixenam.
(*) Le parole fra i due asterischi sono dei Codici Strozziano e Estense.
(* E. Siciliam facilius.
CANTUS DECIMUS SECUNDUS. 421
cuius domingndi cupiditas erat insatiabilis, non contentus Epiro et Macedonia, sed intendens Gracia et Asia, invasit Lacedemoniam gentem bellicosissimam post Romanos; sed inde repulsus, non territus, invasit Argos, ut Antigo- num a se victum et ibi absconditum opprimeret, ibi ar- denter pugnans ; sed improvide, saxo deiecto de muris manu feminea, oppressus est. Sicque rex potentissimus, cunctis terribilis et ab omnibus viris formidatus, a femi- nis * Lacedaemoniorum turpiter repulsus, et a femina Argorum infeliciter mactatus, bellis finem fecit, quibus fuerat semper a iuventute delectatus; et quod misera- bilius fuit, caput eius truncatum corpore fuit Antigono preesentatum. Sed Antigonus piissimus, memor humani- tatis, oblitus iniuriz, restituit caput cum reliquo corpore Heleno filio Pyrrhi reportandum in patriam, ipso Heleno ex captivitate liberato: sicque tot regnorum bellis vexa- tus spiritum cum sanguine deduxit ad inferos. Ex dictis ergo satis patet quod autor loquitur de isto rege: nec dicas iste non fuit pirata, quia dico : quid ad rem? Nam autor nihil dicit quod Pyrrhus fuerit pirata ; sed addit alium piratam immediate, scilicet Sextum filium (?) Pom- peii. Nunc ordina sic literam: et divina iustitia pungit (3), Pirro e Sesto. Ad cuius cognitionem est breviter scien- dum, quod iste Sextus filius Magni Pompeii post victo- rias Cxsaris, congregata magna multitudine piratarum, occupavit Siciliam, et ccepit infestare Augustum, et multa bella navalia fecit secum et cum suis ducibus, et sepe magna damna dedit illi, et Italiam et Romam fame af- fecit; sed tandem victus fugiens in Asiam a fautoribus Antonii interfectus est. Et hic nota, lector, quod autor sequitur hic Lucanum, quia appellat Sextum vilem pi- a feminis Argorum infeliciter mactatus.
E. E. Sextum Pompeii genitum. Nunc. E. punit.
(^) () (*)
422 COMENTUM INFERNI
ratam, qui exercuit piraticam in mari, in quo pater suus piratas vicerat, de quibus habuerat gloriosum trium- phum. Sed certe nescio videre cur iste debeat dici pu- sillanimis, nisi forte quia habuit fortunam contra se; imo videtur fuisse magnanimus, quia coactus est facere de necessitate virtutem. Quid enim poterat facere Sextus ,") victo patre et fratre? spoliatus auxilio et consilio ,*' ami- corum ? occupato Oriente per Antonium, Occidente ,? per Augustum? Certe armavit se quibus potuit contra Au- gustum haredem Caesaris, et eum molestavit violenter ,*) usque ad mortem. — £t in eterno. Hic ultimo autor no- minat duos sicarios privatos qui fuerunt famosi prado- nes, quorum uterque vocatus est Rainerius, unus fuit de Corneto Castro, alter de civitate Aretii de Valle Arni. Dicit ergo: et illa divina iustitia, in eferno munge, idest exhaurit, evacuat 5, le lagrime che, idest quas, disserra, idest aperit, co/ bollore, quia isti ex dolore bulloris con- tinuo sunt in planctu et lacrimis, a Rainer da Corneto ; iste pradatus fuit Stratam Romanam, e Rainer pazzo ; iste praedatus fuit Stratam Tuscia. Deinde finit tractatum prima violenti, et claudit capitulum dicens: ille Nessus, se rivolse poi, idest redivit ad viam suam, e ripassossi 'l guazzo, idest retransivit *: fluvium.
^!, E. Sextus boni, victo. (*; S. e E. consilio cunctorum.
'* E. Occidente vero per. ^*^ E. valenter. (*, E. et evacuat. $, S. e E. transivit.
423
CANTUS DECIMUS TERTIUS, i» quo íractat sicut ingressi sunt sylvam, ubi invenerunt. spiritus in bronchis et. prunis ; et sicut Virgilius rupit aliquam schegiam cuius spiritus vo- catur dominus Beltrami del Bornio, cum quo recitavit. de pena eorum futura, et postea sub titulo aliorum civium florentinorum interfectorum a se ipsis.
IN. on era ancor di là Nesso arrivato. Postquam in superiori capitulo proxime praecedenti autor noster tracta- vit et determinavit de prima specie violenti (') contra proximum, qua punitur in primo circulo violentorum; nunc consequenter agit et tractat de secunda specie vio- lentia contra se, quae punitur in secundo circulo violen- torum. Et istud capitulum XIII potest dividi in quatuor partes generales. In quarum prima autor describit in generali poenam violentorum in personam suam et mi- nistros poenae. In secunda describit in speciali unum sin- gularem spiritum modernum, qui usus est manu violenta contra (*) se et assignat causam sua damnationis, ibi : Io sentia. In tertia movet aliqua dubia dicto spiritui, ibi : Un poco attese. In quarta et ultima tractat de his qui fecerunt violentiam contra bona sua et de eorum poena, ibi : Noi eravamo. Ad primum veniendo dico, quod autor describit generalem poenam violentorum talium ; sed an- tequam descendam ad literam, pro evidentia istius poenae oportet necessario prenotare, quod autor fingit subtiliter animas istorum desperantium esse involutas in plantis sylvestribus duris, asperis, sine foliis, sine fructu; et har- pie quae sunt (5) rapacissime rapiant apices virgultorum,
(*) S. violentorum; nunc consequenter agit.
(*) 116, contra se, ibi: el bon maestro, et assignat. (*) 116, sunt aves rapacissime.
424 COMENTUM INFERNI .
et ex rupturis emanet sanguis: hec pcena convenientis- sima est tali culpa. Considera enim quod est triplex anima, scilicet rationalis, sensitiva, vegetativa (^. Modo isti non possunt dici habuisse animam rationalem, quia ratio semper fugit mortem, qua tollit esse quod conver- titur cum bono: nec sensitivam, quia etiam sensus fu- git mortem; unde et omnia bruta conantur defendere suam salutem. Vegetabilia etiam secundum naturam ap- petunt conservari ; tamen quia isti fuerunt viventes ani- mati, oportet de necessitate dare eis unam animam. Quam ergo dabimus? vegetativam ; nam qui se inter- ficit, licet sit vivens, non videtur habere plus sensus quam una arbor; et illam dabimus asperam, fuscam, siccam. Harpie autem fundentes sanguinem earum (^, sunt figuraliter avaritia, et prodizalitas, quae duo maxime impellunt hominem, et deducunt ad desperationem, ut statim patebit. Nunc ad literam autor continuans dicta dicendis, dicit: Nesso non era ancora arrivato di là, scilicet ad alteram ripam : per hoc autor vult tacite di- cere quod ipsi positi ? ad terram, nullam fecerunt mo- ram ibi, imo statim intraverunt iter ne perderent ali- quid temporis. Hoc dat intelligi per id quod dicit, quod Nessus nondum (^ pervenerat ad alteram ripam, qui ta- men velocissime ibat in ictu oculi, quia eques? erat, et quia non habebat facere aliquam moram in redeundo per aquam, sicut fecerat in veniendo, ostendens istis diversas animas et poenas in sanguine. Dicit ergo: non- dum Nessus rediverat ad suos centauros, quando moi ci movemmo per un bosco, idest. per secundum circulum violentorum, qui est totum nemus, in quo sunt 9 arbores sylvestres, et certe nullum est tristius nemus isto; primo,
) S. e E. et vegetativa. (*) 116, eorum. (*) 116, E. e S. depositi. ) E. nondum pervenerat ad terram, scilicet ad alteram ripam. ) 116, equus erat. (*) 116, sunt solum arbores.
( PI | (9
t 1 [I
CANTUS DECIMUS TERTIUS. A95
quia dicit: che da neun sentiero era segnato, quia non habebat (*) aliquam certam viam, sed oportet ire ad for- tunam : et bene fingit quod (*) nulla est via recta, nulla ratio vel (3) causa que ducat hominem ad desperatio- nem; secundo quia nulla viriditas erat hic, non odor, non flos, non fructus (* nisi aves foedissima (5), turpis- sima. Dicit ergo: non fronde verdi, ut non videatur quod aliquis istorum habuerit unquam vitam, ma di co- lor fosco, quia vita eorum est (5) denigrata infamia (7), quantumcumque forte fuerit (5) aliquando famosa ; non rami schietti, ma nodosi e involii, idest membra que consenserunt (°) in necem corporis, perverso usu ratio- nis, non pomi v'eran, idest nullus fructus, quia nullus est ita sceleratus, qui non possit facere et faciat aliquem fructum prater solum desperatum, et omnis peccator potest redire ad fructum virtutis preeter istum, ma stecchi con tosco, idest venenoso succo, idest sanguine, qui est sedes anima quam iste exclusit a se ex venenosa rabie desperationis. — Non han. Hic autor demonstrat duram incarcerationem istarum animarum tangens asperitatem plantarum per unam comparationem ; et vult breviter dicere quod nulle sunt fere sylvestres fugientes fami- liaritatem et societatem hominum, qua habeant loca tam sylvestria ('°) pro sui habitatione, sicut habent anima fe- roces istorum desperantium. Et loquitur specialiter de illis feeris, que reperiuntur in una certa sylva Italie, que visa fuit asperrima autori inter alias quas viderat. Dicit ergo : quelle fiere selvaggie, sicut ursi, apri et si-
(*) S. non habebat certam viam, sed oportebat. (*) 116 e E. quia. (*) 116, vel nulla causa vera que ducat homines. (!) E. fructus, non aves pulcre, sed non erant nisi aves foedissim®e et tur-
pissima. (*) 116, foelidissimee. (*) 116, erat. () E. sola infamia. (*) E. fecerit aliquando.
(*) S. e 116, consentierunt in necem corporis. (1*) 116, sylvestra.
426 COMENTUM INFERNI
miles, ch’ anno in odio i luoghi colti, sicut est naturale quod talia animalia fugiunt quantum possunt loca labo- rata, domestica, habitata, qua sunt inimica sibi, tra Ce- cina e Corneto, que sunt due terre in maritima, inter quas sunt nemora densissima. Cornetum, de quo dictum est in capitulo precedenti, est nobilissimum castrum su- pra mari tusco circumdatum triplici muro; unde credi- tur olim fuisse Dardanus primus autor Troia ('), sicut dictum est in IV capitulo, non han si aspri sterpi né si folti, in sylvis suis, sicut, supple, anime istorum despe- ratorum habent stirpes asperos, spissos, duros et pun- gentes. Et hic nota quantum comparatio ista sit pulcra et propria, quia nulla est fera sylvestris infelicior istis, qui fugerunt loca habitata ab hominibus, et iverunt in terram ad generandum (?) herbas vel arbores; et in rei veritate nullae fira habent arbores ita sylvestres in ha- bitatione sua sicut iste anims, quia fera inter (8) alias arbores habent cavernas suas et stationes, quibus natu- raliter delectantur et inter quas libere vagantur sine poena. Anime vero istorum habent hic carceres amaros, quibus innaturaliter (^ involvuntur, et continuo laceran- tur et cruciantur; ergo isti sunt deterioris (?) conditionis quam alie fere.— Quivi. Nunc autor, descripta poena, describit ministros poenae, scilicet harpias (^); et quia istud est tristissimum nemus, ideo bene dat ei tristissimas aves. Ad sciendum autem quz (7^) sint iste, est breviter sciendum, quod sicut potest colligi ex Virgilio III Enei- dos: Harpie sunt aves rapacissiima habentes vultus virgineos, ventrem ingluviosum, foedissimum (9), ora sem- per pallida fame, manus recurvas; quarum officium erat
(!) E. Roma. (*) 116, generandam herbam. (*) S. e E. inter illas arbores habent cavernas et stationes.
(‘) E. naturaliter. (*) 116, deteriores.
6) E. harpias; quia vero istud. (*) S. quot sunt iste.
(*) E. foedissima ora, semper.
CANTUS DECIMUS TERTIUS. A9"1
stercorizare mensam (') regis Phynei, qui erat cacatus, quia interfecerat filios proprios. Harpia figuraliter repre- sentat avaritiam, unde sic dicta est a rapiendo, et de ista specie avium non inveniuntur nisi tres semper, qua- rum nomina sunt haec: Aello, Occipito, Celeno, que figurant (*) triplicem actum avari; nam primo, avarus appetit alienum, et iste (?) appetitus habendi figuratur per primam. Dicitur enim Aello (9, idest alienum optans. Secundo, avarus post appetitum acquirit et accumulat ; et hoc figuratur per secundam. Dicitur enim Occipito, idest aliena occupans. Tertio, avarus acquisita abscondit, custodit et conservat, et hoc figuratur per tertiam. Di- citur enim Celeno quasi celans aliena, et ista est peior ceteris et. vilior, quia miser avarus sepelit (5), nec audet tangere pro sui comodo, et honore; ideo bene dicitur quod ($) habent foedare cibaria Phynei. Phyneus enim est ipse avarus a foenerando dictus, qui nihil potest vel scit facere tam praeclarum, quod totum avaritia non polluat, sicut aliquando faciet solemne convivium, et pro fructi- bus vel sapore vel alia re minima maculabit quicquid fecerit. Ideo bene fingitur cecus avarus, et dicitur in- terfecisse filios proprios, quod totum est verum, imo quod est peius, sepe interficit (’) se ipsum ex cupiditate lucri, exponendo se manifestissimis (5) periculis mortis. Ul- terius est sciendum quod Eneas dum recessisset primo a Troia, deinde a Creta pervenit ad Strophades, qua sunt insule Grecie in mari jonio, in quibus morabantur tunc iste aves monstruosa. Ibi Troiani, factis epulis ex bestiis quas invenerunt ibi sine custodia, coeperunt epulari, or- dinatis in litore mensis; et ecce harpie cum clamore
(* S. mensas. — E. ante mensam. (*) 116, significant.
(*) S. et iste habitus et appetitus. — (* E. Aello, idest alienum appetens. (*) E. sepelit acquisita. (*) E. quod aves iste habent.
(*) S. interfecit. (*) S. magnis periculis.
428 COMENTUM INFERNI
horribili, que magno strepitu alarum venientes de mon- tibus illis coeperunt rapere cibos('), et omnia foedare immundo tactu. Tunc Troiani mutaverunt locum retra- hentes se ad diverticulum remotum sub saxo cavo (3?) clausum arboribus et umbris; et ecce positis mensis ite- rum harpie sonantes(? venerunt ex alia parte, et coe- perunt rapere cibos unguibus et polluere ore; sed con- tinuo socii de mandato Ene:x rapientes enses invaserunt eas, sed ledere non potuerunt, quia subito celeriter avo- labant (5 : tunc principalis earum, scilicet Celeno, ponens se in alto saxo fecit talem sermonem : Audite, Troiani, et tradite menti, que ego maxima furiarum pando vo- bis: vos pervenietis tandem ad Italiam ad quam tendi- tis; sed antequam possitis (9) fundare ibi fatatam civita- tem, comedetis dentibus mensas proprias ex fame: hoc dicto statim refugit in sylvam et disparuit. Troiani vero exterriti (°) valde tam tristi augurio, dimissis armis, con- versi sunt ad preces, et Anchises pater Ene: orationem fecit ad Deos ut averterent talem casum ab eis. Post (^ tempora multa, sicut scribit idem Virgilius in septimo, cum Eneas pervenisset ad Italiam ad parles fluminis Tiberini et discumbuisset (*) cum aliis principibus suis sub ramis arboris altae, et vescerentur dapibus ap- positis super placentis in herba virenti, accidit quod, con- sumptis (?) epulis, aliqui ex fame coeperunt frangere et comedere placentas qua erant in loco incisoriorum ; et continuo Julius filius Enea alacriter clamare coepit : ergo nos consumimus etiam mensas. Eneas vero pater statim recepit ('°) vocem illam pro bono augurio, et lze-
(!*) E. cibos istos ct. (*) E. saxo curvo; et ecce.
(* E. sonantes alis veniunt ex alia. (*) E. avolaverunt. — 116, evolabant.
(*) S. possitis fato fundare civitatem. — E. possitis ibi fundare tantam civi- tatem. . (9) S. territi.
(*) E. Post vero tempora. (*) S. e E. discubuisset.
(*) 116, assumptis. (!9) 116, accepit.
CANTUS DECIMUS TERTIUS. 429
tatus est cognoscens hanc esse terram totiens sibi fata- tam. Et hic nota quam bene ista fictio sequitur (') ad id quod iam dictum est de harpiis. Nam Eneas est vir magnanimus, qui dum recedit a Troia terra voluptatis, et tendit in Italiam terram virtutis, avaritia statim in- surgit in eum volens ipsum impedire a tam glorioso proposito, quale erat fundare imperium romanorum; et audi quod (?) dicit: divinat sibi quod antequam possit hoc perficere, comedet mensas, quasi dicat: consumes quicquid habebis, et portabis omnia incomoda, et eris senex discurrendo per omnia maria, et terras inter tem- pestates et labores. Sed Eneas magnanimus insurgit cum suis sociis fortibus contra istam, et fugat et expel- lit a se, et fortiter negligit omnia infortunia et pericula et semper bene sperat, et omne augurium convertit in bonum. Ergo bene Celeno qua semper vult celare et conservare quicquid Occipito occupavit, et Aello opta- vit (9), est pessima pestis maxime contra principem. ideo elegantissime Virgilius dicit III Eneidos, quod nullum monstrum est tristius et nulla pestis crudelior avibus istis, et nulla ira deorum venit peior ab inferno; istis visis, nunc est ad literam veniendum. Dicit autor: /e bruile arpie, ab effectu, quia inquinant quacumque tan- gunt quantumcumque splendida, fanno lor nido quivi, et sic faciunt filios in arboribus istis ; et ecce magnam potentiam istarum avium, che cacciaro i Troiani delle Strofade; iste insulae sunt in Gracia in Epiro, que vo- cat» sunt Ethinades (5, et olim Plotoe, et dicit: con tri- sto annuncio di futuro danno, quod tamen conversum fuit in bonum augurium, ut iam dictum est: et sepe hoc accidit, quia f) quando vir virtuosus videtur positus in maioribus periculis, tunc appropinquat finis (*) laborum. —
(') E. sequatur. (*) E. quid. (*) E. Aello obtinuit. (^ 116 e E. Echinades. (*) E. quod quando. (*) 116, finis illorum.
430 COMENTUM INFERNI
Deinde autor describit harpias in particulari ab habitu corporis dicens : ali hanno late ; iste aves bene dicuntur habere alas (') et amplas, quia volant per universum vel (5 tegunt totum aerem, quia obfuscant totum mun- dum; e colli e visi umani, idest feminarum, sicut Hora- tius capit humanum in feminino genere, cum dicit: humano capiti (*) etc. Hic nota quod harpia bene fingitur habere vultum virgineum ; virgo enim decora aspectu suo allicit hominem ad amandum se, ita ipsa rapina, quia dulce videtur homini vivere ex alienis laboribus, sicut dixit fur quidam dum duceretur ad suspendium, et increparetur de sua infami vita. Virgo etiam, quam- diu virgo, est sterilis, nec fructum parit (^, ita et ava- ritia; pie con artigli, bene dicit, nam dicuntur habere pedes gallinaceos; sicut enim numquam gallus conten- tatur esca exhibita sibi sine raspa, ita avarus numquam contentatur substantia sibi relicta vel acquisita, si non semper de novo rapit. Ideo bene Virgilius dat harpiis manus uncas, ut per hoc denotet manus avari curvas, aptas natas ad rapiendum, e pennuto il gran ventre, quia insatiabiliter ingurgitat omnia et sepelit et servat |?) et nescit cui; ideo bene dicit Virgilius, quod habet (9) ventrem palidum fame, quia ut dictum est I capitulo: Dipo | pasto ha più fame che pria; et dicit: fanno la- menti su li arbori strani, sicut sunt extrane® aves, ita nidificant in extraneis arboribus, et faciunt lamentabiles cantus, vel efficiunt, quia lacerant folia arborum, et cruciant animas inclusas qua ex dolore conqueruntur et clamant, ut statim dicetur.
E 'l buon maestro. Ista est secunda pars generalis in
) S. alas amplas. (3) S. e E. et tegunt. , E. capiti cervicem pictor equinam. (*) S. facit.
7) 8. e E. et conservat et nescit. — 116, servat el nescitur cui.
) E. quod habent ventrem. — 116, quod habet os palidum.
CANTUS DECIMUS TERTIUS. 431
qua (!) tractat in speciali de uno spiritu moderno qui ex dolore false infamia seipsum occidit desperanter ; et primo praemittit quomodo Virgilius fecerit eum attentum ad materiam sequentem novitate rei, unde dicit : e’/ buon maestro, scilicet Virgilius qui voluit me docere locum istius poense, mi cominciò a dire : pria che più entri, idest antequam procedas (*) per istud nemus, sappi che sei nel secondo girone, idest in secundo circulo particulari vio- lentorum. Unde nota quod iste triplex circulus, in (?) quo punitur triplex species violentis&, est ita dispositus, quod primus est una vallis sanguinea, in qua puniuntur vio- lenti in alium ; secundus est una sylva deserta et aspera, in qua puniuntur violenti in se; tertius est una arena (^ arida sterilis, in qua puniuntur violenti in Deum. De primo tractatum est in pracedenti capitulo ; de secundo tractatur in presenti; de tertio in sequenti. Ideo bene dicit: e serai meníre, idest continuo donec, che tu verrai nell orribil sabbione, idest in arena, in qua punitur abho- minabilis culpa; e peró guarda bene se vedrai cose che torrian fede al mio sermone, idest (5) si videbis non cre- denda, si dicerem lingua, nisi tu videres oculo. — Jo sentia. Hic (5 autor incipit ostendere ipsam poenam, primo per auditum ; et breviter vult dicere, quod audivit (7) rem incredibilem et veram, scilicet quod ex arboribus illis exibant voces humane lamentabiles, sed non cre- debat quod sic esset, quia non videbat ibi aliquos ho- mines (5); tamen imaginabatur quod essent aliqui laten- tes inter et post arbores illas. Dicit ergo : Jo sentia d' ogne parte trar guai, quia in omni arbore erat una anima inclusa, e non vedea persona che '| facesse, et tamen ani- (') 116 e E. in qua autor tractat. (*) S., E. e 116, ulterius procedas. (*) S. ubi ponitur. (*) 116, arena sterilis.
(*) 116, idest videbis non credenda. (*) 116, Nunc autor. í
7 audivit tunc incredibilem et veram.
E. *) E. homines; imagipabatur.
432 COMENTUM INFERNI
mae humane erant que emittebant voces, perch’ io tutto smarrito m' arreslai, ex stupore et timore; timebat enim autor insidias, sicut solent parari insidie in sylvis in mundo isto. Et tangit quod Virgilius cognovit credulita- tem autoris non veram, et ideo quod non potuisset dare sibi ad credendum ('), voluit ostendere sibi per experien- tiam facti. Unde dicit: cred’ io, che credette ch'io cre- desse, et bene credebat quia Virgilius qui semper novit mentem autoris clare cognoscebat opinionem quam ha- bebat autor de vocibus istis. Sed (?) ipse autor non bene credebat, quia credebat: che tante voci uscisser di quei bronchi, idest ex illis truncis, vel ramis arborum, di gende che per noi si nascondesse, ut scilicet. spoliarent nos; et tamen erant voces miserabiles animarum, quarum ar- bores harpice crudeliter spoliabant rapientes folia et fron- des. Ideo ostendit quomodo "Virgilius voluit certiorare ipsum de veritate rei (*), dicens: però disse 'l maestro, scilicet Virgilius ad tollendam vanam credentiam meam, li pensier c hai si faran tutti monchi, idest omnino am- putabuntur et removebuntur a mente tua, se (u tron- chi qualche fraschetta d' una d' este piante, idest aliquem (5 unum ramusculum alicuius istarum arborum. — A/or. Hic autor ostendit quomodo avidus novitatis executus (5 fuerit quod Virgilius suadebat, dicens: allor porsi la mano un poco avante, e colsi un ramicello d' un gran pruno, idest abrupi parvum (°) ramusculum unius ma- ena arboris spinose aspere ad modum pruni. Et hic nota, quod hic erat inclusa anima magna viri magni; ideo bene dat sibi arborem magnam. Iste enim erat Pe- trus de Vineis magnus Cancellarius Federici I, * flori- dus dictator, de quo bene dictum est: Hic redit în nihi-
(*) 116, credendum verbis, voluit. (*; 116, Sed ista autor. (*) 116, rei; ideo dixit. (4) S. aliquem ramunculum. (3; 116, expertus fuerit. (*) 116, parvulum.
CANTUS DECIMUS TERTIUS. 433
lum qui fuit ante nihil. Hic namque infimo genere ortus, puta ex patre ignoto, et matre muliercula abiecta, que mendicando suam et filii vitam inopem misere susten- tabat; tandem post studium literarum pauper a casu perductus ad imperatorem, sacrum palatium ingenio, et fortuna dives incoluit ; tantumque processu temporis im- periali favore, arte dictandi, et juris civilis peritia flo- ruit, ut quasi illo tempore non haberet (') parem. Ex quo in oculis imperatoris factus gratiosus et carus, ma- gna curie protonotarius, consiliarius, judex, et arcano- rum conscius est effectus (*). Cuius singularis familiaritatis apud imperatorem fuit hoc mirabile signum, quod in neapolitano palatio effigiatus erat imperator et Petrus: unus in solio, alter in sede: populus autem ad pedes imperatoris procumbens, justitiam in causis sibi fieri po- stulabat his versibus: Casar, amor legum, Federice piis- sime regum Causarum telas Nostrarum solve querelas. Im- perator autem videbatur dare tale responsum his aliis versibus: Pro vestra lite Censorem juris adite ; Hic nam jura dabit, vel per me danda rogalit : Vinee cognomen, Petrus (3) judex est sibi nomen. Cum autem esset in tanto culmine constitutus, infamiam proditionis incurrit; ideo ab imperatore carceri datus ac cecatus, desperate vi- tam finivit. Et quia hiec infamia infidelitatis publica fuit, ideo bene poeta inducit Petrum petentem famam sibi (*) reddi * (5, et rupit parvum ramusculum, ut faceret modicum damnum arbori, et tamen cum magno dolore patientis, unde statim ponit effectum, scilicet querelam illius spiritus inclusi, dicens: e ’ tronco suo gridò : per- ché me schiante? et repetit ad exprimendam maiorem querelam, dicens : e cominciò a gridar, perché mi scerpi, ') E. habuerit. (*) E. est factus. )
( (*) E. Petrus est sibi nomen. (*) S. sibi restitui. (*) Manca nel Codice 116 quanto è compreso fra i due asterischi.
I. 28
434 COMENTUM INFERNI
idest, cur me decerpis et laceras? quasi dicat: quamvis fuerim violentus contra memet, tamen numquam feci violentiam tibi, numquam feci sanguinem tibi. Hoc dixit : da che fatto fu bruno di sangue ; nam ex illa ruptura subito (') manaverat sanguis et vox post sanguinem ; et vide quod bene dat sanguinem fuscum, non clarum isti; et provocat autorem ad miserationem (*), dicens : non Aai tu spirto di pietate alcuno? quasi dica: deberes (?) habere aliquid (4) humana compassionis; quod statim probat, dicens : uomini fummo, scilicet nos omnes hic arborificati fuimus aliquando homines, sicut tu es, vel dicit in plu- rali nos, quia fuit persona publica reprasentans perso- nam imperatoris magnifici ; or siam fatti sterpi, idest ar- bores dure, quasi dicat breviter: o crudelis homo, o anima impia, non consideras tu quod fui homo compo- situs ex corpore et anima rationali, sicut tu, quamvis modo (5) fuerim planta spinosa, el quamvis eripuerim mihi totum esse violentum, non debes tu eripere mihi partem, et ideo: /a (ua man ben dovrebbe esser più pia se fossimo stati anime di serpi, nedum hominum; sed certe animae istorum desperatorum fuerunt crudeliores serpentibus, quia serpentes non saviunt in corpora pro- pria, sicut isti fecerunt (9 in sua. Et hic nota quod au- tor pulcre fingit quod truncaverit ramum et effuderit novum sanguinem eius (’), quia renovavit eius violen- tam et amaram mortem, sicut statim dicetur. — Come. Hic autor manifestat formam (5) doloris istius per com- parationem propriam et claram, et dicit breviter quod sanguis et clamor simul ita manabat () ex ramo rupto
(') 116, subita. — E. cito. (*) 116, misericordiam.
‘3; S. e E. debes. ( E. aliquid compassionis.
*) E. modo eripuerim. — 116, modo sim factus planta.
*' 116, sevierunt.
^; E. eiusque renovaverit violentiam amaram. (5) E. causam doloris. (". E., S. e 116, manabant ex ramo rupto impellente dolore, sicut humor
(
CANTUS DECIMUS TERTIUS. 435
quod magis consonat comparationi: come, supple exit humor et stridor, d' un sticio verde che sia arso da l un de capi che geme, idest stillat vel emittit guttas more gementis, qui emittit lacrymas da l'altro, scilicet ab alio capite; cuius ratio est quia humidum in ligno viridi ca- lore ignis resolvitur in aerem, et invenit obstaculum humidi non resoluti, et impellit illud extra. Et sic vide quomodo comparatio est propria ex omni parte sui, quia de ramo ad ramum, de humore ad sanguinem, de stri- dore rami ad clamorem rami, de violentia ardoris ad violentiam doloris ; ideo dicit: e cigola per vento che va via, idest stridet, et cito transit, sicut ergo in torre (') propter calorem humor exit guttatim et stridor, sed cito desinit et vanescit (*); ita ille ramus propter dolorem emisit sanguinem paulatim et clamorem, sed cito cessa- vit et quievit. — S' eli. Nunc autor ostendit qualiter Vir- gilius, audita acerba querela istius spiritus, excusaverit (?) primo Dantem, qui fecerat iniuriam illam ex ignorantia, et se, qui fecit hoc fieri ex necessitate, quia non poterat aliter dare sibi intelligi quod anima humana esset in- clusa intra arborem tam sylvestrem. Dicit ergo: e ’/ savio mio, scilicet Virgilius, rispose: ad veram excusationem mei, qui nesciebam quid feceram (5 o anima lesa, idest offensa nunc manu unius ignorati f), el non avrebbe distesa la mano in (e, idest non iniecisset manum violentam in te, licet fueris violentus contra te, quia noluisset addere afflictionem afflicto nimis et innocenti immerito, s' egli avesse potuto veder prima, scilicet ante fractionem rami, pur con la mia rima, idest solum cum
et stridor mixti exeunt ex titione usto impellente ardore; unde dicit: parole e sangue si uscia de la rotta scheggia, idest de loco arboris, unde autor abruperat ramum, vel ab ipso ramo rupto, quod magis consonat comparationi. Come.
(!) 116, in torrente. (*) E. et evanescit ; ita iste ramus.
(*) E. excusavit. (*) E. quid facerem.
(*) E. ignorantis.
436 COMENTUM INFERNI
carmine meo. Hoc dicit Virgilius quia ipse (') similem fictionem fecerat de Polidoro filio Priami, ciò ch’ d ve duto, scilicet quod anima humana est involuta intra ar- borem istam. Deinde Virgilius excusat se quia fuerat (*) causa huius lesionis, dicens: ma /a cosa incredibile, el tamen vera, i fece indurlo ad opra, ch'a me stesso pesa, scilicet non poterat aliter fieri, ideo necessitas me ex- cuset; et quia Virgilius dederat sibi vulnus indignum renovando eius mortem infamem, que non erat nota omnibus, ideo dat sibi medelam, quia reddit sibi bonam famam, ita quod istud vulnus debet esse carum isti (*) ; ideo suadet sibi ut manifestet se autori, qui restituat sibi bonam famam, dicens: ma dilli chi tu fosti, si che rin- freschi (ua fama. Habuerat primo Petrus bonam famam quia erat legalis et fidelis Federico; postea incurre- rat infamiam, invidia procurante; et autor nunc purgat ipsum ab infamia falsa (5, et reddit sibi pristinam veram famam, nel mondo su, scilicet viventium, dove tornar li lice, idest licitum est; quod non licet tibi nec aliis despe- ratis, quasi dicat: bene potest renovare famam tuam in mundo, quia vivit, et est cito reversurus superius; et dicit : in vece d' alcuna menda, idest loco alicuius emen- dationis et satisfactionis offense quam tibi fecit, licet sine culpa. — E ’/ tronco. In hac parte autor ponit re- sponsionem illius spiritus ad petitionem Virgilii, qui primo captat benivolentiam commendans dulcem persua- sionem tanti oratoris; unde dicit: e "| tronco, supple, re- spondit : lu m' adeschi, idest tam efficaciter me capis vel ligas, co! dolce dire, quia nimis est dulce homini recu- perare bonam famam, post infamiam falsam, ch’ io non posso (acer, et si debeo loqui non possum dicere pauca;
') 116, ipse silet fictionem quam fecerat.
() 1 (*) E. fuerit. (3) E. carum sibi. (*; S. falsa, sibi pristinam veram famam exhibens, nel mondo.
438 COMENTUM INFERNI
civitatem Pisarum, depositus apud castellum sancti Mi- niati percussit ( caput ad murum, et mortuus est ibi. Alii tamen dicunt, quod Petrus stans in palatio suo, quod habebat valde altum in Capua patria sua, precipitavit se de alta fenestra dum imperator transiret per viam. Sed quidquid dicatur, credo, ut iam dixi, quod se inter- fecerit in carcere; quia non videtur (?) bene verisimile, quod imperator post cacitatem duceret eum inutiliter secum, aut quod dimiserit eum in libertate sua post cecitatem, quia non erat cecatus mente, et potuisset sibi caecus multum nocere consilio suo, sicut Appius c®e- cus sapientissimus romanus nocuit Pyrrho infestissimo hosti * (*) Romanorum, sicut iste Federicus erat infestis- simus hostis romane ecclesia. Federicus (* etiam alios multos sic mulctatos fecit in carcere mori, imo filio pro- prio non pepercit in eodem casu in quo Petrus de Vi- neis. Nunc ad literam Petrus interrogatus a Virgilio respondet manifestans se ab officio suo, dicens: io son colui che tenni ambo le chiavi, idest duplicem potestatem claudendi et aperiendi, de! cor di Federico, scilicet se- cundi, serrando e disserrando si soavi, idest tam suaviter complacendo sibi, che quasi folsi ognun dal suo secreto, quia licet Federicus haberet alios aulicos ad consilium suum, tamen soli Petro commitebat ardua, et erat ille qui concludebat (°) in omni causa affirmando et ne- gando. — Fede. Ilic Petrus (°) confutat, respondens qua- stioni tacitae, quia poterat autor dicere, vel alius, quare perdidisti tibi istum statum et tantam amplitudinem po- testatis proditione tua ? Hoc excludit Petrus dicens: quod semper fuit fidelis, sed sola invidia eripuit sibi bonam
(!) S. percussit se ad murum. (3) 116, videretur.
(*) Manca nel Codice Estense da questo asterisco fino all'altro nella pag. 441.
(* S. Federicus sic etiam alios multos fecit in carcere mori.
(*) 116, qui concludebat in causa omnia affirmando. (*) 116, Petrus respondet questioni.
CANTUS DECIMUS TERTIUS. 439
vitam et bonam famam et omnia bona. Dicit ergo : fede portai al glorioso officio, scilicet cancellariatus. Gloriosum enim erat sibi esse (') cancellarium et secretarium tanti principis, et dicit: (anto ch'io ne perdea le vene e i polsi, idest cum tanta diligentia et vigilantia, quod perdebam quietem et sanitatem. Per pulsum enim cognoscitur sa- nitas et infirmitas hominis, qui distemperabatur in Petro propter nimios et inordinatos labores, quia vigilabat ubi debebat dormire, jeiunabat ubi debebat comedere, nec cessabat etiam ubi videbatur deficere. Merito ergo eram dilectus domino meo, sed invidia malignantium emulorum convertit amorem in odium; que invidia est generale malum curiarum, quam autor appellat merito meretricem, quia sicut meretrix stat semper prompta et intenta cum oculis vagis ad occupandas vices alia- rum, ut extorqueat sibi lucra ex avaritia; ita curialis semper stat promptus et intentus respiciens comoda aliorum, ut possit occupare et lucrifacere ?) eorum officia et honores ex cupiditate. Dicit ergo: /a mere- trice, scilicet invidia, venenosa meretrix est (*) ista, que ita conatur mordere vitas hominum etiam innocentum, ut possit absorbere bona eorum ; unde dicit: che mai non torse, idest removit, gli occhi putti, idest vagos, invigi- lantes ad acquirendum avare alienum, dal? ospicio di Cesare, idest a palatio imperatoris. Nam omnis impera- tor vocatur Casar a Cesare primo imperatore; et per hospitium Caesaris intende omnem aulam dominorum generaliter ; ideo dicit appositive: morle comune vizio de le corti, quot sapientes, quot potentes, quot innocen- tes ista publica pestis morti tradidit! infíammó contra me gli animi tutti, idest accendit, in me animositatem
(') S. se esse. — 116, sibi esse cancellarium tanti. (*) S. lucriflcare. (*) S. est. Ista ita conatur.
440 COMENTUM INFERNI
omnium aulicorum ('), et bene inflammavit, quia invidia est quaedam fax ardens, incendens et stimulans animum invidi (9. Dicit ergo: gi infiammati, idest, et animi isto- rum (? aulicorum accensi invidia, que est dolor aliene felicitatis, infiammdr si Augusto, idest adeo accenderunt imperatorem ira, que est alia fax ardentior invidia, licet excusabilior, quia est accensio sanguinis circa cor, et est appetitus vindictae. Et vocat Federicum Augustum, quia omnis imperator vocatur Augustus a Cesare Au- gusto, qui primus cognominatus est Augustus; ch'i lieti onori, scilicet cancellariatus et secreti consilii, tornaro in. tristi lutti, idest planctus, quia ex magna gloria in- cidi(* in summam ignominiam. Et hic nota, lector, quod ita (9) recte accidit isti Petro, sicut olim Senece, quia sicut aulici (^ adulatores per invidiam malignanter ac- cusabant Senecam apud ( Neronem de multis, quia vi- debant eum ditissimum et potentissimum, sicut scribit Cornelius Tacitus; ita consiliarii per invidiam fallaciter accusaverunt (5 Petrum apud Federicum, quem videbant ditissimum et potentissimum ; et sicut Seneca innocens coactus est eligere sibi mortem sxvitia Neronis Augusti, ita Petrus coactus est dare sibi mortem sevitia Federici Augusti; et sicut Seneca non potuit vitare (?) iram prin- cipis Neronis, cuius amorem procuraverat sibi magna arte vel ingenio, ut dicit Svetonius Tranquillus; ita Petrus non potuit fugere iram principis Federici, cuius gratiam sibi conciliaverat magno labore et industria. Ideo caveat
(* 116, anglicorum, et bene dicit inflammavit. — S. aulicorum, et bene dicit inflammavit.
(*) 116, invidi. Ideo bene dixit Horatius : Invidia seculi non invenere tyranni maius tormentum, quasi dicat: cum tyranni Sicilie sevissimi invenirent multa genera tormentorum, idest excogitata, nunquam sciverunt nec potuerunt adin- venire aliquid peius invidia. Dicit ergo.
(*) 116, ipsorum anglicorum.
(*) 116, incidit. (5) S. ita accidit isti.
(*) 116, anglici. (*) 116, ad Neronem.
(*) 116, accusabant. v) S. evitare.
449 COMENTUM INFERNI
videantur habere conformitatem cum stilo suo; et po- sito quod fuerint sue, hoc faciebat Petrus ad concilian- dam sibi gratiam principis. Et (') dicit: che fu d' onor sì degno; sed contra, Federicus, ut dictum est capitulo X, fuit hereticus, epicureus, excommunicatus; quomodo ergo fuit dignus honore, cum honor exhibeatur in testi- monium virtutis? Dico breviter, quod Federicus, sicut et omnis dominus, est dignus honore, non ratione vir- tutis, sed (^) ratione dignitatis, quia dominus repraesentat personam totius multitudinis, et honor exhibitus sibi re- dundat in honorem communitatis; ideo bene dicit Apo- stolus: servi subditi estote dominis etiamsi discoli (3). Federicus autem fuit summe gloriosus inter principes modernos; nam a Carolo Magno citra non fuit alius imperator romanorum magnificentior, aut potentior eo. Fuit enim imperator romanorum, rex Alamanni, rex Sicilie, et Apulie, rex Hyerusalem, dux Suavie, ma- gnamque partem Syria tenuit. Fuit multum formidatus a christianis et saracenis mari et terra: habuit inclytam prolem, scilicet Henricum primogenitum, qui fuit clau- dus corpore, sed integer mente: habuit Conradum pul- cerrimum ; habuit Manfredum liberalissimum, et En- tium (5) strenuissimum : multa et magna castella fecit, precipue in Apulia. Fuit Federicus statura (?) commu- nis, facie letus, colore subrufus, habens membra qua- dra ; naturaliter prudens (5); satis literatus, universalis in omnibus rebus. Erat enim peritus artifex fere omnium artium mecanicarum, quibus animum intenderat; multa- rum (7 linguarum doctus; scivit enim multa idiomata, scilicet latinum, teutonicum, gallicum, graecum, sarace-
— — ————-—--_-——_—_—---—_—.—_————_—_____ 1— — e —————————————————————É_——_É_—_É_—__--_-— —_—————_—————&
(') E. Et quia dicit. (*) E. sed dignitatis. (*) 116, discoli sint. — E. discolis. ^) 116, Henricum strenuissimum. (°) E. statura. (5 S. fuit prudens.
(*) S. multum.
CANTUS DECIMUS TERTIUS. 443
nicum ('); strenuus in armis; satis liberalis; rigidus pu- nitor; delectabatur valde aucupio falconum, sed multo magis amplexibus mulierum ; habebat enim semper gre- gem pulcherrimarum ; et ut breviter dicam totus terre- nus, magis cupidus regni mundani, quam coelestis; qui imperavit annis xxx, et vixit Lvin — E se. Hic ultimo Petrus facit suam petitionem, et petit illud quod Virgi- lius sponte obtulerat sibi supra, scilicet restitutionem fame; unde dicit: e se alcun di voi mai riede nel mondo ; hoc dicit propter Dantem qui erat ibi vivus, conforti la memoria mia che giace, scilicet prostrata, ancor del colpo ch’ invidia le diede. Et sic vide quod Petrus (?) non pete- ret (?) rem magis sibi optabilem, scilicet medicinam contra vulnus; nam vere gravissimum vulnus inflictum fuit sibi ex invidia, quando infamatus est de crimine perfida pro- ditionis contra Dominum suum, cuius cor habuerat in manibus suis. Et hic nota, lector, quod autor bene ser- vavit promissum Petro, quia bene resuscitavit () bonam famam mortuam, purgata (5) infamia; quia donec liber (9) iste vivet, semper dicetur, quod Petrus iste fuerit iniu- ste infamatus, et iniuste punitus. Et crede (7), quod au- tor non fecit (*) hoc contra conscientiam ; quia ultra fa- mam et scripturam aliquorum, habebat coniecturam verisimilem. Nam Federicus II filium suum primogeni- tum similiter innocentem, et falso crimine proditionis infamatum, fecit mori in carcere suo. Unde debes scire, quod llenricus primogenitus Federici, operante patre, electus rex romanorum, ex conscientia ccepit cum hu- militate et reverentia rogare patrem, ut cessaret a per- turbatione ecclesia, qua ipsum pupillum educaverat, et
(9 116 e E. saracenum. (*) E. e 116, Petrus non poterat pelere. (*) S. peterat. (*) S. suscitavit. (*) 116, purgatam. (*) 116, iste liber erit, semper.
(*) E. credo. (*) E. non fecerit.
AAA COMENTUM INFERNI
promoverat ad culmen tanti imperiatus. Et cum preci- bus nihil proficeret ('), ccepit etiam juste increpare (*), ut eum ab obstinata pertinacia revocaret. Federicus autem accensus indignatione et ira, ccpit suspicari, ne filius faceret. coniurationem cum ecclesia contra se; et impo- suit sibi falso, quod ?) Henricus voluerat sibi subripere regnum Sicilie, dum ipse(* ire vellet ultra mare in Syriam. Et breviter, ipsum captum tradidit carceri, cum duobus filiis, ubi inter catenas et multa incommoda mortuus est. Alii tamen scribunt, quod Federicus tandem poenitentia ductus misit pro filio, ut conciliaret ipsum sibi; sed Henricus, dum duceretur in via, timens, ne pater crudelius tractaret eum, cuius crudelitatem iam salis fuerat expertus, praecipitavit se simul cum equo de quodam (5) ponte, sive saxo, et sic infeliciter expiravit. Quod si verum est patet, quod Henricus est simul cum Petro de Vineis arborificatus in ista sylva; et si Federi- cus () innocentem filium falso infamatum damnavit (?) crimine lese maiestatis, quanto magis cancellarium bene de se meritum? Jure igitur Federicus alium filium invenit crudelem in mortem suam, quod (*) tam crudelis fuerat in primum, Mithridatis regis exemplo.
Un poco attese. lsta est tertia pars generalis, in qua autor breviter movet duas questiones praedicto spiritui, et primo ostendit, quomodo Virgilius apparaverit eum i?) ad sequentem materiam, et continuans dicta dicendis, dicit ('9), ille Virgilius, a(fese un poco, idest expectavit mo- dicum more sapientis, qui timens interrumpere verba (')
(!* E. proficere possit, ccepit eum etiam.
(*) 116, increpare et obstinata pertinacia revocare.
(*) E. quod iste Henricus. (*) S. e E. ipse iret ultra mare. (*) 116, quodam alto ponte. (*) E. Federicus ipse.
(*) E. damnavit, quanto magis eum cancellarium.
(*) S., E. e 116, qui tam.
(*) S. eum ad loquendum, et ad sequentem. ('*) E. dicit sic: ille. (‘') E. verba sapientis loquentis.
446 COMENTUM INFERNI
ter anima humana implicetur plante vegetabili, e dimme se tu puoi, et notanter dicit: se fu puoi, quia ut (') vide- bis, iste respondebit falsum de ista secunda questione, se alcuna mai si spiega, idest dissolvit et disseparat, da (ai membra, idest ab istis ramis arborum: et ista secunda petitio breviter petit: si anima desperati resurget in die judicii, et reinduet sibi carnem humanam, sicut et animae caeterorum mortuorum. — Allor. Hic autor ponit respon- sionem Petri ad quaesita per Virgilium; et primo apparat ipsum ad loquendum, dicens : allor lo tronco soffió forte, idest suspiravit profunde per illam rupturam in signum doloris intrinseci, quia memoraturus erat infelicissimam damnationem suam, e poi quel vento se converü in cotal voce, scilicet, brevemente serd risposto a voi, quasi dicat: non inviscabo me verbis sicut supra feci longa narra- tione. Et ecce respondet (*) primo prima petitioni, di- cens: quando P anima feroce, idest crudelis, qua nulla potest esse ferocior, si parte dal corpo ond'ella stessa s'è disvelta, idest se divellit et extirpat per violentiam ; quod ideo dicit, quia naturaliter summus amor est in- ter animam et corpus, Minos, de isto dictum est supra capitulo V quomodo est judex animarum, /a manda a la seplima foce, idest ad septimum circulum generalem totius inferni, qui est secundus violentorum in quo (?) sumus. Et vult dicere, quod anima desperantis statim cum recedit sponte a corpore, damnatur a conscientia sua ad poenam meritam ; et talis anima, cade in la selva, scilicet ista, e non gli é parte scelta, idest electa, ma ger- moglia quivi, idest pullulat in terra inter alias arbores, là dove fortuna la balestra, quia non ex electione agit ; et dicit a simili, come gran di spelta, quasi dicat: crescit in arbusculam multorum ramorum paulatim, sicut gra-
() E. ut tu videbis. (*) 116, responsionem prima. (*) E. in quo nunc sumus.
CANTUS DECIMUS TERTIUS. AAT
num speltae in multas spicas, et declarat quomodo, di- cens : sorge in vermena, idest in herbam tenellam, primo, quia arbor a principio sui est herba, et deinde, în pianta silvestra, idest arborem duram et asperam. Hic nota quod ista arborificatio est propriissima, quia sicut anima in humano corpore exercet (') diversas potentias et virtutes per diversa membra vel organa, ita nunc in arbore (?) se resolvit per diversos ramos, ut patet. Et addit (*) poe- nam violentam exteriorem quam habent ultra carcera- tionem, scilicet dilacerationem (^ foliorum, quam faciunt harpie aves violentissime, dicens: poi l'arpie pascendo de le lor foglie, fanno dolor, ex poena quam inferunt, ef al dolor fenestra, quia scilicet faciunt viam et foramen, per quam dolor exit foras. Sed tu obiicies hic (5) : Quid habent facere hic istae harpi:e, qua figurant avaritiam (?), cum alibi sit plene tractatum (^ supra de ipsa avaritia ? Respondeo quod non melius poterat locare eas, quam ipsas deputare ad poenam inferendam istis, ad denotan- dum quod avaritia et prodigalitas maxime inducunt ho- minem ad desperationem ; et licet harpie principaliter figurent vitium avaritie ut iam dictum est, tamen quia avaritia et prodigalitas simul pari poena puniuntur et in inferno et purgatorio, et quia utraque rapit licet di- versimode, quia una ad retinendum, altera ad abicien- dum ; ideo hic harpie figurant utrumque vitium, quod equaliter facit viam ad desperationem, sicut sepe vide- mus. — Come. Hic Petrus respondet ad secundam peti- tionem, dicens breviter quod resurgent sicut et alia ani- ma damnatorum, sed non reinduent sibi carnem, unde dicit: noi verrem per le nostre spoglie, idest pro nostris
(') 116, exhibet. (*) E. in arborem. (*) S. addit violentiam exteriorem. (*) 116, lacerationem. (*) 116, sic. (*) E. avaritiam* Respondeo.
(^) 116, tractatum de ipsa.
448 COMENTUM INFERNI
corporibus, quae appellat spolia (') hostiliter direpta ab anima, sicut hostes violenter rapiunt spolia, ma non peró ch’ alcuna, scilicet anima, se n’ rinvesta, scilicet illa spolia : et assignat (*) causam, che, idest quia: non ce licito aver ciò ch’ uom si toglie, idest quia homo non potest de jure recuperare tamquam suum illud quo sponte se privavit; sicut si aliquis proiicit librum apertum sponte in mari, videtur ?) habere rem pro derelicto, ita quod efficitur (5) illius ad cuius manus pervenerit (5), nec potest illum re- petere. Et ostendit quod {°) facient de corporibus ipsis, dicens: qui le strassinaremo, idest violenter trahemus ipsa (^ huc ad istam sylvam; ita (*) trahuntur corpora istorum desperatorum in mundo isto, e i nostri corpi seranno appesi, idest suspendentur et pendebunt, ciascun al prun, idest ad arborem spinosam, de lombra sua molesta, idest animae sibi infeste, et inimica (?) corpori, ita quod non reconiungentur corpori. Sed circa istum passum fortem et arduum, quo nullus reperitur fortior in toto poemate isto, est totis viribus animi insistendum, quia illud quod autor hic dicit non solum videtur erro- neum, sed expresse hereticum. Quod enim anime isto- rum non reinduant carnem suam est contra fidem omnino, nec autor fidelis christianus potuit vel debuit hoc dicere. Ad hoc respondent comuniter omnes, quod autor hoc finxit ('°) ad detestationem tanti sceleris, sed non valet, quia anima reconiuncta corpori () magis torquebitur; ergo ad augmentum maioris poene deberet potius dici, quod reinduent carnem. Sed videtur quod possit dici
(!) 116, spolia, quia hostiliter deiecta. — E. qua appellantur spolia hostiliter
dirempta. (* 116, asserit causam. 3) S. videretur. (*) E. efficiatur. (^ E. pervenit. (9) S. e E. quid facient. (*) E. ipsa corpora huc. (*) E. ita enim trahuntur. (*) E. injuncte. (39) S. dixit.
(') 116, corpori torquebitur pana duplicata. Ergo.
450 COMENTUM INFERNI
tificiose fingit istum desperatum dicere hoc, non quia sit verum, sed quia sic credidit ; nam si credidisset re- surrectionem corporum, numquam se occidisset, imo forte si credidisset animam immortalem passuram poenam (') post resurrectionem, numquam hoc fecisset; sed quia credebat suam poenam et miseriam finiri per mortem, sicut ipse jam supra dixit, ideo mortem in furore petiit. Non ergo oportet hic amplius frangere caput, aut ca- lumniari autorem, sicut quidam temere faciunt ; nam si non possunt intelligere fictionem autoris, tamen de- bent ipsum defendere, imaginantes (*) quod autor semper fuit ?) catholice locutus ubique, ut patet per totum, et (*) quod non dixisset hoc sine quare, quia non ignorabat in facto fidei illud quod sciunt etiam vetule, scilicet quod omnes anime resument corpora in die novissimo. Et hac breviter dicta sint de violentis contra se; nunc accedendum est violentos è) contra bona sua.
Noi eravamo. Ista est quarta et uitima pars generalis, in qua autor tractat de violentia, quam homo facit con- tra propria bona, et talium () violentorum poena. Et breviter vult dicere, quod novus rumor retraxit eos ab ascultatione Petri ad aliam gentem videndam que cru- ciabatur in eadem sylva, non inclusam sicut predicti, imo discurrentem, et qua lacerabatur a canibus, ubi primi lacerabantur ab avibus; et primo continuans dicta dicendis, dicit: Noi eravamo ancora intesi, idest attenti, al (tronco, scilicet arboris Petri de Vineis, credendo cl’ al- (ro ci volesse dire, quia’) scilicet dixerat nobis rem obscuram et falsam, ideo expectabamus, quod aliud di- ceret ad declarandum se; sed ille fecerat finem suo ser-
() S., E. e 116, poenam post separationem a corpore, maxime post resur- rectionem.
(*) S. imaginando. (*) E. fucrit.
(* 116, et non dixisset. (3) S. e E. ad violentos.
:5) 116, eorum. C) S. quasi dicat: dixerat.
CANTUS DECIMUS TERTIUS. 451
moni, quia scilicet male credebat, quando moi fummo d'un romor sorpresi, idest superoccupati novo rumore qui incipiebat de novo audiri: et exprimit istum mo- dum audiendi rumorem per comparationem pulcram (') venatoris; et breviter vult dicere, quod ipse audivit ru- morem maximum cuiusdam fugientis per sylvam ante faciem canum, sicut interdum aliquis venator audit stre- pitum maximum apri fugientis furorem canum perse- quentium. Dicit ergo: similmente a colui, scilicet venatori, che sente el porco a la caccia venire a la sua posta, idest ad passum ad quem fuit deputatus, ch'ode le bestie, sicut aprum vel cervum, e le frasche, scilicet ramos ar- borum, stormire, idest resonare propter istas bestias. Et hic nota quantum ista comparatio sit propria ; sicut enim aper egreditur de caverna urgente fame, et canes eum persequuntur; ita debitor saepe egreditur de domo, inopia et inedia compellente, et creditores statim persecuntur (?) eum; et sicut aliquis aper evadit, alius capitur et lace- ratur, ita videbis hic. Et sicut venator stat attentus ad passum, ut capiat aprum venientem cum venabulo, ita aulor stabat nunc intentus ut reciperet istum venientem cum stilo; et vere tamquam bonus venator bene rece- pit?) eum cum telo, et transfixit mirabiliter ut videbis, et peius vulnus sibi dedit quam Petro de Vineis, quia illi (*) restituit famam, isti vero et socio dedit veram (5) infamiam. — E/ ecco. Nunc autor describit poenam vio- lentorum contra bona sua in duobus. Ad cuius intelli- gentiam est notandum, quod autor magna arte fingit quod isti currunt per sylvam territi fugientes cum tanto impetu et furore quod frangunt omne claustrum arbo- rum, quia eos persecuntur canes famelicie, rabide, que
() V (t)
E. pulcerrimam. (*) 116, sequuntur eum. E. recipit eum telo. (*) E. illi Petro restituit. S., E. e 116, perpetuam.
452 COMENTUM INFERNI
si attingunt eos cum dentibus crudeliter lacerant; quos (*) non attingunt fugant et expellunt donec lateant a facie earum. Modo considera, quod isti non sunt inclusi in arboribus sicut spiritus violentorum contra personam propriam, sed discurrunt attoniti fugati a venatoribus et canibus. Venatores sunt ipsi creditores, et eorum nuncii qui persecuntur debitores fugientes, et si attingunt eos dilacerant membratim ; quia, debitore carcerato, unus au- fert sibi domum, alter vineam, unus unam supellectilem, alius aliam; imo olim debitor si non habebat (*) unde solveret, tradebatur creditoribus lacerandus in privato carcere eius, sicut Titus Livius narrat de nobili romano crudeliter lacerato verberibus, qui {*) exivit carcerem pri- vatum creditoris sui, et excitavit tumultum in populo etc. Canes rabida sunt incomoda magna qua macerant istos miseros quando abiecerunt suum (*), scilicet fames, sitis, nuditas et multa talia. Isti ergo sepe fugiunt et fran- gunt carcerem et vincula et omnia obstantia eis; sed creditores stant ad postam cum famulis ad hostia trivio- rum, viarum, et domorum, ut eos capiant et lacerent. Sed tu dices: nonne (*) autor tractavit supra de prodi- gis, ubi punivit |?) avaros? Quid ergo oportebat hic am- plius eruciare istos? Dico quod autor tractavit supra de prodigis simpliciter, qui per incontinentiam, indiscrete, et fatue expenderunt; hic vero tractat de prodigis per violentiam, qui furiose et violenter perdiderunt bona sua, sicut sunt multi lusores, et illi de quibus statim dicetur, qui usi fuerunt mera violentia contra bona sua. Ideo (7) Ovidius in simili fingit quod Atheon venator conver- sus in cervum a Diana *totus laceratus est a canibus
(') E. et quos non attingunt. (3) E. si non haberet. (3) E. quia exiverat. (*) 116, sua.
(^ E. numne. (9) E. punit.
(*) 116, Ideo bene Ovidius.
CANTUS DECIMUS TERTIUS. 453
suis, quia sicut cervus est animal pavidum (') et fugax, ita debitor timore creditorum est semper fugitivus, et hoc faciente Diana * (7), idest venatione, quia Diana est dea (?) venationis, quia juvenis prodigus intendit canibus et venationibus quando debet vacare suis factis et hone- stis studiis; unde Horatius in sua poetria de juvene (5 dicit: Gaudet equis canibusque etc. Nunc ad literam dicit autor: ef ecco due; isti duo erant quidam Lanus senen- sis, et quidam Jacobus paduanus, da /a sinistra costa, idest ripa, quia semper per infernum tendunt ad sini- stram, nudi, quia isti violentantes bona sua sepe deve- niunt (5) ad tantam nuditatem (°) et mendicitatem, quod non possunt sibi tergere (^ culum, e graffiati, scilicet a canibus, che de la selva rompeano ogni rosta; sicut sepe in mundo isto fugiunt de domo in domum rumpentes turbas obviantium, aut resistentium eis. — Quel. Hic autor ostendit, quomodo se habuerint (5) isti duo fugientes unus post alium ; et primo de primo. Ad cuius cognitionem est breviter preesciendum, quod in millesimo CCLXXVIII florentini cum aliis terris guelphis tuscie, videntes, quod Guiglielmus (?)) de Ubertinis de Aretio, episcopus areti- nus, vir valentissimus, faciebat caput in Aretio cum se- quacibus ghibellinis de tuscia, de romandiola, marchia et ducatu; qui congregata gente equestri et pedestri belligerabant super comitatum Florentia et Senarum, deliberaverunt resistere audacia aretinorum, et college- runt omnes vires suas; nec umquam fecerant tantum apparatum, postquam pars guelpha viguerat Florentie. Habuerunt enim duo milia nc equites, et duodecim milia
(!) 116, naturaliter pavidum.
(*) Manca nel Codice Estense quanto è compreso fra i due asterischi.
(*) E. dicitur Dea. — (* E. de juvene loquens, dicit. — (*) 116, devenerunt. (*) S. nuditatem, quod non possunt tegere sibi culum.
(*) 116 e E. tegere sibi culum. (*) E. habuerunt.
(*) 116, Aldrovandinus.
454 COMENTUM INFERNI
peditum ('): et tandem profecti supra Aretium, ceperunt aliquot (*) castella, et praecipue Laterinam, ubi erat Lu- pus de Ubertis capitaneus; qui videns se circumvallari, reddidit terram. Et cum multum increparetur a ghibel- linis, quod viliter se reddiderat, excusavit se scomate lepido, dicens : quod lupus non erat solitus stare inclusus. Interim venerunt senenses cum cccc equitibus et MMMM peditum, et vastaverunt bona circa Aretium; sed in vi- gilia Baptiste facta est furiosa tempestas cum turbine aquae et grandinis, que multum offendit exercitum, et maxime senensem (5), lacerando violenter et asportando per aerem papiliones, tuguria, et alia tentoria: quod fuit augurium proxima stragis. Nam tertia die sequenti flo- rentini levaverunt campum, et suadebant senensibus, ut venirent secum, quia essent tutiores; senenses indignan- tes (), reputantes se potentes, iverunt per viam rectam: tamen cum eis ivit comes Alexander de Romena, ca- pitaneus illius liga. Tunc capitanei Aretii, qui plures erant et probi, et precipue Boncomes filius comitis Gui- donis de Montefeltro et Guiglielmus de Pazzis miles, prae- sentientes recessum senensium separatum (5), posuerunt insidias ccc equitum, et MM peditum ad vadum plebis de (5) Toppo, ubi senenses ibant;") inordinate (*. Et bre- viter aggredientes senenses improvidos (^, posuerunt eos faciliter in conflictu (!9, et trucidaverunt ultra trecentos de melioribus, et civibus senensibus et nobilibus viris maritim:e (!') ; et sic aretini vastati a senensibus in rebus, vastaverunt eos in personis; ex quo conflictu aretini fuerunt multum resumpti (!?) ; sed leetitia ista fuit brevis
(') E. pedites. (*5 116, aliqua.
(*; 116, senenses. (U S. e 116, indignati. (*) S. separatim. (*) E. del Topo.
(*) 116, transibant. (*) 5. inordinati.
(?) S. pavidos. (!*) S. e E. in conflictum. (41) S, maritimis. (3) S. resultati.
CANTUS DECIMUS TERTIUS. 455
parti ghibellina. Quoniam anno sequenti aretini recepe- runt terribilem illum conflictum apud Bibenam, in quo mortui sunt duo predicti strenui duces, scilicet episco- pus aretinus, et Bonconte de Montefeltro, de quibus plene dicetur capitulo V Purgatorii. Modo ad propositum: in isto conflictu Lanus, nobilis juvenis senensis, qui ditissi- mus magnum patrimonium suum brevi tempore con- sumpserat, ingessit se sponte in przliantium globum, et ibi fortiter pugnans occisus est. Nunc ad literam dicit autor: Quel dinanci, scilicet Lanus, supple, clamabat : accorri accorri morle, quia depauperatus timens canes sequentes eum, quarebat evadere a stento per beneficium mortis; e /'alíro, scilicet (') ille Jacobus paduanus, qui sequebatur eum. Iste voluisset prevenire Lanum, ut non altingeretur a canibus, et quamvis Lanus fortiter cur- reret, tamen non videbatur sibi sic, ideo increpabat eum, unde dicit : cui parea tardar troppo, gridava: o Lano, le gambe (ue non fuoro si accorte, idest promptae ad curren- dum, a le giostre del Toppo, quasi dicat: tu curris ita velociter nunc, tamen non sic fecisti, ubi auxilio crurium poteras evadere a conflictu predicto, qui (*) fuit apud plebem del Toppo, qua distat ab Aretio forte per qua- tuor miliaria. Poterat enim Lanus forte evadere si vo- luisset fugere; et per hoc aliqui volunt dicere quod fuit (?) desperatus, quod mihi non videtur, quod (* tunc esset arborificatus; et vide quod canes non attingerunt(5) istum Lanum, quia mors succurrit (9) sibi, sed bene attingerunt illum (7) Jacobum ; nam ipse fatigatus intravit cespitem alterius, in quo erat anima unius (5) spiritus florentini, et ideo canes iratae laceraverunt totum cespitem. Dicit
(!) 116, scilicet Jacobus. (*) 116, quod fuit.
(*) E. fuerit. (‘) E. quia tunc fuisset.
(*) S. attigerunt. — 116 e E. attingunt.
(9) E. succurrit el, sed. — 116, sibi, ut iam dictum est, sed. (*) E. istum. (*) E. unius florentini.
450 COMENTUM INFERNI
ergo: et ille Jacobus, poi fece un groppo di se e d'un ce- spuglio, vult dicere, quod implicuit (') se totum et abscon- dit intra unam arborem novellam, que habebat multos ramusculos, che, idest quia, forse li fallia la lena, citius quam Lano, quia non poterat respirare ita erat fatigatus. Deinde autor exprimit poenam istorum miserorum, di- cens: Za selva era piena di retro alor di cagne nere, et notanter dicit cagne, quia canes foemina sunt rabiosiores et crudeliores masculis, et nigrae propter famem ; ideo dicit: bramose, idest avida prada, e correnti, ut inve- nirent pastum; et exprimit eam (*) rabiem et velocem cursum per comparationem claram et propriam, dicens : come veltri, idest leporarii, ch’ uscisser di catena, quia tunc (*) avidiores et promptiores ad cursum quam si non fuissent detenti. Et ipsa, miser li denti in quel che s'ap- piattó, idest in illum Jacobum de sancto Andrea (5, e dilacerar quello a brano a brano, idest membratim, quia varia incommoda et debita extorquebant sibi hodie unum membrum (5, cras aliud substantiae. — Preseme. Hic autor ostendit quomodo Virgilius ostenderit sibi alium spiritum desperatum, in cuius arbuscula iste Jacobus latuerat. Ad quod est sciendum quod iste Jacobus non valens ulterius fugere involverat se in cespitem unius arbuscule, et ita se velaverat frondibus eius, quod canes non potuerunt abrumpere (8) membra eius quin extirparent etiam si- mul frondes eius et dilacerarent; ita quod canis aspor- tans (7) unam manum laceraverat (*) unum ramusculum, alia asportans (°) pedem laceraverat ('°) alium, et ita de
— —À —— — — —— ———— —À —MMM— ——— —
(!) 116, implicavit. (3) S. illam rabiem. — E. e 116, earum rabiem.
(*) S. e E. tunc sunt. (!) E. Andrea, paduanum.
(*) S. e E. membrum substantie sua, cras aliud. Preseme. — 116, substantie sus&, ideo dicit: Poi sen portar quelle membra dolenti. — Preseme.
(*) 116, obrumpere. (*) E. exportans.
(*) 116, lacerabat. (? E. exportans.
('*) 116, lacerabat.
458 COMENTUM INFERNI
patrie in campis, villis, pecuniis, animalibus; qui inz- stimabilem ' epuleatiam divitiarum prodigaliter, immo proterve et insane perdidit et consumpsit. Nam, ut audivi a fide dignis * de terra sua, fecit multas ridendas va- nitates. Semel cum non posset dormire, mandavit, ut portarentur plures petie pignolati cipriani facti cum colia, et lacerarentur a familiaribus in camera, ut ad illum stridulum ? sonum provocaretur sibi somnus ; ideo digne autor facit ipsum a canibus lacerari, non ad so- latium, sed ad supplicium. Alia * vice cum iret de Pa- dua Venetias per flumen Brenta in navi cum aliis juve- nibus sociis, quorum aliqui pulsabant, aliqui cantabant, iste fatuus, ne solus videretur * inutilis et otiosus, ccepit accipere pecuniam, et denarios singulatim deiicere in aquam cum magno risu omnium. Sed ne discurrendo per 5; ista, videar tibi magis prodigus verborum quam ipse nummorum, venio breviter ad magnam violentiam, quam (7) insane fecit in bona sua. Cum enim semel esset in rure suo, audivit, quemdam magnatem cum comitiva magna nobilium ire ad prandium .* secum; et quia non erat provisus, nec poterat in brevissimo temporis spatio providere, secundum quod sua prodigalitati videbatur convenire, subito egregia cautela usus est; nam fecit statim mitti (^ ignem in omnia tuguria ville su: satis apta incendio, quia ex paleis, stipulis et canulis ;'%, qua- lia sunt communiter domicilia rusticorum in territorio paduanorum {''); et veniens obviam istis, dixit, quod fe- cerat hoc ad festum et gaudium propter eorum adven- tum, ut ipsos magnificentius honoraret. In hoc certe vio-
(') E. inzexistimabilem opulentiam. (*} S. digno.
f* S, e E. stridorem, somnus provocaretur sibi ; ideo.
(^ E. Alia autem vice. (5) S. videretur inutilis, cepit. /*j 116, per istud. (*) 116, quam ipse insane.
(*) S. ad prandendum secum. (9) 116, immitti.
('*) 116, tabulis. ('') S. paduano.
CANTUS DECIMUS TERTIUS. 459
lentior et vanior fuit Nerone; quia Nero fecit incendi domos urbis, iste vero proprias: Nero, quamvis letus pulcritudine flamme lliadem (') decantaret, tamen fecit incendi urbem (5), offensus angustia viarum, ut dicit Sue- tonius, quia scilicet timebat sibi insidias; iste vero letus gloriabatur incendio magno, quod fecerat vanissima causa. Ideo bene autor induxit canes ad faciendam venationem de eo, qui sibi et alteri violentiam miserabilem intu- lerat. — Quando el. Hic autor ostendit quomodo Vir- gilius petiverit ab ipso spiritu lacerato culpa Jacobi predicti quis esset; unde dicit: e '| maestro, scilicet Virgilius, disse: o fu che soffi, idest esufilas, emittis, do- loroso sermo, idest, sermonem, col sangue, quia simul et semel emittebat guttas sanguinis et verba doloris, per (ante punte, idest, per tot puncturas dentium cani- norum et rupturas, chi fusti, scilicet in vita, in mundo viventium, quia olim fuisti et amplius non es (?) ille, quia ex rationabili factus es vegetabilis; et hoc dixit Virgilius quando el fu fermo sovr’ esso : firmavit se hic Virgilius, ut autor cognosceret in genere (*) istorum unum aliquem florentinum suum, quia tales casus aliquando solent ac- cidere ibi. Et subdit responsionem dicti spiritus, qui primo petit succursum premente dolore et pudore, antequam se manifestet ; unde dicit: ef elli a noi, scilicet respondit nobis duobus, ut facilius obtineret quod optabat: o anime che siele giunte, quia supervenistis dum intenderitis (*) ad dolorem alterius, a veder lo strazio disonesto, idest ludi- brium inhonorabile, ch à. cosi disgiunte, idest disseparavit, dissociavit (9) le mie fronde da me, idest a trunco meo, rac- coglietele, ne stent ita male disperse, ail pie del tristo cesto, idest juxta cespitem ita deformatum, et turpiter
(') S. Iliada. (*) E. domos. (*) S. e 116, non es, quia ex rationali. (* E. in genere unum. (*) S. e E. intenderetis. (*) E. vel dissociavit.
460 COMENTUM INFERNI
spoliatum : erat enim arbor novella in modum cespitis herba. Sed hic dices, lector, sicut siepe multi petiverunt a me: ad quid autor fingit istum spiritum repetere fron- des suas? Certe non sine magno ministerio hoc facit (*). Vult enim dicere: adverte homo, qui aliquando aliquo casu cogitas desperationem, quod iste, qui esse nobile et amabile sponte abiecit in vita, nunc esse vile, odio- sum, laceratum a canibus sponte repetit (*) sibi reddi et reintegrari; quasi dicat tacite: etiam illi qui sunt in inferno inter tot tormenta poenarum nollent non esse se- cundum appetitum naturalem; et tu esse, quo nihil est nobilius, ex ira vel indignatione parva rei abiicies (?) sponte. — Jo fui. Nunc iste spiritus innominatus respon- det ad quesitum, ut reddat autorem pium ad congre- gandas frondes sparsas, sicut postea faciet. Et describit se a patria, et culpa, et sententialiter usque in finem non vult aliud dicere nisi, quod fuit florentinus natione, et quod suspendit se laqueo. Ad quod sciendum (5, quod non potest bene coniecturari, de quo autor loquatur hic, quia multi fuerunt florentini, qui suspenderunt se laqueo eodem tempore, sicut quidam de Modiis nomine Ruchus, et quidam dominus Lotbus de Aglis jurista, qui data una sententia falsa ivit domum, et statim se su- spendit; et multi alii, quorum nomina non memini. Et crede, quod autor de industria sic fecerit, ut posset intelligi de unoquoque talium, licet forte possit intelligi potius de judice, quia erat maioris pretii, et gravius de- liquit. Dicit ergo ille spiritus describens patriam suam a protectoribus suis: Jo fui della città, idest de Florentia, che mutò il primo padrone, scilicet Martem mel Batista, idest Johannem Baptistam, qui est hodie patronus Flo- rentia. Et ad huius intelligentiam est sciendum, quod ci-
(') E. fecit. (*) 116, appetit sibi. (*) 116, abiecisti. (4) S. sciendum est.
462 COMENTUM INFERNI
riam sibi factam in mutatione ista, semper faciet Flo- rentiam tristem. Dicit ergo: onde per questo, idest ipse Mars ob hanc causam, quia desierunt colere Martem, et colunt Baptistam, sempre con l'arte sua la farà trista : idest faciet eam semper infortunatam in bellis sua in- fluentia. Sed antequam ulterius procedam, lector, volo te scire, quod prasens capitulum non est minus artifi- ciosum et obscurum, quam praecedens, ut patet ex dictis et dicendis ; ideo considera bene hic, quod autor non sequi- tur hic communem errorem vulgi, quia (') nimis esset absurdum, imo quasi saperet haeresim dicere, quod Flo- rentia deberet recipere damnum, quia conversa sit (*) ad christianismum. Ideo (*) dicit, quod autor dat hic floren- tinis suis unum scomma coopertum et mordax nimis ; et vult latenter dicere, quod postquam Florentia dimisit Martem, idest fortitudinem et virtutem armorum, et coe- pit solum colere Baptistam, idest Florenum, in quo scul- ptus est Baptista, ita quod dedit se(*) in totum avaritiae, erit infortunata in rebus bellicis; ita quod, breviter di- cendo, florentini olim cum intenderunt rebus militari- bus et laboribus, fuerunt strenui et victoriosi ; sed postquam coeperunt intendere harpiis rapacibus et ac- cumulationi, licet visi sint ditiores et potentiores, tamen fuerunt parum honorati in gestis armorum, et recepe- runt magnos conflictus, et strages bellorum, et continuo plus invalescente avaritia. Et addit ultimo ille spiritus, quod, nisi quia remanet ?) adhuc aliquid de reveren- tia Martis, Florentia ipsa esset jam pluries destructa, postquam readificata fuit post destructionem factam ab Athila ; unde dicit: e quei ciltadin, che poi la rifondarno ut dicetur infra capitulo XV, sovra ’/ cener che d'Atila
———— ——-_ ——
(!) S. quod nimis. (3) S. esset. — 116, est. ‘8) E. e 116, Idco dic. (*) 116 e S. se totam avarili®, erit. (*) S. remanet aliquid de reverentia Martis in ipsa, esset jam pluries.
CANTUS DECIMUS TERTIUS. 463
rimase, idest supra reliquiis et ruinis factis ab Athila, quando cremavit eam, ut statim dicam; avrebber fatto lavorare indarno, quia scilicet iterum destructa esset, vel incensa de novo; e se non fosse, che 'n sul passo d'Arno rimane ancor di lui alcuna vista, idest aliquod vestigium Martis (*), scilicet idolum supra pontem, per quem trans- itur Arnus principaliter. Et hic nota, ut ista litera con- cordet cum precedenti expositione, quam feci, quod au- tor non habet hic respectum ad idolum illud (*), sicut litera sonare videtur; imo vult velate dicere, quod nisi esset adhuc aliquid de virtute et probitate (?) in aliqui- bus bonis civibus, sepe Florentia esset jam eversa; et ita est in omni civitate mundi, quia nisi virtus, pruden- tia et bonitas aliquot paucorum defenderet civitates (*) ab ira Dei et coeli, certe tanta est multitudo malorum, quod sepe subverterentur, sicut recte dicit Augustinus, primo de Civitate Dei circa principium, de quibusdam paucis bonis romanis. Sed ne expositio facta videatur (?) clare in aliquo diminuta, videamus aliquid de eversione Flo- rentia, de qua autor facit hic mentionem. Est ergo sciendum, si tamen verum est, quod Athila flagellum Dei anno Domini CCCCXL destructis multis terris Lombar- die, transivit in Tusciam et obsedit diu Florentiam ; sed cum frustra attentasset vires suas, cum civitas inexpu- enabilis videretur, usus est fraude et perfida proditione. Audiens enim quod civitas Pistorii erat continuo adversa Florentie, promisit in favorem florentinorum destruere Pistorium et dare omnem immunitatem et libertatem florentinis, quorum intendebat esse amicus. Florentini improvidi et nimium creduli, moti fallacibus adulationi- bus et fraudulentis promissionibus aperuerunt sibi por-
(5 E. ipsius Martis. (*) E. istud. (*) S. e E. probitate antiqua in. (*) 116, civitatem. (°)
*) 116, videatur in aliquo modo.
464 COMENTUM INFERNI
tas. Tyrannus crudelis existens in civitate cum omni gente sua et potentatu fecit vocari ad suum consilium omnes maiores et nobiliores civitatis, quos invenientes (') sin- gulatim in transitu unius camera faciebat mactari et deiici per unum aquaductum palacii subterraneum ; nec c&des apparebat nisi quod in fine conductus, aqua ca- dens in Arnum videbatur rubea (^. Tunc detecta est fraus sed tarde. Tunc Athila mandante, sui armati totam civita- tem crudeliter dirupuerunt, multis fugientibus per comita- tum ad castella, nemora, et cavernas ; facta (*) maxima cede civium, everterunt funditus civitatem, omnia mcenia et edificia igne cremantes preter templum Martis, quod dicitur esse (* opus indelebile, quod reputo truffam. Fa- ctum est autem istud excidium Florentie die XXVIII (5) ju- nii, anno Christi CCCCL et anno DXX (°) ab aedificatione sua. Sed certe miror nimis de isto excidio Florentie quod Athila dicitur fecisse; quia, ut patet ex his que iam scri- psi de Athila in precedenti capitulo non videtur quod Athila transiverit unquam Appeninum, nec Paulus Diaco- nus, nec alius tractans de gestis Athila dicit hoc. Ideo dico quod autor noster secutus est chronicas patrie sua, que multa frivola similia dicunt, ut plenius dicam infra capitulo XV; vel forte vidit aliquem autorem autenticum dicentem hoc, quem ego non vidi; sed quidquid sit de isto facto, ego nihil credo. Et ultimo iste spiritus floren- tinus tangit formam sue miseranda mortis, dicens: Io fei gibeth a me delle mie case. Idest ego suspendi me in domibus meis. Nam gibeth in lingua gallica idem est quod furca, sive locus ubi fures suspenduntur.
(!) S., E. e 116, venientes. (?) E. rubra. (* E. inde facta civium cede maxima. — 116, cavernas, facta est maxima
caedes. (*) E. fuisse. (*) S. XVIII. (9) E. DXV.
465
CANTUS DECIMUS QUARTUS, tn quo tractat de superbis entibus in arena combusta sub titulo quorundam magnatum ; el in fine de quadam figura, que vocatur vellius (^), qui signifi- cat omnes status mundi; et sicut Virgilius designat rationes omnium fluminum Inferni.
D, che la carità del natio loco. Postquam in supe- riori capitulo proxime praecedenti autor noster tractavit et determinavit de secunda specie violentie, quam homo facit contra se et bona sua; nunc consequenter in isto presenti XIV capitulo agit et tractat de tertia specie (5), que fit contra Deum in persona et rebus eius, scilicet natura et arte, qua punitur in tertio circulo violento- rum. Et istud capitulum totum potest dividi in quatuor partes generales. In prima quarum autor describit lo- cum, situm loci, et poenam violentorum contra Deum, scilicet in generali. In secunda describit in speciali unum spiritum antiquum summe violentum in Deum, eius personam blasphemando, et negando illum, ibi: Jo comin- ciai. In tertia describit subtiliter et artificialiter originem omnium fluviorum infernalium, ibi: Or mi vien dietro. In quarta et ultima movet duo(?) parva dubia Virgilio circa predicta, ibi: Ef io a lui: se'l presente rigagno. Ad primam (*) ergo dico quod autor describit locum, si- tum et poenam generalem istius circuli, et primo de more suo praemittit continuationem () ad preecedentia; nam quia in fine praecedentis eapituli dixerat, qualiter ille spi-
(!) Così legge il nostro testo. Sembra che voglia alludere al gran veglio di cui parla Dante verso la fine del presente canto.
(*) 116, specie violentie qua.
(*) 116, duo dubia Virgilio circa predicta, ibi.
(!) 116, Ad primam dico. (*) 116, continuationem generalem.
I. 80
466 COMENTUM INFERNI
ritus laceratus a canibus petiverat ut recolligeret frondes dispersas ad cespitem, ideo nunc autor ostendit quod satis- fecerit petitioni eius, dicens: ego poeta florentinus raunai le fronde sparte,idest dispersas a canibus, que sequebantur illum (*) Jacobum de sancto Andrea, e rendeile a colui, idest illi spiritui florentino incluso (*), incarcerato, ch'era già fioco, idest raucus (?) propter nimium clamorem, vel quia amplius non loquebatur ; et dicit, quod hoc fecit ex com- passione publica, non (* privata, unde dicit: poi che la carità del natio loco, idest postquam pietas patrie, mi strinse, idest compulit me, quasi dicat: hoc ideo feci non ()) quia iste mereretur, quia iste dignissimus omni dilaceratione, qui €) sponte dissociavit animam a cor- pore; sed naturalis amor patrie induxit me ad miseri- cordiam. — Indi. Hic autor facta continuatione intrat no- vam materiam; et primo praemittit recessum suum a secundo circulo, et accessum ad tertium. Ad cuius in- telligentiam est memorandum, quod violenti contra pro- ximum sunt inclusi et puniti intra fossum sanguinis; violenti contra se intra nemus; violenti vero contra Deum in isto sabulo, de quo nunc tractandum est. Dicit ergo autor: indi venimmo, idest recedentes ab isto loco ubi erat arborificatus iste spiritus infelix, a/ fine, idest ad extre- mum circuli, quasi dicat, ad finem nemoris desperatorum, dove se parte il secondo girone, idest ubi dividitur secun- dus circulus violentorum, de quo nunc dictum est, dal lerzio, scilicet girone, idest a tertio circulo violentorum, de quo statim dicere intendit, e dove, idest de quo cir- culo secundo praedicto, se vede orribil arte di justicia, quia horribilis culpa punitur horribili poena a justicia di- vina in tertio circulo: unde, sicut videbis in processu, isti
(') S. istum. (*) E. incluso in arbore et carcerato. (*) E. mutus. (^) E. et non ex privata. (*) E. non quia moreretur iste, dignissimus. (*) S. quia sponte.
CANTUS DECIMUS QUARTUS. 467
stantes in extremitate sylvae videbant poenam generalem eorum qui puniuntur in arena, et primam gentem vio- lentorum contra Deum. Et ecce describit ipsum tertium circulum, dicens: dico che arrivammo ad una landa, idest ad unam planitiem huius arene, che rimove ogne planta dal suo letto, idest ab eius superficie, quasi dicat: plani- ties huius (') arene multum est differens a precedente, quia in sylva predicta sunt multae arbores veteres et novella, licet nodos®e, spinose, aspere; sed in ista ma- ledicta arena (*) nihil invenitur viriditatis, non herba, non planta, non arbor. Et dicit: a ben manifestar le cose nuove, quasi dicat: quia satis dixi de duabus speciebus violen- tie et utriusque poena, ideo nunc volo dicere de tertia specie et eius (?) poena nova, de qua nondum dictum est; et vere nova (5 ut videbis, quia non est materia trita, non somniata per alium poetam; certe Lucanus non scribit (*) talem arenam; et declarat confinia istius arena, dicens : Za dolorosa selva, scilicet praedicta desperatorum, qua nulla est dolorosior, quia nulla redemptio est am- plius desperato, gli ee ghirlanda, idest cingit et claudit eam circulariter in modum corone, intorno, idest (5) cir- cum circa continens eam, come "1 tristo fosso, idest vallis sanguinis, supple, est ghirlanda ad essa, scilicet ipsi sylv®, quasi dicat breviter : sylva ista claudit intra se arenam, sicut vallis intra se claudit sylvam; et dicit: quivi, sci- licet in ista extremitate confinali sylve, fermammo i passi, idest remorati sumus, a randa a randa, idest a raso a raso, a radente, a radente, ita quod arena radit sylvam. — Lo spacio. Nunc autor descripta forma loci in comuni, describit in generali formam poene omnium violentorum
(') S. istius arens. — E. eius arena.
(*) 116, maledicta sylva. (*) S. et eius paena, de qua. (*) 116, nova, quia, ut videbis, non est. (*) 116, describit.
(*) 116, idest circumcincta, continens eam ita, come.
468 COMENTUM INFERNI
contra Deum in triplici specie, scilicet in persona Dei, natura et arte, et facit mirabilem fictionem. Fingit enim quod omnes tales violenti sunt positi in una arena arida, sicca, ardentissima, sterilissima, et supra (') arenam con- tinuo cadunt flamme accense ab aere que incendunt istos, et quando perveniunt ad terram, quia inveniunt solum (*) calidum, ingeminant calorem, ex quo ut patet poena duplicatur. Modo considera quam conformem poe- nam autor noster det proportionabiliter (*) istis ; nam ista arena est sterilissima nullum pariens fructum, et talis est violentia contra Deum, naturam vel artem (5; nam blasphemus qui maledicit vel negat Deum, vere seminat in arena sine fructu. Sodomita ( qui agit contra natu- ram similiter facit opus sterile; foenerator etiam qui agit contra artem, si bene consideres, non facit fructum nisi miserie ; ideo bene ponitur sine herba, planta, vel ar- bore (5), quia est omnino infructuosa; etiam est arden- tissima. Quali ardore cestuat qui flammas ire jacit in Deum? qui flammas libidinis effundit in masculum? qui ardorem habendi exercet in nummum ? Etiam (^ arida et sicca, quia nulla aqua extinguit (5) ardorem et sitim istarum flammarum. Isti autem tales cruciantur duplici calore, scilicet exteriori qui generatur ex concupiscen- tia rei exterioris, sicut persona vel pecunie qua inci- tant appetitum (°) ita depravatum. Calor subterior est calor intrinsecus sanguinis qui iuflammatur ab exteriore, ut de se patet; bene ergo isti puniuntur in arena ar- denti, sicca, et sterili. Nunc ad literam; dicit autor: Lo spacio, idest tota planities spatiosa qua continetur intra
(!) E. e S. super. (*) S. solum aridum, calidum.
(*) E. proportionaliter. (!) E. artem; blasphemus etenim qui.
(*) E. Item et sodomita.
(*) E. arbore, et talis arena, quia est omnino infructuosa, est ardentissima.
() S. e E. Est etiam arida. (* E. extinguit, seu extenuat ardorem.
(*) E. appetitum nostrum; item calore interiore qui est intrinsecus sangui- nis, qui inflammatur.
CANTUS DECIMUS QUARTUS. 469
istum circulum, era una arena arida e spessa; et spe- cificat istam arenam per unam comparationem nobilis- simam. Ad cuius plenam intelligentiam oportet primo scire quod Cato posterior, sicut scribit Lucanus in nono, post conflictum Thessalicum collegit reliquias exercitus Pompeiani dispersas per Graeciam, et navigans magna classe pervenit ad litus Africa, et volens transire in re- gnum Jube (!) amici Pompei tentavit ire per syrtes; sed passus ibi magnum naufragium, quia hyems vetabat sibi (*) navigare, relictis navibus Gneo filio Pompei, deli- beravit ire per terram per arenam confinem syrtibus, quia eius virtus non poterat stare otiosa nec perdere tempus. Sperabat enim auxilio hyemis tolerare calorem, sitim, serpentes et alia incomoda intolerabilia. Intratu- rus (*) ergo arenam ardentissimam animavit suos ad iter ad probandam virtutem (?), preponens eis magna pe- ricula que ferre debebant, offerens se primum ad omnia mala, et concludit 5) : Serpens, sitis, ardor arene, Dulcia virtuti, gaudet patientia duris. Cum autem intras- set arenam (, prima pestis occurrens eis fuit ventus auster adeo violentus quod extorquebat galeas de capi- tibus militum, scuta de brachiis, et sepe hominem ar- matum portabat per aerem; unde milites prosternebant se ad terram, et tunc cumuli arenarum (7) tegebant et sepeliebant eos. Ventus enim exercet ibi libere vires suas, quia non montes, non sylvae resistunt sibi (5), quia arena África est tota plana, spaciosa, sterilis, sine herba vel arbore, inutilis, inhabitabilis, quia est vicina torride zone, nec habebant viam certam, imo oportebat eos ire ad signum stelle, sicut ibant paulo ante per mare. Cum
(!) 116, regis Jubs. — (*) E. vetabat ei navigare. (*) S. Intraturus enim. (*) 116, virtutem et defendendam libertatem, proponens.
(*) 116, et concludens. (*) 116, arenas.
(*) E. arena. (*) E. ibi.
470 COMENTUM INFERNI
autem nimio calore et labore omnes afficerentur magna siti, quidam miles reperit modicum aquse in arena, et illam acceptam celeriter pertulit ad Catonem. Cato mor- daciter increpans portitorem in conspectu omnium aquam indignanter effudit, cuius effusio sedavit sitim omnium cir- cumstantium. Cato deinde procedens per arenam prace- debat (') portans hastam manu sua, et exhortans omnes dabat exemplum aliis tolerandi labores patienter; multum vigilabat, ultimus bibebat si inveniebatur aliquando (?) aqua. Ideo bene Lucanus in commendationem Catonis dicit: quod nullus romanorum ducum promeruit tantum nomen ex gestis armorum, quantum Cato ex laboribus istis; unde dicit quod vellet potius ducere talem trium- phum per arenam, quam ascendere ter (?) Capitolium cum veste triumphali, sicut fecit Pompeius, aut triumphare de Jugurta rege, sicut fecit Marius, qui illum precipi- tavit de arcu triumphali. Deinde Cato et sui pervenerunt ad partem calidissimam, ultra quam nulla est habitatio, et ubi erat maior penuria aqua. Sed inter arenas in- ventus est unus fons habens magnam copiam aquarum, sed maiorem abundantiam serpentum intus et extra, ex quo nullus quantumcumque sitiens audebat accedere ad fontem. Tunc Cato suadens illis ut biberent secure, quia serpens non potest laedere in aqua, assumpsit ipse de acqua et bibit, et (*) tota arena Africa hic fuit solus fons de quo Cato primus biberit ; et in hac parte arene Cato (5) reperit plurima genera serpentum pessimorum diversa- rum naturarum dantium diversas mortes, de quibus di- cetur infra ubi tractatur de furibus. Nunc ad literam dicit autor: arena dico non fatta d' altra foggia, quasi dicat: imo in simili forma, che colei, idest quam illa arena
(*) S., 116 e E. praecedebat omnes pedes portans hastam. (*) S. aliquo modo. (*) S. per Capitolium. (* S. e E. et in tota arena. (^) E. Cato ipse reperit.
CANTUS DECIMUS QUARTUS. A11
Africze, che fu già soppressa, idest calcata, da i piè di Ca- (one. Et hic nota quod autor facit propriissimam com- parationem, dicens, quod arena ista non erat alterius forme quam arena Lybie; quia si bene consideras que dicta sunt, vere ista arena habet maximam conformita- tem cum illa in planitie, in spatiositate, in caliditate, in siccitate, in sterilitate; et sicut Cato sapientissimus tulit maxima incomoda per arenam, ita autor noster tulit magnos labores per istam; et sicut Cato reperit magnam copiam serpentum, ita autor magnam copiam pessimo- rum peccatorum. Nec dubito quod Cato non meretur plus laudis eundo corporaliter per illam arenam Afric®, quam autor (* eundo mentaliter per istam arenam in- fernalem, que est multo pestilentior illa, quia habet flammas cadentes et durius cruciantes. Nec Lucanus meretur plus laudis ex descriptione arene predicte, quam autor (*) ex descriptione istius nove ficte. — O vendetta. Hic autor descripturus horribilem ponam in- cipit ab exclamatione ad incutiendum terrorem (5) le- ctori, ut fugiat istam culpam plusquam mortem. Dicit ergo: O vendetta di Dio, scilicet justissima, quanto tu dei esser temuta da qualunque legge ciò che fu manifesto agli occhi miei, scilicet intellectualibus in ista specula- tione. Et facta exclamatione statim distinguit violentos qui hic puniuntur tripliciter, secundum quod triplex est species talium. Dicit ergo primo in generali: ego Dantes vidi molle greggie d' anime ignude, scilicet spoliatas corpo- ribus, che piangean (utle assai miseramente, imo nimis mi- sere et miserrime, facit enim diminutionem, e diversa legge, scilicet luendi poenas dignas, parea posta lor, idest vide- batur imposita eis, a qua recedere non licet; et primo de-
(') E. autor noster eundo. (*) E. autor noster ex descriptione istius nove arena ficte. (*) 116, horrorem.
472 COMENTUM INFERNI
clarat primos, dicens: alcuna gente giacea sopin per terra, scilicet contemptores Dei, negantes et blasphemantes Deum, alcuna se sedea tu((a raccolta, isti sunt usurarii, et altra andava continuamente, et isti sunt sodomite. Et nota quod autor pulcerrime fingit blasphemos (') jacere, quia sunt fulminati et prostrati ad terram, sicut statim dicetur de Capanao; sodomitas fingit currere, quia cur- runt quo ardor concupiscentie trahit eos; usurarios vero fingit ?) sedere, quia, ut videmus de facto, quasi semper stant inclusi ad sedendum, et magnam partem vite ex- pendunt sedendo ad banchum in calculando rationes et numerando pecunias, sicut infra suo loco patebit. Et facit differentiam inter istos quantum ad numerum eo- rum et modum poenarum, dicens: quella che giva iîn- torno, scilicet sodomite, era più molta, quia magnus est numerus talium in aliquibus partibus, e quella men che giacea al tormento, scilicet contemnentes Deum; ergo usurarii tenent medium, et dicit: ma più avea la lingua sciolta al duolo, idest ad dolorem, quia scilicet jacentes amarius cruciabantur quam sedentes, et sedentes quam currentes, quia non poterant ita vitare et repellere flam- mas super se. — Sopra. Hic autor describit poenam ex- trinsecam, dicens: /alde di foco dilatate, idest ample et magna lamine, sive flammae, piovean sopra tutto °l sab- bion d'un cader lento, et exprimit istas flammas per comparationem vellerum nivis, que est de se clara, dicens : come, supple, /alde di neve, pluunt in Alpi, ma- xime (*) quae dividunt Italiam a Gallia et Germania (5; sum expertus hoc, ubi vetus nix semper expectat novam ; et dicit notanter: senza vento, quia sine vento fiunt maiora vellera nivis; ventus enim dissipat et disgregat partes
(') E. blasphemos Dei jacere. (*) 116, facit sedere. (*) S., 116 e E. idest maxime in Alpibus qua. (*) E. et in Germania, et sum expertus.
CANTUS DECIMUS QUARTUS. A73
densas. Et hic nota quod licet ista comparatio videatur propria de faldis nivis ad faldas ignis in multis, quia sci- licet istae et ille pluunt ab alto super homines, et dense et latae et sine vento, tamen differunt in multis ('); in colore, quia nix alba, ignis rubeus; in humore, quia nix frigida, ignis calidus; in loco, quia nix de qua loquitur cadit in monte, ignis iste in planitie; in effectu, quia nix parum vel nihil nocet illis, super quos cadit; ignis vero iste summe cruciat subiectos sibi. Ideo autor noster statim addit aliam comparationem nobilissimam flammarum, qua convenit in omnibus flammis hic cadentibus, scili- cet in rubore, in colore (?), in loco, in(?) effectu ; et breviter dicit, quod iste flamme erant similes illis, quas Alexander Macedo vidit pluere super exercitum suum. Sed antequam veniam ad literam volo te hic modicum morari, lector; nam audivi viros intelligentes, magnos Dantistas, qui hic mirantur et dicunt: vere comparatio ista est pulcerrima, sed non video unde autor habuerit hoc; quia Quintus Curtius, qui curiose describit gesta Alexandri magni, nihil de hoc dicit; et Justinus, qui bre- viter illa perstringit, etiam nihil dicit. Item Gallicus ille qui describit (*) Alexandreidam metrice, et alii multi scri- bentes tam in prosa quam in metro, nullam mentionem faciunt de hoc; sed certe, ut dicit philosophus, ad pauca respicientes facile () enunciant. Nam autor noster, licet fecerit istud opus in somnio, non tamen somniat (5); ideo debes scire quod hanc mirabilem impressionem scribit Alexander ad Aristotelem (7), dicens: quod in India nubes ignite cadebant de aere ad modum nivis, quas ipse mi- litibus calcare precepit; et huius causam assignat (5) Al-
(') E. in multis, scilicet in colore. (*) S. calore.
(*) E. et in effectu ; dicit enim quod iste.
(*) E. scribit Alexandreidam. — 116, describit Alexandriam.
(*) 116, de facili nuntiant. (* E. somniavit. (^) 116, Aristotilem in quadam epistola dicens. (*) 116, asserit.
A74 COMENTUM INFERNI
bertus magnus, libro I Metaurorum, quia terra illa est sub cancro, ubi calor solis exurit vaporem aqua et ele- vat grossum terrestre ('), et statim exurit antequam ele- vetur ad estum, et a frigiditate loci expellitur et cadit ad modum nivis. Nunc ordina sic literam : 7 eternale ardore scendea (ale, scilicet tam nocens, quali fiamme Alessandro vide cader salde infin a terra sopra 'l suo stuolo, idest exercitum, in quelle parti calde d' India, ubi tunc erat, subiugato oriente, perche 'l provide a scalpitar lo suolo, idest ad calcandam arenam, con le sue schiere, scilicet militum discurrentium, acció che 'l vapore, scilicet calidus, mei s'estinguesse, idest melius extingueretur, vel dicas: perciò che'l vapore mei s' estinguea mentre ch’ era solo, ne secunda flamma superveniens sumeret vires et invalesceret paulatim. Et tangit geminationem doloris ad geminationem caloris per aliam comparationem natu- ralem, dicens: onde l arena s'accendea com' esca, sotto 'l focile, idest acciario, quasi dicat: quod facile arena (?*) de sui natura calida accendebatur sicut esca, materia preparata ad hoc, accenditur cito ad favillam ignis ca- dentis super eam, a doppiar lo dolore, idest ad duplica- tionem poena. Et hic nota ultra ea (^) quae dixi de com- paratione Alexandri, quod comparatio adhuc est propria ; quia sicut in India regione calida, sub constellatione ca- lida cadebant (*) flamme super exercitum violentorum hominum, ita in ista arena ardenti sub aere ferventi cadunt ?) flamma: accensae super exercilum magnum violentorum (°) contra Deum; et sicut diversa acies dis- currentes per campum mitigabant aliqualiter ardorem, ita hic diverse turbae (^) discurrentes per planitiem vi- tabant qualiter poterant incendium. Et ulterius nota, quod (!) E. terrestrem. (?) E. arene de sui natura calide, accendebantur.
(*) 116, illa qua. (* E. ardebant. (*) 116, cadent. (*) 116, viulentorum hominum. (€) E. acies discurrentes.
CANTUS DECIMUS QUARTUS. 479
hic Alexander magnus qui magna providentia sua extin- xit (') flammas naturales, nescivit extinguere in se istas flammas innaturalis (*) libidinis, neque flammas ire, . et ebrietatis: fuit enim foedatus ista libidine foedissima. Sicut enim refert Quintus Curtius libro X: quidam nobilissi- mus princeps persarum nomine Orsines occurrit Alexan- dro cum donis omnis generis; sed eius tanta liberalitas nocuit sibi; nam omnibus dona(?) dedit prater quam cuidam Bagoe (*) concubino regis, dicens: se velle hono- rare amicos regis, non meretrices. Quapropter Bagoe (9) accensus indignatione et ira accusavit Orsinem avaritia et proditione quando stabat cum Alexandro secrete. Unde Orsines antequam suspicaretur se accusari (°) captus est, ct quod indignius fuit, illi morituro spado iniecit manum; quem Orsines intuens dixit: Audiveram in Asia olim regnasse castratum. Ita obscoena luxuria Alexandri de- struxit virum nobilissimum persarum non solum inno- centem, sed etiam benignissimum in regem (7). — Sencia. Mic autor descripta poena mirabili istorum, nunc descri- bit laborem irrequietum (5) istorum, quo continuo fati- gantur in vitando flammas quantum possunt. Hoc au- tem exprimit sub una pulcerrima similitudine, dicens : La fresca de le misere mani, istorum violentorum, era sencia riposo mai, idest sine habere unquam quietem, exco-
(!) 116, extinguit. (*) E. innaturales. (*) E. bona.
(*) E. Bagor. ( E. Bagor. (*) E. accusatum.
(*) 116, Regem. Sed turpis ebrietas destruxit civitatem ditissimam Persis; nam sicut ipse Curtius in quarto cum cepisset Pepolim civitatem caput regni, sedes regis, ubi erant cumulati aurum, argentum ct omnes thesauri, et ipsam totam spoliasset immensis divitiis cum summa avaritia et crudelitate; postea cum esset gravatus vino in convivio ad persuasionem cuiusdam Taidis meretricis sue, cum aliis conviviis ebriosis civitatem predictam incendit et igne cremavit. Si enim sobrius inimicam urbem destruxisset poterat excusari, sed quis eum pote- rit excusare, in tanta re, vino et meretricul® paruisse! Ideo bene dicit Curtius quod macedones verecundabantur tam pulcram urbem a rege ebrioso fuisse de- latam, et ipse Alexander exhoneratus ebrietate poenituit; ex dictis tamen patet quomodo Alexander fuit violentus in naturam in omnia. — Sencia.
(*) 116, inquietum,
476 COMENTUM INFERNI
tendo, idest excutiendo et repellendo, da se P arsura fresca, idest novarum flammarum, or quindi or quinci, idest nunc ad istam partem, nunc ad illam ('). Et hic nota, ut bene videas si autor venatus fuit ubique quic- quid faciebat ad suum propositum, quod tresca est quae- dam dancia, sive genus tripudii, quod fit Neapoli artifi- cialiter valde; nam est ludus nimis intricatus. Stant enim plures sibi invicem oppositi, et unus elevabit manum ad unam partem, et subito alii intenti facient idem; deinde movebit manum ad aliam partem, ita facient ceteri; ali- quando ambas manus simul; aliquando ^) unam ad unam partem, aliam ad aliam, et ad omnes motus ceteri pro- portionabiliter (?) habent respondere; unde (5 est mira- bile videre tantam dimicationem manuum et omnium membrorum. Ita isti miseri continuo dimicabant contra flammas coquentes eos, ducentes clariter * manus nunc sursum, nunc deorsum, nunc ad dextram, nunc ad si- nistram, nunc recte, nunc oblique, secundum quod flamma recens attingebat quemlibet in diversa parte corporis etc.
Io cominciai. Ista est secunda pars generalis in qua autor tractat in speciali de uno spiritu violento contra Deum, principaliter negando et blasphemando eum; et quia iste fuit mirabilis diabolus, ideo videamus plene de eo. Est ergo sciendum quod, sicut scribit Statius in III The- baidos, cum vu reges gracorum essent parati ex ($) nobili civitate Argorum ad bellum gerendum contra Thebas, expectabant (") quod Amphiaraus, unus ex regi- bus maximus augur, daret suum responsum. Capanaeus rex nobilis sanguine sed superbissimus contemptor deo- rum, impatiens quietis et prodigus vite, quandocum-
(') E. ad aliam.
(*) E. aliquando vertetur ad unam partem, aliquando ad aliam; et ad omnes motus. (*) 116, proportionaliter.
(*) 116, unde aliquando est. (*) 116, celerrime. — E. celeriter.
(*) S. e E. in nobili. (*) E. expectabatur.
CANTUS DECIMUS QUARTUS. 477
que ira stimulabat eum, irridens Amphiaraum clama- bat furiose ante portas palatii eius: que vilitas et ve- recundia (') est ista, quod tot viri fortes, animosi duces et tot gentes armate stemus suspensi ad domum unius ? Certe virtus mea et spata quam teneo est mea deitas; jam iste sacerdos exeat cum timida fraude sua. Am- phiarao autem exeunte et increpante furorem Capanzi et vulgi (^, qui properabant ire in bella contra fata, Ca- paneus iterum clamare coepit et dicere super Amphia- raum : o Augur, ista furia sit tua, ut sine gloria rema- neas viliter ad custodiam vacua civitatis: cur retardas habentes meliorem animum, ut remaneas cum filio et uxore(?) tua ad jacendum in cameris (4)? cur terres corda timidorum? timor primus fecit deos in orbe. Et ut breviter dicam, posito exercitu circa Thebas, et jam quatuor ex vu regibus mortuis in obsidione diversis modis, Capanzus, sicut scribit Statius in X, non dignans pugnare insidiis aut preliis nocturnis, ccepit exhortari suos, dicens: O Greci, jam satis latuit mea virtus oc- culta, nunc intendo vincere gloriose de die; ergo juvenes venite mecum aperto pralio, et palam: et sic vociferans duxit exercitum ad menia Thebarum; thebani autem cucurrerunt ad moenia terre cum omni genere armo- rum ad defensionem, et timor servitutis ministrabat eis arma (5), iram et animositatem. Capanseus autem discur- rens cum (5) furore per moenia, velut si animae omnium ducum occisorum intrassent corpus eius, przecipitabant (7) omnes, et solus impugnabat civitatem plusquam unus exercitus, respergens sanguine muros; et continuo ma- gis et magis incalescens occisione, fatigato ense cepit
() 116, et qua verecundia. ( E. cum vulgi prepararent ire. (*) 116, uxore in domo tua. (*) E. in cameris, conterrens corda. (*) S. arma et animositatem. (*) 116, discurrens furiose.
(') S. e E. prescipitabat.
478 COMENTUM INFERNI
hastam velut trabem cum igne ardenti desuper, dicens : quod alta virtus volebat eum ire in Thebas per talem viam; et sic stans in muro '" pendens velut in terra firma pugnabat contra omnes, et frangens menia pra- cipitabat saxa et petras, et non solum fulminabat manu frangens domos civitatis cum manibus eorum; sed to- nabat lingua non solum contra cives, sed contra deos thebanorum. dicens: quod Bacchus et Hercules protecto- res eorum venirent ad pugnam secum, imo dicebat quod verecundabatur incitare minores deos, et quod ipse Jupiter veniret cum suis ignibus solus dignus 3 pu- gnare secum. Et dicit Statius quod Jupiter risit quod aliqui homines sperarent posse contra deos post fulmi- nationem gigantum factam in Phlegra: et ecce statim coepit tonare, et facta est tanta obscuritas quod nihil poterat videri. Capanaeus autem obstinatus tenebat mcenia que non videbat; et quando fulgura veniebant super (?) eum, ipse exultans volebat capere cum manibus cla- mans, quod cum talibus ignibus volebat incendere civi- tatem et reaccendere ,^ suam facem extinctam; et cum talia tam insane jactaret, ecce fulmen percussit caput 9 eius, et cremavit cristam gale: et scutum et omnia mem- bra; omnibus autem hinc inde territis, ipse adhaesit muris ne caderet, sed anima reliquit eum; et si paulo plus ste- tisset in vita potuisset meruisse secundum fulmen. Et hic nota quod aliqui intelligentes opinantur Capanzeum fuisse percussum una bombarda vel simili instrumento; sed (°) certe credo quod Capanaus fuerit vere percussus fulmine; quia si Tullius Hostilius tertius rex romanus fuit fulminatus cum tota domo sua dum vacaret falsa religioni deorum, ut scribit Livius, quanto fortius iste qui
— —MM—M—M —
(!) S. in muris. (3) (*) S. in eum. (5) (*) S. super caput. ($)
S. dignus erat pugnare. 116, reincendere. E. sed credo quod ipse.
CANTUS DECIMUS QUARTUS. 479
tam impie blasphemabat deos? Nam ipsi dii gentilium sepe manifeste vindicabant iniurias suas, ut sepe potes videre apud Livium et Valerium. Nunc ad literam : autor primo petit a Virgilio, quis est iste spiritus tam magnus quem videt, unde dicit: Io cominciai, supple dicere, o tu maestro che vinci (utte le cose, idest omnia obstantia tibi in isto inferno ; et facit exceptionem ; fuor ch'i dimon duri, qui fecerunt tibi tam duram resistentiam ; ideo di- Cit: che uscinci incontra a l intrar de la porta, scilicet civitatis Ditis. Et adverte quod autor non sine quare utitur hic tali modo loquendi, et memorat (*) Virgilio re- pulsam turpem datam sibi a daemonibus; per hoc enim vult dicere tacite: nescio si poteris intrare istam arenam sine auxilio alterius; dubito quod non, quia video hic unum terribiliorem omnibus daemonibus, qui fulminat cum furore contra flammas. — Chi ee quel grande, sic dicit, quia Capanaus fuit juvenis stature gigantee et alta superbia; unde dicit Statius, quod quando ascendit muros Thebarum exterruit (?) civitatem umbra sua; vi- debatur enim alta turris, che non par che curi lo ’ncendio, quia scilicet non videtur (5) sentire ardorem flammarum, e giace dispettoso e torto, cum facie contra ccelum, si che non par che la pioggia il maturi, idest (*) videtur quod ignis pluens non mollificet duritiem eius, et placet eius per- tinacem insaniam. Et hic nota quod violentia que fit in Deum fit tripliciter, scilicet contra Deum simpliciter blas- phemando, contra artem foenerando, contra (°) naturam sodomitando. Modo in presenti capitulo solum in speciali agitur de prima specie in persona Capanei; unde vide quomodo .bene autor scit aliena scripta trahere ad suum
(') 116, rememorat.
(*) E. exterruit, murorum ascensione sola, totam civitatem.
(*) E. non videbatur.
(‘) E. hoc est videtur quod ignis pluens non mollificet eum in eius duri- tie, nec placet. (*) E. et contra.
480 COMENTUM INFERNI
propositum. — E quel. Hic autor ponit responsionem Ca- panzi, et bene fingit quod Capanzus, non requisitus, non interrogatus respondet tam superbe, tam furiose, ut per hoc ostendat eius impatientem insaniam. Dicit ergo: e quel medesimo, scilicet Capaneus, che se fu accorto ch’ io dimandava il mio duca di lui, gridò: io son tal morto qual fui vivo, quasi dicat : ego, quem tu vocas despectuo- sum, sum illius alti animi contra homines et deos, cuius fui in vita, licet fuerim fulminatus ob superbiam meam. Et per hoc tangitur implacabilis furia talis, qui penitus prostratus et deiectus ad terram adhuc loquitur superbe; et addit Capanaus peius, quia dicit : quod si Jupiter ultra flammas quae cadunt super eum, immitteret omnia ful- mina quibus olim przcipitavit gigantes, non posset habere debitam ultionem de eo (^. Ad quod nota quod sicut finxerunt omnes poeta gigantes nati ex terra volentes invadere ccelum et eripere regnum Jovi |^, accumulave- runt montem super montem, et dum ascendere coepis- sent Jupiter iratus fulminavit omnes (?), et precipitavit mortuos ad terram. Sed qui sunt isti gigantes? Certe sunt superbi, potentes, qui merito dicuntur ex terra nati, quia nihil sapiunt, nihil querunt vel curant nisi terrena. Isti accumulantes montem super montem, idest potentiam super potentiam, et terram super terram prasumunt contra Deum, scilicet ipsum negando (^ et contemnendo. Ideo bene Macrobius Libro Saturnalium dicit : quid aliud credimus gigantes fuisse, nisi quamdam impiam gentem deos negantem : unde Propheta: Dixi insipiens in corde suo non est Deus, sicut recte dicebat Capanaus (5; sed Jupiter fulminavit eos; nam fulmen figurat superbiam, ut dictum est supra capitulo VIII, et Deus punit super-
(') E. de ipso. (3) E. ipsi Jovi. (* E. eos. (*) E. negando, blasphemando et contemnendo. (* E. iste Capanzus.
482 COMENTUM INFERNI
mando : o buon Vulcano, qui es bonus faber fulminum, aiuta aiuta ; idest praebe mihi juvamen cum sagittis acu- tis, et dicit : sicom' el fece a la pugna di Flegra, idest sicut fatigavit Vulcanum et alios fabros in faciendo fieri ful- mina in pugna gigantum, que fuit in Phlegra contrata Thessalie ; et dicit: e sel saetti me con tutta sua forcia. Et hic nota quod ista sunt recte verba superbi con- temptoris Dei, qui precipitatus ad terram erigit (') faciem furiatam contra Deum, et fulminatus fulminat ira, et dicit: Deus non posset facere cum tota vi sua (*), cum omnibus suis sanctis, imo non contentus verbis facit ficas contra Deum, sicut ego vidi et cognovi unum blasphe- mum qui iratus sepe erigens faciem contra ccelum cla- mabat furiose: non posses facere Deus tota vi et tota potentia tua quod (*) unquam haberes potentiam in anima ista, et percutiebat sibi pectus. — Allor. Hic autor ponit responsionem Virgilii contra Capanaeum tam stulte furen- tem, dicens: Alora il duca mio parlò di forcia, ut redderet sibi vicem : voluit enim respondere sibi secundum stulti- tiam suam, cuius potentia extracta non extinguebatur superbia sua, et dicit: (anto ch'io non l'avea si forte udito, scilicet loqui in isto inferno hucusque, et merito, quia non fuerat opus tam violenta voce contra Pluto- nem, Phlegiam, vel Minotaurum ; nam adhuc non invenit spiritum tam superbum in Deum. Dicit ergo Virgilius : O Capaneo, lu sie più punito in ciò che non s' amorcia la tua superbia, supple quam si extingueretur, et decla- rat hoc dicens: nullo martiro, idest nullum supplicium quantumcumque magnum, fuor che la tua rabbia, qua (5 cruciaris in terris, serebbe dolor compito, idest sufficiens,
(') E. erigit adhuc faciem furiatam contra Deum; sicut ego vidi et cognovi unum blasphemum.
(*) 116, sua, cum tota potentia sua, cum omnibus.
(*) S., E. e 116, quod tu unquam haberes partem in anima. (*) E. quia cruciaris interius. — 116, qua cruciaris interius.
CANTUS DECIMUS QUARTUS. 483
al tuo furor, et verum dicit; quia talis oppressus (') et deiectus non potest habere maius tormentum in mundo isto quam rabiem suam, qua se mordet. Et ostendit quo- modo Virgilius postea manifestaverit sibi, quis esset ille, unde dicit: poi, idest, postea ille Virgilius, se rivolse a me con miglior labbia, idest (*) benigniori facie, idest pla- cidiori loquela, dicendo : quel fu un de' sette regi, qui fue- runt Adrastus, Amphiaraus, Parthenopeus, Ipomedon, Ti- deeus, Capaneus, Polinices, che assiser Tebe, idest qui obse- derunt civitatem Thebarum in Gracia, ef ebbe, scilicet in vita, e par ch'egli abbia, scilicet adhuc post mortem, Dio in disdegno, quia non dignatur ipsum aliquo cultu reverentie, e poco par che '| preghi, imo omnino despicit eum; sed hoc cedit sibi ad augumentum maioris poene; unde dicit : ma li suoi dispelli sono assai debiti fregi al suo petto, idest sunt satis digna supplicia sibi. Frisia (?) enim solent esse ornamentum pectoris, et ista supplicia, scilicet rabies, furor, indignatio sunt ornamenta cordis superbi, quod quidem cor est in pectore.
Or mi vien dietro. Ista est terlia pars generalis, in qua autor describit originem omnium fluviorum infer- nalium. Et primo fingit quod Virgilius invitet (*) eum ad novam materiam et prazcautum faciat (5) circa viam. Di- cit ergo Virgilius: Or mt vien dietro, quasi dicat: satis diximus de isto insano, per quem potes intelligere poe- nam violentorum in Deum, e guarda che non metti li piedi ancora ne l'arena arsiccia, quasi dicat: cave ne intres adhuc arenam (5) aridam siccam, ne incendaris desuper ardore (^) flammarum, et inferius ardore (*) arena; et sic
(*) 116, depressus.
(*) 116, idest cum blandiori loquela, dicendo. — E. e S. idest benigniori facie et placidiori.
(*) E. Frigia enim solent esse ornamenta. (* 116, inducit.
(*) 116, facit. (*) 8. in arenam.
(*) 116, ab ardore. (*) S. ab ardore.
A84 COMENTUM INFERNI
vide quod hucusque steterant in extremitate sylvae vi- dendo Capaneum, et loquendo cum eo et de eo. Nunc autem moventes (*) de loco veniebant versus unum flu- vium, per cuius aggerem habebant transire istam are- nam; unde dicit: ma sempre ten li piedi stretti al bosco, idest sylva predicte in qua non cadit ignis; et subdit quod pervenerunt taciti sine sermone ad flumen, unde dicit : divenimmo lacendo, idest tacite meditando ad subti- lem fictionem, quam statim faciet, /à ove un picciol fiu- micello spiccia, idest erumpit vel separatur (5, fuor de la selva. Ad quod sciendum (*) quod iste est tertius fluvius infernalis vocatus Phlegeton, qui facit fossam in qua pu- niuntur violenti in proximum. Modo iste fluvius ex illa valle exit in sylvam, et labitur ad modum canalis (*) per ipsam, et deinde transit per arenam istam, et fluvius iste est calidus, rubeus; nam Phlegeton interpretatur ardens, ideo dicit: /o cui rossor ancor mi raccapriccia, idest fa- cit me horrere et tremiscere, et est aqua istius flumi- nis rubea, calida, foetida propter sulphur. — Quale. Hic autor manifestat qualitatem et formam istius fluminis per unam comparalionem convenientissimam. Ad cuius de- clarationem debes scire quod apud civitatem Viterbii est quadam mirabilis aqua calida, rubea, sulphurea, pro- funda, de cuius (?) lecto exit quidam rivulus (5) parvus, quem meretrices habitantes in illa planicie dividunt in- ter se; nam in qualibet domuncula meretricis (7) est bal- neum ex illo rivulo ordinatum; ergo bene est compa- ratio propria in rubore, in colore et in foetore. Dicit ergo: quello, scilicet fluviolus, sen giva su per l'arena tal quale ruscello, idest rivulus, esce del bulicame, et est conveniens
(') E. moventes se de. (^) E. vel sequitur. (*) S. sciendum est, quod iste tertius fluvius inferualis vocatur. (*) 116, canalis per ripam. (*) S. cuius loco.
(*) E. rivus parvus. (*) S. meretrices habent unum balneum.
CANTUS DECIMUS QUARTUS. 485
nomen; dicitur enim sic quasi bulliens calor, che, idest quem rivulum, /e peccatrici purton poi tra loro; sicut ergo aqua recedens a bulicame labitur per planitiem intra domos meretricum, ita aqua recedens a Phlege- tonte buliente fluit per arenam in modum rivi inter loca animarum peccatricium. Vere enim anima peccatrix po- test dici meretrix, que (') fugit sponsum suum et pol- luit honorem suum. Et subdit autor naturam (5) et for- mam istius fluminis, dicens: /o fondo suo et ambo le pendici, idest aggeres, e î margini da lato, idest et am- be ripe, eran fatte petra. Per hoc videtur autor velle dicere, quod ista aqua sit tam fortis impressionis, quod terram per quam transibat indurabat in petram; et me- . rito, si bene considerantur qui puniuntur in tota terra quam ista aqua dividit cursu suo, bene est de natura saxea, imo ferrea, qui non veretur facere violentiam in alios, in se, in Deum, in naturam et artem. Et dicit au- tor: perch' io m'accorsi che '| passo era lici, idest per viam illorum aggerum; vult dicere quod non poterat transiri ista arena tute per aliam viam, nisi per ripas altas istius fluminis, quia vapor exalans ex aqua * extinguebat flam- mas desuper cadentes, sicut postea dicetur. — Tra tutto. Hic autor facta descriptione unius fluminis * (5 scilicet Phlegetontis, sumit materiam describendi unde et quomodo Phlegeton (5 et cetera flumina infernalia habeant ortum; et non est digressio impertinens proposito, imo peruti- lis; et primo fingit quod Virgilius facit ipsum attenctis- simum ad difficilem et mirabilem fictionem quam facere intendit. Dicit ergo Virgilius Danti: cosa notabile non fu scorta da gli occhi (uoi, idest non fuit visa et notata a
(! E. quia fugit sponsum suum Dominum nostrum Jesum Christum, et polluit.
(*) E. naturam suam, et.
(* Manca nel Codice Estense quanto è fra i due asterischi. (*) S., E. e 116, ipse Phlegeton.
486 COMENTUM INFERNI
tuis oculis intellectualibus, (ra tutto l'altro ch'io t'ho di- mostrato, idest inter cetera mirabilia quae ostendi tibi hucusque, poscia che noi intrammo per la porta, scilicet primam Inferni : /o cui sogliar a nessuno ee negato, quia scilicet introitus illius est semper (') patens, ut sepe jam patuit, come 'l presente rio, idest sicut fluviolus iste Phle- geton est notabilis (*); et bene dicit, quia si vult. dare Danti cognitionem Phlegetontis, oportet quod det etiam cognitionem ceterorum fluviorum infernalium, quia omnia ista flumina oriuntur ab uno fonte, ut statim demonstra- bit (?) sub figura mirabili. Et ostendit Virgilius, quomodo ipse factus avidus novitate rei tam notabilis (* petivit de- clarationem a Virgilio, unde continuative (°) dicit: queste parole, scilicet praescripta, fur del duca mio, scilicet. Vir- gilii, qui me sospitem duxit per viam tam suspectam; perche 'l pregai che me largisse il pasto, idest donaret mihi doctrinam rei, que pasceret tamquam cibus sapidus ani- mum meum jeiunum, cuius jeiunii ipse fuerat causa, unde dicit: di cui m'avea largito il disio, idest cuius rei donaverat mihi appetitum sciendi; et est metaphora pro- pria: nullus enim cibus quantumcumque artificialis ita pascit ventrem cum delectatione gustus, sicut doctrina fictionis artificialis delectabiliter (5) reficit animum. — In mezzo mar. Nunc autor ostendit quod Virgilius juxta promissum demonstrat sibi figuram mirabilem: vult di- cere sententialiter ^), quod omnes isti fluvii infernales oriuntur de quadam statua monstruosa (5), qua est in insula Creta. Primo ergo describit insulam istam a situ, a languore presenti, a flore antiquo. Ad cuius cognitio- nem est breviter sciendum, quod ista insula Crete fuit
(!*) E. semper paratus, ut ssepe. () E. nobilis. (*) E. demonstrabitur. (* E. nobilis. — 116, mirabilis. (*) 116, continuans. (*) 116, delectabilis.
(*) 116, summaliter. (*) E. vere monstruosa.
CANTUS DECIMUS QUARTUS. 487
olim nobilissima et in florentissimo statu, adeo quod do- minabatur omnibus insulis et terris circum adiacentibus; unde Philosophus primo Politicorum loquens de politia cretensium, dicit: quod non erat in totum perfecta, sed (*) propter potentiam suam sic credebatur; et tamen, ut di- cit, tempore suo jam bellum translatum erat ad eam. Ista insula habuit olim centum notabiles (*) terras, et in ista regnavit primo Saturnus rex justissimus, sub quo insula floruit in magna libertate, pace et honestate ; sub quo gens vixit innocenter et pure; ideo poete greci primo finxerunt quod setas aurea fuerit (?) sub eo. Hic Saturnus (* justissimus infortunium habuit in stirpe sua; nam previdit quod ex eius uxore nomine Rhea nasciturus erat filius expulsurus eum de regno; ideo mandavit ei, ut quicquid pareret necaret (5): ista peperit filium egre- gium, quem vocavit Jovem, cuius pietate mota transmi- sit ipsum alendum ad montem nomine Idam occultissime; sed tamen Saturnus non valuit evitare fatalem dispo- sitionem. Nam Jupiter factus adultus violenter expulit patrem de regno, qui pulsus venit in Italiam, regnante rege Jano. De Saturno isto dicetur alibi 9), et precipue Paradisi capitulo XXI; similiter de Creta jam dictum est paulo supra, ubi facta est mentio de Minoe rege justis- simo, et Minotauro filio eius violentissimo. Nunc ad li- teram. Dicit autor: diss'egli allora, scilicet ille Virgilius : un paese guasto che s'appella Creta, respexit ad tempus modernum, quia insula ista est hodie sub potestate ve- netorum, multiplici servitute oppressa et multum deso- lata, quod quia est notum omnibus et longum esset enarrare dimitto; et vocatur hodie Candia a civitate principali insulze, sotto ’/ cui rege, scilicet Saturno, fu già
(') E. sed potentia sua sic credebatur. — (*) E. nobiles. (*) S. fuerat. (*) E. Saturnus infortunium. (*) 116, necaretur. (*) E. alibi latius, et.
488 COMENTUM INFERNI
il mondo casto, idest quod regnante Saturno in Creta setas aurea fuit in mundo, quando homines vixerunt ca- ste et honeste; sede in mezzo mare, idest situata est. — Una. Hic Virgilius descripta insula in generali describit locum particularem in ea dicens: una montagna v'ee, idest est ibi notabilis inter alias, nam Creta est circumcincta (') multis altissimis montibus, et etiam intra se est multum montuosa (*) et sylvosa, che s' appella Ida, et adhuc ho- die sic vocatur, ita quod non perdidit nomen antiquum sicut ipsa insula, et dicit: che gid fu lieta d'acqua e di fronde, idest fertilis et amoena, ita quod praebebat bona pabula et pocula animalibus; imo audivi unum mira- bile de ista montanea, scilicet quod hodierna die herba eius facit dentes aureos animalibus, idest habentes co- lorem aureum ; sed, or ee diserta, scilicel de presenti, quia inhabitata, come cosa vieta, idest vetus, antiqua, quasi dicat facit (?) cursum suum, sicut omnia faciunt. Et vult quasi dicere quod merito sit deserta, quia olim nutrivit illum qui induxit malum morem in mundo, sci- licet Jovem, qui expulso patre (*) tyrannice invasit re- gnum. Unde dicit: Rhea, scilicet uxor Saturni, quae alio nomine dicta est Cybeles, alio nomine Berecinthia, alio nomine Ops (D), * la scelse gia, idest eligit eam sibi olim * (), per cuna fida, idest pro fideli cunabulo ut scilicet puer suus fideliter nutriretur (’) ibi in cuna, del suo figliuolo, scilicet Jovis; et dicit quod ad occultatio- nem istius filii ista mater ordinavit, quod quando puer vagiret fieret clamor et stridor magnus cimbalorum et aliorum instrumentorum musicorum ne deprehendere- tur furtum, unde dicit: e vi facea far le grida, scilicet
(*) S. circumdata. (*) 116, monstruosa. (*) E. fecit.
(* E. patre suo tyrannice. (*) S. Opis.
(*) Quanto é racchiuso fra i due asterischi é supplito dalla lezione del Co-
dice 116. . (*) S. nasceretur et nutriretur.
490 COMENTUM INFERNI versis miseriis, sta dritto, quia adhuc durat licet valde fractus, dentro dal monte, scilicet Ida, et dicit: che ken tolte le spalle in ver Damiala, idest Orientem. Hoc dicit quia cum regnum assyriorum ccqepit ruere, regnum ro- manum ccpit pullulare, sicut tactum est II capitulo In- ferni, et dicetur IV Paradisi diffusius et clarius. Et nota quod autor videtur hic facere eumdem errorem, quem videtur fecisse in VI capitulo, scilicet quod ." capit Baby- loniam .Egvpti pro Babvlonia magna antiqua ,*, et constat enim quod Damiata est civitas .Egvpti, quae olim vocabatur Memphis in prophetis et poetis, que fuit sepe capta a chri- stianis, et ob hoc destructa a fundamentis a saracenis, ne amplius esset receptaculum hostium cum eorum prz- juditio magno. Autor per Damiatam voluit dare intelli- gere Babyloniam illam assyriorum, quae tamen est sub Babylonia zgyptiorum, scilicet sub potestate Soldani; et dicit: e guarda Roma come suo speglio, idest tamquam speculum suum, et se speculatur in ea, quia erat mu- lier formosior, junior et recentior, quam Babylonia omni- no (?; deserta. — La sua. Mic autor describit istud cor- pus misticum per sua membra, dicens primo: /a sua festa ee formata di fin oro, idest quod caput eius est ex auro perfecto conflatum. Per hoc intellige primam «aetatem, qua dicitur fuisse aurea, idest pura, perfecta, et pra- tiosa; quia homines, ut dictum est, sub Saturno vixe- runt sobrie, caste, sine cupiditate lucri, et fuit tanto perfectior ceteris, quanto aurum est perfectius ceteris metallis. Et intellige respective, quia nunquam fuit talis atas perfecta, ut dicetur alibi sepe, et precipue Purga- torii capitulo XXVIII. Et tangit secundam partem, di- cens: e le braccia e'l petto son di puro argento. Per hoc intellige secundam statem sub Jove, in qua homines coe-
(!) 116, quia cepit. (*) E. antiqua; constat enim. (*) E. olim deserta et desolata. — 116, omnino deserta et desolata.
CANTUS DECIMUS QUARTUS. 491
perunt habere proprium, et fuit tanto imperfectior prima, quanto argentum est imperfectius auro. Et tangit tertiam partem, dicens: poi ee di ramo fino a la forcata, idest habet ventrem rameum usque ad cossas, ubi homo bi- furcatur. Per hoc intellige tertiam atatem, quae dedi- cata (') est avaritie; ideo ingurgitabat omnia intra ven- trem, et hec fuit tanto vilior prima et etiam secunda, quanto ramum est vilius argento et auro; et bene figuratur per ramum, quia primo fecerunt pecuniam ramo (5. Et tangit quartam partem (?), dicens : da indi in giuso, idest a furcatura infra, scilicet coss®, tibie et pars pedum, ée tutto ferro eletto, idest forte. Per hoc intellige quartam statem in qua fuerunt homines duri, violenti, exercentes arma, fundentes (* sanguinem, et facientes omnia scelera, sicut describunt omnes poete, et Ovidius clare primo maioris. Et facit unam exceptionem, quia dixerat: (utto, dicens: salvo che 'l destro piede e terra cotta ; per hoc intellige aetatem ecclesie. romane, que cum primo esset terra simpliciter, scilicet humilis et pauper, fuit facta fortis, dives, ornata, pulcra per dotem Con- stantini; manifestum est enim quod terra cocta est for- tior, carior et pulcrior (5). Et addit ultimo: e sta eretto, idest quod pradictus senex stat rectus (^) magis firma- tus, su quel, idest super pede terreo cocto, che su Pal- (ro, idest quam super sinistro ferreo. Per hoc intellige quod temporibus multis jam diu plus viget ecclesia, quam imperium; imo continuo imperium fuit diminutum, ec- clesia vero exaltata semper post Constantinum. — Ciascun. Nunc autor ex dictis infert promissum propositum, et breviter vult dicere, quod ab omnibus partibus dictze sta- tue preter quam a prima emanant gutte, que congre-
(') E. dedita est. (*) E. de ramo. (*) S. statem. (*) E. effundentes. (*) 116, purior. (*) S. stat erectus. — E. stat magis firmatus.
492 COMENTUM INFERNI
gate simul penetrant terram et faciunt flumina infer- nalia. Per hoc autem vult dicere autor, quod ab omnibus statibus mundi corruptis, praeter quam a prima qua non fuit ita corrupta, emanant omnia vitia, peccata, cupidita- tes et mala, quae sunt causa nostrarum poenarum qui- bus cruciamur in Inferno. Dicit ergo: ciascuna parte fuor che l'oro ee rotta, idest quod omnis vtas praeter auream est vitiata. Et hic nota quod per istam literam eviden- ter ostenditur, quod autor non loquitur hic de statua, quam vidit Nabuchodonosor in somno, de qua dicetur Paradisi capitulo IV, licet videatur habere magnam con- formitatem cum ista, quia illa statua fuit prostrata et omnis pars eius fracta, et primo aurum; et dicit : d'una fessura che lagrime goccia, idest emittit peccata que sunt causa lacrymarum et miseriarum nostrarum in isto mundo et alio, Ze quali accolte, bene dicit, quia una actio parva vel paucae non faciunt fluvium, idest cruciatum infer- nalem ; sed multa simul (*) congregate foran quella grotta, idest montaneam Ide, e lor corso se diroccia, idest de- rivat per diversos alveos, im quesía valle, scilicet infer- nalem, sicut ^) comuniter flumina generantur in monti- bus ex diversis rivulis qui cadunt in vallem. Et explicat nominatim, qua sunt flumina illa, dicens: fanno Ache- ronte primum fluvium Inferni, qui ?) est generalis passus Inferni; Stige, secundum fluvium (* qui est in modum paludis, e Flegetonta, idest istum (È) tertium jam descri- ptum, poi sen va giù, scilicet de circulo in circulum, quia Phlegeton currit per sylvam et arenam, per questa stretta doccia, idest strictum canale, et currit usque ad fundum; et dicit: in fin /a dove più non si dismonta, idest usque ad centrum, ubi non possunt plus descendere, quia na-
(‘) E. simul aggregate. — 116, simul conjuncta. (* E. sicut flumina generantur. (*) E. quia est. (*) E. flumen quod est. (*) 116, istum fluvium tertium.
CANTUS DECIMUS QUARTUS. 493
turaliter omne grave tendit ad centrum, nec potest trans- ire centrum; et ita moraliter, quia non potest gravius peccari quam peccaverit (') Judas qui prodidit Dominum Deum suum; et quia dicte aque non possunt amplius descendere, stagnant (*) et faciunt lacum glacialem, qui dicitur Cocytus, de quo dicetur plene in fine Inferni. Ideo dicit: fanno Cocito, in quo puniuntur proditores, e qual sia quel stagno, idest aqua stans quia (*) non mo- vetur, (u io vedrai, suo loco et tempore; però qui non si conta, quia esset superfluum nunc narrare.
Et io a lui. Quarta (* pars generalis, in qua autor ad complementum sui tractatus, movet duo dubia circa materiam praedictam ; et primo querit, quare tantum nunc vident (5) istum fluvium Phlegetontis. Dicit ergo: et io a lui, supple dixi: el presente rigagno, idest rivus, a rigando dictus, perché ci appar pur a questo vivagno, idest extremum, s'el se diriva cosi dal nostro mondo, scilicet viventium, sicut dictum est. Et ponit responsio- nem Virgilii, qui breviter dicit, quod causa, quare non vidit hucusque istum rivum qui nascitur ex Phlegetonte, est circularitas loci, quia in descendendo per circulos semper venerunt ad sinistram ; ideo a parte dextra potuit esse lacus vel fluvius quem non viderint (5). Dicit ergo : et elli a me. Scilicet Virgilius respondit et dixit: (u sai che’! loco (') ée tondo, idest spericus, e non sie’ ancor volto per tulto'l cerchio, quia nondum percurristi (5) aliquem circulum circumcirca in totum, tutto che sii venuto molto, idest quamvis multum perquisiveris de Inferno, et multos circulos; pur a sinistra già calando al fondo, idest de- scendendo semper versus centrum; ergo si venisti sem-
(*) 116, peccaverat Judas quia. (*) E. ideo stagnant.
(*) S. que. (*) 116, Ista est quarta et ultima pars.
(*) E. viderit. (*) E. non viderunt.
(^) 116, loco, scilicet totus infernus, de fondo. (*) E. percucurristi.
494 COMENTUM INFERNI
per ad sinistram potest esse aliquid ad dextram de quo tu nondum perpenderis; ideo dicit: perche se cosa n’ ap- paresse nova, scilicet nondum visa a te, non dee addur meraviglia al tuo volto, idest oculis frontis nuper viden- tibus ipsam rem. Sed adverte quod autor videtur con- tradicere sibi ipsi in eo quod dicit, se non vidisse fluvium istum, et tamen bene vidit, et de eo plene tractavit ubi punivit violentos contra proximum. Dicendum breviter quod autor vidit Phlegetontem a quo emanat (!) iste rivus, non tamen ubi vel (*) quomodo rivus exeat de flumine; quia, sicut vidisti, autor per sylvam non fuit secutus fluvium, sed fingit nunc (*) se reperire ipsum in isto sa- bulo, sicut gratia exempli possum vidisse lacum Bena- cum, et deinde videre Mincium (* fluvium Mantoanum qui egreditur ab eo, non apud Pischeriam (?) ubi oritur, sed apud Mantuam, vel alibi longe ab ipso ortu, et sic possum ignorare (5) ubi iste fluvius nascatur de illo lacu, vel utrum sit de eadem aqua; imo (') adhuc non cogno- verat Phlegetontem ex quo oritur iste ramus aqua, licet plene vidisset eum, sicut statim tangitur in secunda quastione sequenti. — E/ io ancor. Hic autor movet se- cundam dubitationem incidentem circa predicta, et petit de duobus fluminibus infernalibus, de quorum altero non videbatur sibi Virgilium fecisse manifestationem, de altero non videbatur fecisse mentionem, et per conse- quens distinctio facta ab eo de fluminibus infernalibus videbatur sibi defectiva; unde dicit: el io, supple petivi: o maestro, idest, o Virgili, qui me doces hic ortum flu- viorum (5), supple, dic mihi: ove se (rova Flegetonte e Lete, et ecce causam su: dubitationis, che de lun taci,
(') S. manat iste rivulus. (?) S. vel a quo rivus. (* E. nunc reperisse ipsum. ( E. Mentium. (*) 116, Piscariam. (* E. agnoscere.
(*) 116, nunc adhuc. (*) 116, fluviorum infernalium.
CANTUS DECIMUS QUARTUS. 495
scilicet de Lethe quia non nominasti eum, e ? altro, sci- licet Phlegetontem, d?, idest dicis, che se fa d' esta piova, idest de ista pluvia lacrymarum praedicta, que emanat a statua senis. Et hic nota quod omnes poetze, tam greci quam latini, tam antiqui quam moderni, ponunt et no- minant quinque flumina infernalia, scilicet Acherontem, Stygem, Phlegetontem, Cocytum et Lethem. Modo au- tor non numeravit nisi quatuor, quia de Lethe nihil dixit; de Phlegetonte autem autor dubitabat non quidem de nomine sed de loco, quia licet vidisset ipsum ('), non tamen cognoverat ipsum quando viderat; nam quando Virgilius ostendit sibi ( aquam sanguineam numquam nominaverat Phlegetontem ; ergo viderat ipsam non ut ipsam. — In (utle. Hic autor ponit responsionem Virgilii ad istam secundam petitionem, qui primo arguit in- advertentiam autoris circa cognitionem Phlegetontis, et primo commendat eum ut honestius arguat. Dicit ergo autor: et ille Virgilius rispose: certo lu mi piaci in lulle tue questioni, quia soles subtiliter moveri (*), ma il bollor de P acqua rossa dovea ben solver l una che lu faci, quasi dicat: tu bene debebas coniecturare ex evidentissimis signis qui fluvius erat Phlegeton, quando vidisti ardo- rem: et ruborem aquas bullientis, nam Phlegeton in- terpretatur ardens: et vide quod autor bene fingit hoc ad declarationem sui tractatus, quia lector poterat faci- liter falli in cognitione istius aquae quam numquam no- minaverat, nisi nunc tam manifeste se declarasset. Et solvit alteram partem dubitationis, dicens: Leíe, quem hic non nominavi, vedrai, non in isto Inferno, ma fuor di questa fossa, idest extra istam vallem Inferni. Et hic nota quod autor non ponit Lethem inter flumina infernalia more aliorum poetarum, sed in Purgatorio circa finem,
(' E. eum. (*) E. ei. (*) E. movere.
496 COMENTUM INFERNI
quia Lethe figurat (') oblivionem omnium prateritorum malorum (*; ideo bene ponitur ibi post perfectam pur- gationem omnium peccatorum: habuit enim alium re- spectum quam alii poeta, quia catholice loquitur, quam- vis moraliter loquendo dicat idem |? quod alii. Dicit ergo: ld ove vanno Panime a lavarsi, scilicel a sorde vitiorum, guando la colpa pentuta, idest de qua facta est debita penitentia, ce rimossa, idest purgata. Et ultimo autor ostendit quomodo Virgilius preparavit (4) eum ad aliam materiam describendam, dicens: pot disse, scilicet ille Virgilius: omai ee tempo di scostarsi dal bosco et in- trandi arenam (5) ubi videbunt violentos contra naturam ; ideo dicit: fa’ che vegne diretro a me, et ostendit sibi (*) viam tutam per quam habent ire per arenam, dicens : li margini fan via che non son arsi, quia flamme extin- guntur ab humore aqua; ideo dicit: sopra loro ogne vapor se spegne, idest omnis calor extinguitur supra ipsis ripis.
(*) E. significat. (3) S. peccatorum.
(*) 116, idem in effectu quod alii.
(*) S. e E. preparaverit. — 116, apparaverit.
(*) S., E. e 116, arenam. Hoc dicit quia stando in extremitate sylvs viderant primam gentem violentorum contra Deum, sed non poterant ulterius videre nisi
intrarent arenam, ubi videbant. (*) E. ei.
497
CANTUS DECIMUS QUINTUS, in quo tractat. de sisdem su- perbis sub titulo multorum licteratorum, et precipue ser Brunetti Latini de Florentia, qui multa receptavit Danti circa facta sue vita futura, ac etiam de modo pane sue, et sociorum suorum.
O. cen porta l'un de duri margini. Postquam in superiori capitulo proxime precedenti autor noster tracta- vit et determinavit de poena violentorum contra Deum simpliciter et immediate offendendo deitatem, negando vel blasphemando eam; nunc (') consequenter in isto capi- tulo XV agit et tractat de poena violentorum contra Deum mediante natura offensa, qui puniuntur in eodem cir- culo, scilicet in arena. Et praesens capitulum potest bre- viter dividi in quatuor partes generales: in prima qua- rum describit viam tutam per quam intraverunt in istum tertium circulum violentorum, et unum gregem anima- rum inter quas recognoscit unam animam modernam, cum qua renovat antiquam familiaritatem. In secunda ille spiritus confert multa (*) cum autore circa presentem statum et (*) futuram eius fortunam in brevi, ibi: Ei co- minció. In tertia autor respondet ad quadam tacta per illum, ostendens suam bonam dispositionem et intentio- nem, ibi: Se fosse tutto. In quarta et ultima dictus spi- ritus nominat aliquos pollutos contra naturam, de isto primo grege, intellige, qui primo occurrerat sibi, ibi: Ne per tanto. Ad primum dico quod autor (*) primo de- scribit viam per quam habebant transire per istam
(*) E. nunc autor in isto cantu agit. (*) E. multum. (*) 116, et futurum cius in brevi. (*) E. auctor ostendit et describit primo viam.
498 COMENTUM INFERNI
arenam. Ad cuius cognitionem est prenotandum quod autor necessario habebat ire per istam arenam, si vo- lebat percurrere totum infernum, et non poterat ire (') per aliam viam, quia flammae accense cadebant desu- per per totum super arenam que erat de se arden- tissima; ideo quia nolebat sentire ludum flammarum format sibi viam unam securam, quia fingit quod per utramque ripam potest iri sine lesione flammarum, quia vapor exalans ex aqua rivi extinguit flammas ca- dentes antequam perveniant ad terram riparum (5) vel ad aquam fluminis. Ergo continuat dicta dicendis: quia enim dixerat in fine praecedentis capituli, quod margi- nes faciebant viam, ideo nunc dicit quod ceperunt viam per unum eorum; unde dicit : Pun de margini duri, quia scilicet sunt lapidei, ut dictum est in precedenti capi- tulo, ora cen porta, scilicet per partem dextram, el fumo del ruscel, idest nebula exalans ex rivo, aduggia di sopra, idest adumbrat desuper, si che salva l'acqua e gli argini, idest conservat illesa et intacta, dal foco. — Quali. Hic au- tor declarat formam istorum aggerum per duplicem com- parationem ; et breviter vult dicere, quod aggeres isti sunt tales quales fiunt in Flandria juxta civitatem Bru- gie contra impetum maris, et quales fiunt in Italia apud civitatem Padus contra impetum Brenta. Et ad decla- rationem prima comparationis est sciendum, quod luna, qua superius vocata est regina inferni ab autore, omni die naturali movet bis mare, et facit fluxum et reflu- xum in xxiv horis, sicut iste autor tangit expresse ca- pitulo XVI Paradisi. Luna enim est mater humoris, sicut sol est pater caloris, et attrahit aquam de longinquo, sicut magnes attrahit ferrum. Istum autem motum aquz luna facit mirabilissime (?) in occidente, maxime quando
(') 116 e E. transire. (*) E. riparum vel fluminis. (* E. mirabiliter.
3500 COMENTUM INFERNI
mendo il fiotto, idest (') fluctum maris qui ita dicitur ibi, che ver lor s'avventa, scilicet ab Oceano cum mirabili ve- locitate, fanno (*) lo schermo perche'l mar si fuggia, idest reparaculum et obstaculum : (ra Guizante, que est una terra, sive Portus in Flandria, e Bruggia: ista est (5) terra famosissima in Flandria, sicut est civitas Venetiarum in Italia: ad quam Brugiam concurrunt undique mercato- res ex omnibus partibus occidentis; unde audio, quod navigia plurium xv regionum applicant illuc ; perche ’/ mar si fuggia, idest fugiatur ab eis, ita quod non ledat eos: e quale, supple schermo, i padoani, supple fanno, lungo la Brenta, idest prope flumen (*) ipsorum, quod oritur in Alemannia in parte qua dicitur Carinthia (5), ubi regnant quidam domini, qui vocantur (5) duces Ca- rinthie: hic fluvius adveniente vere, liquescentibus nivi- bus intumescit; ideo bene (?) dicitur: anzi che Chiaren- tana il caldo senta: vult dicere, quod paduani provident sibi ante tempus, in faciendo et reparando aggeres, quia frustra occurrerent adveniente alluvione. Et ecce quare faciunt: per difender lor ville e lor castelli, ab inunda- tione Brenta. Simile (5) faciunt ferrarienses juxta Pa- dum (°). Unde miror, quod autor potius ('°) non fecerit comparationem de aggeribus Padi, qui est fluvius nobi- lissimus Italie, de quo Virgilius suus facit tantam men- tionem et commendationem, similiter et Lucanus; sed forte (!') fecit, quia aggeres Padi non ita bene serviebant comparationi sue, quia sunt nimis alti et magni. Unde statim autor restringit comparationem factam, et dicit
(!) S. idest fluctum maris, che ver lor s' aventava. (^) E. fanno lor schermo, idest reparaculum. (*) E. Ista est civitas famosissima.
(*) E. fluvium eorum qui dirigitur ex. (*) E. Carentana. (*) 116, dicuntur. () S. bene dicit. (*) E. simile etiam faciunt. (*) 116, Paduam.
('*) 116, non fecit potius. (!!) E. e 110, forte hoc fecit.
502 COMENTUM INFERNI
tuitum in eos valde attente, unde dicit: ciascuna ci guardava, scilicet ex maxima admiratione, tum quia (') videbant eos sine pena, tum quia videbant eos venire lente, sine labore, ubi ipsi currebant velociter et jacta- bant manus frequenter ad expulsionem flammarum. Et exprimit fixum intuitum istorum (*) per duplicem com- parationem claram et propriam valde. Unde dicit: come Pun sol guardare È altro da sera sotto nuova luna; nam cum luna est nova non preestat nobis lumen, quia est coniuncta soli; sed quando est remota et opposita sibi, tunc lucet nobis, et unus potest alium videre de sero; imo aliquando luna sicut secundus sol facit nobis cla- ritatem quasi diei. Isti ergo tamquam sub nocte respi- ciunt, quia eorum obscurissima culpa fugit omnino lu- cem; et addit secundam comparationem magis strictam, dicens: e sì agucciavan le ciglia ver noi, ut cognoscerent nos, come ’l vecchio sartor fa nella cruna; sartor enim senex qui habet debilem visum contrahit cilia, ut virtus visiva fiat fortior quando vult ponere filum in parvum foramen acus, quia virtus (?) tunc magis unita exit per minorem viam. Unde Aristotiles libro problematum qua- rit rationem huius. Videmus (*) etiam quod balistarii hoc faciunt, ut acutius videant signum in quod debent diri- gere sagittam. — Cosi. Hic autor ostendit ("), quomodo ex illo grege animarum invenit unum famosum modernum de terra sua, quem familiariter noverat in vita. Ad cuius cognitionem sciendum est, quod iste spiritus erat quidam civis florentinus nomine ser Brunettus Latinus, qui flo- ruerat tempore Dantis, vir quidem magne intelligentiae et eloquentiae tempore suo in Florentia. Habuit tamen
(') S., 116 e E. quia videbant autorem vivum, tum quia videbant eos sine poena, tum quia.
(*) E. illorum. (* E. virtus magis unita.
(*) E. Videmus enim etiam quod balistarii.
(*) E. ostendit quando ex illo grege invenit.
504 COMENTUM INFERNI
totus deformatus non impedivit, /a conoscenzia sua al mio indelletto; et (') sic vide quod autor respexerat cum oculo intellectuali, per hoc figurat quod homo quan- tumcumque infamatus turpi vitio cognoscitur (*), et hono- ratur si aliqua singularis virtus eluceat in eo. Ideo au- tor non dedignatur sibi loqui, ideo dicit: e chinando la mano a la sua faccia, ut tangerem eum in fronte, que erat mihi magis vicina, sicut ipse ceperat me per infi- mam vestem (*) qua: erat sibi magis vicina, quia ego eram altus et ipse bassus, ut jam dictum est; risposi : cum admiratione (5, siete voi qui ser Brunetto, quasi di- cat: vos f) miramini de me quod juvenis et vivens vado per infernum ut fugiam vitia; sed certe non minus mi- rum est de vobis qui () eratis tantum moralis et civilis, quod sitis mortuus in tam turpi crimine, et hic ita coctus et adustus? et adverte quod loquitur sibi in plurali pro- pter reverentiam tamquam patri et maiori. — E quei. Hic autor ponit responsionem ser Brunetti ad se, qui primo confirmat se esse illum super addens cognomen suum et exoptans () loqui secum. Unde dicit : e quei, scilicet Bru- nettus respondit mihi captando benivolentiam: o figliuol mio, se Brunelto Latino non (i spiaccia un poco (eco, idest non displiceat 5) tibi ut ego sim tecum, unde lo- quitur de se in tertia persona, quasi dicat: licet sim ita brunus et deformatus in (*) tam turpi loco, non tamen te taedeat quod possim parum conferre tecum, qui ('°) in vita tantum et totiens solebas conferre mecum; et ideo, ritorna in dietro, ita erat necesse si debebat sibi (!') loqui,
(!) E. et sic inde patet quod autor. (*) E. cognoscitur si aliqua.
(*) S. vestem sibi magis vicinam, quia ego.
(*) 116, admiratione, sicut ipse fuerat locutus cum admiratione.
(*) 116, S. e E. quasi dicat: estis vos in loco tam infami et vituperoso ; quasi dicat: vos miramini de me quod vivens et valens vado per infernum ut fugiam.
(*) S. quia. ( E. et expectans loqui.
(*) E. displiceat ut ego. (*) S. et in tam turpi loco.
('*) 116, quia. (!!) 116, secum loqui.
506 COMENTUM INFERNI
viam tuam per aggerem (') sub te: ita quod cum capite attingebat pannos autoris, et agger iste videtur esse altus per staturam unius hominis, e poi, scilicet cum contu- lero aliqua tecum, rigiugnirò la mia masnada, idest ma- nipulum sive turbam meorum, che va piangendo î soi elerni danni, quia scilicet seternaliter * puniendi sunt, sicut eeternaliter * (*) peccaverunt, permanendo semper in isto vitio, et obstinate moriendo. Deinde autor facit suam excusationem, si non reverebatur (*) istum ut decebat ; nam ad prestandam debitam reverentiam, ser Brunettus debuisset precedere et Dantes sequi; similiter ser Brunet- tus debuisset ire per aggerem et Dantes inferius; sed quia non poterat timore flammarum ibat desuper (5, sed reverenter inclinans illi; unde dicit: io non osava scen- der de la strada, idest de aggere, per andar par di lui, scilicet inferius per arenam, ma (enea il capo chino, com' uom che vada riverente. Hoc autem figurat quod debemus (5) honorare virtutem in istis talibus (5) infami- bus, et loqui cum eis per transitum, ne eorum nimis propinqua et frequens conversatio redderet nos infames.
Ei cominciò. Ista est secunda pars generalis in qua autor ostendit quomodo ser Brunettus * confert secum aliqua circa presentem et futuram fortunam ipsius, qui primo petit ab autore quomodo vivus veniat ad infer- num, et quo duce. Unde dicit: ci cominciò, idest ille Brunettus * (") ccepit dicere: qual fortuna o destino, idest fatum, quasi dicat: qua constellatio vel praedestinatio & mena qua giù, quasi a monte ad vallem, anzi !' ultimo di, idest ante diem mortis, e chi ée questi che mostra il
(*) E. e 116, aggerem, io te virrò aí panni, hoc est prope aggerem sub te:
ita quod. (*) Le parole fra i due asterischi sono degli altri tre testi. (*) E. reveretur. (!) E. desuper, se reverenter. (*) E. debemus semper honorare. (9) 116, spiritibus infamibus.
(*) Le parole fra i due asterischi mancano nel Codice Estense.
508 COMENTUM INFERNI
tua stella; nam autor natus est signo (') geminorum ascendente cum sole, et sic in bono puncto, ut dicetur Paradisi capitulo XXII; et loquitur prudenter et caute, quia constellatio coeli inclinat animum hominis, sed non necessitat, quasi dicat, tu potes sequi et non sequi pro voluntate liberi arbitrii ; et dicit adhuc conditionaliter : se ben m' acorsi ne la vita bella, ad differentiam vite infernalis quae est turpissima. Et videtur judicare secun- dum astrologiam, cuius (* Brunettus forte habebat ali- qualem (?) peritiam ; ideo dixit (*) dubitative, quia etiam peritissimi astrologorum falluntur sepe in judiciis futu- rorum; vel melius credo quod judicet secundum bonam physonomiam, que etiam sepe mentitur de homine, quia consideravit sepe bonam indolem istius pueri, qui vide- batur bene aptus a natura. Et subdit Brunettus, quod si diutius vixisset, animasset ipsum ad presens opus; unde dicit: e t' avrei dato conforto a P opra, vegiendo il ciel cosi benigno a te ; influendo (5) tibi liberaliter tantum de virtute sua, 5' io non fossi si per tempo morto, scilicet antequam inchoares tantum opus. — Ma quello. Nunc ser Brunet- tus prenuntiat autori adversam fortunam, qui est com- muniter inimica virtuosis; et vult breviter dicere, quod populus florentinus malignanter et ingrate se habebit erga eum, reddens sibi malum pro bono, sicut est de more fere omnium populorum erga benemeritos (5) in rem pu- blicam ; sicut Roma contra Scipionem, civitas Athenarum contra Theseum et ita de aliis. Et circa istum passum (7) est aliqualiter ^) immorandum: multi enim reputant istud capitulum facile et apertum ; sed certe mihi videtur valde diflicile et obscurum, et habet multos malos za-
(') 116, in signo. (*) E. cuius ipse ser Brunettus. (*) E. quamdam peritiam. (*) S. dicit. (*) E. scilicet influendo. (*) E. benemeritos; sicut Roma.
() E. passum aliqualiter est notandum: multi enim istud capitulum facile et apertum dicunt, sed certe. (*) 116, aliquantulum.
CANTUS DECIMUS QUINTUS. 509
pellos. Est ergo (') primo sciendum ad declarationem istius literae, quod multi dicunt hic multa falsa, sequen- tes chronicas florentinorum, quae ponunt multa magnifica ficte ad exaltationem sue patrie. Nec miror, quia simile dicunt chronice quasi omnium civitatum, quas vide- rim, sicut Ravenne, Janue, Venetiarum, et Neapolis. Quanto magis ergo florentini eloquentissimi hominum studuerunt laudibus suz terre? Dicunt (?) ergo, in com- mendatione antique originis, quod civitas Fesularum olim fundata fuit a rege Atlante, qui veniens cum Apol- line magno astrologo suo, queesivit fundare nobilissimam civitatem in optimo situ Italie; et quod hec civitas sem- per fuit amicissima romanorum ; et quod inde fuit Dar- danus primus autor Troie ; et ita de multis, quae omnia reputo frivola. Quia Athlas rex Africee, qui fuit magnus (3) astrologus, et ideo fingitur supportasse ccelum, quem tamen Hercules superavit, nunquam fuit in Italia, quod invenerim umquam ; et Apollo multo minus: nec haec civitas fuit umquam nobilis vel famosa; immo de ea nulla fit mentio, in actu magnificenti& dico (*). Scio, quod Livius scribit, quod Hannibal inter Fasulas et Are- lium passus est validam tempestatem : nec situs fuit optimus, imo pessimus, quia alpestris, nimis asper, et sterilis: Unde Radagasus rex gothorum olim cum infi- nita multitudine suorum barbarorum in montibus fesu- lanis fame et frigore inter nives perierunt. Quid vetera quaro? Scribit modernus poeta () eorum Boccatius de Certaldo, quod lapides (5) Faesularum sunt plumbei, et dicit mirabile de eis, quod si excidantur, in brevi tem-
(') S. ergo sciendum.
(3) S. Dicunt ergo in commendationem. — E. Dicunt ergo quod civitas.
(*) E. maximus.
(*) E. dico; sed hoc dicunt in commendationem sus originis antique. Scio insuper quod Livius.
(*) E. poeta Boccatius. (*) E. e 116, lapides montis fsesulani.
510 COMENTUM INFERNI
poris spatio certissime novis incrementis restaurantur : quod, si verum est, satis attestatur natura ipsorum flo- rentinorum (^, quorum semen continuo germinat de ra- dice. Dardanus autem non fuit de Faesulis, sed de Co- rintho (*), ut alibi dictum est. De amicitia vel inimicitia, quam cum romanis habuerint (*), quasi nihil scribitur ab autoribus; memini tamen, quod Florus dicit: de Fesulis triumphavimus, volens ostendere (°) veteres debi- les triumphos romanorum; et tempore Catilinae faesulani faverunt (5) nequissimis coniuratis. Fuit tamen antiquis- sima Terra. Hoc scio, quod aliquis dicet: Dic ergo tu mihi, quis fuerit (^) fundator Faesularum, que sic dicta est, quasi fiat sola? Dico, quod #u/fa est, et quod nescio, quis fundaverit eam, nec quando, quia principia maxi- marum civitatum spe ignorantur; sed credo certissime, si (5) haec civitas fuisset tanta nobilitatis, quod antiqui scriptores aliquid tetigissent. Ulterius dicunt, quod Caesar cum duodecim principibus romanis obsedit civitatem fze- sulanam per septem annos, et quod tandem destruxit eam a fundamentis, et «dificavit Florentiam partim ex romanis, partim ex fesulanis ad similitudinem Roma: et quod florentini ?) fuerunt in favorem Cesaris in bellis civilibus. Et quod sine risu scribere non possum, di- cunt, quod Lucanus hoc dicit, cum facit mentionem de Sarno: qua omnia quantum sint vana unusquisque (!9) intelligens videat. Nam quomodo Caesar poterat (!) va- care ('*) constructioni nobilissimarum civitatum tempore illius coniurationis pestifere, cum fuerat accusatus de
(') E. ipsorum florum. (*) 116, Corneto, ut alias dictum est. (*) 116, habuerunt. — E. habuerit. (*) S. inveni tamen.
(*) S. ostendere veteres triumphos.
(* E. fuerunt nequissimz coniurationis. (*) 116, fuit.
(*) 116, quod si hzc civitas fuisset tante nobilitatis, antiqui. (*) E. Florentia fuerit. — (!* S. unusquisque videat. ('') E. potuerit. (") 116, vacare destructioni aut constructioni.
512 COMENTUM INFERNI
sicut scribitur in historia beati Romuli quem Petrus misit ad pradicandum Feesulas, fzesulani erant homines maligni; sed destructa civitate Faesularum per romanos, ex illo populo et quibusdam romanis (') civitas Floren- tie facta est. Ideo vult dicere autor quod florentini te- nent adhuc mores suorum antiquorum, et utinam non peiores; et ecce declarat se dicens: e (ene ancor del monte e del macigno, idest de duro saxo: et vide quod hoc est verum realiter, quia Florentia ultra Arnum in extremitate (*) terre tenet partem de monte et saxo; sed allegorice vult dicere quod Florentia tenet adhuc de duritie, audacia, sagacitate et rapacitate montana; unde videmus quod comuniter isti montani sunt magis audaces et animosi et subtiles quam palustres, quia ha- bent aerem subtiliorem, unde sunt similes ursis et apris suis; palustres vero habent sanguinem piscium, ranarum et bissarum (5). Macignus ergo est lapis lividus, aridus, et figurat invidiam, sicut scribitur Purgatorii capitulo XVIII. Dicit ergo: fi si fard per tuo ben far nemico, et sic reci- pies pro beneficio supplicium ; hoc autem tangitur plene Paradisi capitulo XVIII. Et subdit Brunettus, quod hoc est conveniens per (5 pulcram similitudinem, quia non bene convenit quod ficus (? arbor faciens dulcem fructum stet inter sorbas facientes fructum acerbum. Dicit ergo: ef ée rason, idest rationabile et juri consonum, che, idest quia, al dolce fico se disconven fruttar, idest () dedecet fructificare, (ra li sordi lazzi, idest succidas, laposas. — Vecchia. Hic Bruneltus confirmat quod dixit per unum proverbium antiquum, quod dicitur in Tuscia in impro- perium florentinorum, quia scilicet appellantur florentini cocci. Sed ad intelligentiam istius (") facti est sciendum,
(') E. romanis civibus civitas. (*) E. in extremitate tenet. (*) 116, bestiarum. (*) E. propter pulcram. (*) 116, ficus faciens. (*) 116, idest non decet. (? E. huius.
514 COMENTUM INFERNI
Florentini petiverunt columnas: et fertur, quod pisani ex invidia incenderunt eas; deinde illas fassiatas scarlato sub specie honoris et pompe tradiderunt florentinis. Florentini spoliantes columnas, visa fraude, cum summa indignatione coeperunt dicere: Bene sumus ceci, qui (') fidimus vulpibus antiquis pisanorum, qui nihil facere noverunt sine fraude: et ex inde postea dicti sunt flo- rentini ceci in Tuscia; et has columnas posuerunt ante portam sancti Johannis, ubi adhuc sunt; sed certe quid- quid dicatur, non videtur mihi, quod ista de causa flo- rentini sint vocandi ceci, quia si fuerunt delusi ab his, quibus fidebant, et quibus fecerant?) tam memorabile servitium, non video, quod caecitas sit (*) ista. Alii ergo dicunt, quod florentini dicti sunt ceci, quia olim Han- nibal inundationibus Arni fluminis perdidit (* unum ocu- lum, sicut scribit Boccatius de Certaldo in suo libro de Montibus et Fluminibus. Sed certe istud non est de in- tentione autoris, qui loquitur hic, quam peius potest, de Florentia (), ut patet ex dictis et dicendis; sed mihi vi- detur, quod maxima czcitas florentinorum fuit (5), quando crediderunt Athila, si verum est, quod jam scripsi supra capitulo XIl. Audivi tamen unum florentinum facientem hic pulcerrimam (7) expositionem, licet non sit de mente autoris. Dixit enim, quod florentini erant ceci active, non passive, quia (^) faciunt alios cacos. Nunc ad li- teram : dicit ser Brunettus de florentinis suis: vecchia fama li chiama orbi nel mondo; allegorice vult dicere autor quod sunt ceci mente, quia noverunt virtutem et contrarium operantur, sicut dicit Valerius de athenien- sibus. Et ecce cacitatem magnam, quia gente ee avara,
(*) S. quia fidimus. (*) 116, fecerunt.
(3) S. fuerit ista. — E. qui caecitas sit ista. (*) S. perdiderat.
(*) E. de florentinis. (9) 116, fuerit.
(*) E. pulcram. (*) E. quia scilicet faciunt.
CANTUS DECIMUS QUINTUS. 515
invidiosa e superba, et iste tres flamme incendunt (*) corda eorum, sicut autor jam dixit supra capitulo VI. Ergo: fa che tu ti forbi da i lor costumi, idest expurges te a moribus malignis maligni populi. — Za tua. Hic ser Brunettus, praenunciata autori indigna expulsione sua, nunc ad eius consolationem pranuntiat quod ista expul- sio erit sibi materia et causa (*) maximi honoris semper; unde dicit: La (ua fortuna, idest constellatio coeli, tanto onor (i serba, che l'una parte e l'altra, scilicet pellens et pulsa (*), alba et nigra, avrd fame di te, idest deside- rium habendi te in suo consortio. Sed non sic erit, quia (*) facies tibi partem de per se, sicut scribitur Paradisi ca- pitulo XVIII: unde dicit : ma lungi fia dal becco [' erba, quasi dicat: absit quod ille harpia rapacissime pascan- tur doctrina tua bona, et honorentur et glorientur vir- tute tua. — Faccian. Hic ser Brunettus ex dictis arguit, quod qui traxerunt malignitatem a Feesulanis faciant distraclium de se invicem, et non de Dante qui contraxit benignitatem a nobilissimo genere romanorum. Ad cuius rei intelligentiam est sciendum, quod sicut scribit Boc- catius de Certaldo in suo libello de vifa et moribus Dantis, post eversionem Florentie * factam ab Attila, quidam nobiles, qui fuerant de antiquis civibus Florentie, congre- gati in unum miserunt ambasciatores ad Carolum Ma- gnum, qui tunc erat Rome, ut dignaretur dare operam rezedificationi Florentie * (5, et auxilium contra feesula- nos hostes eorum; et sic factum est. Unde aliqui romani venerunt, inter quos venit quidam nobilissimus de stirpe antiquissima romanorum que (5) vocatur Frangipanes, ex cuius sanguine descenderunt Helisei, et ex Heliseis
(') 116, incenderunt.
(*) E. causa maxima auctori semper honoris ; unde.
(*) S. et expulsa. (*) E. quia tu facies.
(* Le parole racchiuse fra i due asterischi sono state supplite dal Codice Estense. (*) E. qui vocatur.
316 COMENTUM INFERNI
descenderunt Aldigherii, de quibus fuit Dantes, sicut ple- nius dicetur capitulo XV Paradisi. Et sic patet, quomodo Dantes fuerit per longam lineam genealogie de sanguine romano ; ideo vult sequestrari a feesulanis pravis. Dicit ergo : le bestie fiesolane, idest vitiosi florentini, qui ser- vant mores fasulanorum; et vocat eos bestias propter vitia quae homines reddunt similes brutis, facciano strame, idest sterquilinium et lectum, di lor medesme, quasi di- cat: faciant distracium de se ipsis, et dimittant virtuosos, qui descenderunt a romanorum sanguine generoso. Unde dicit: e /assin star la pianta romana, idest virum virtuo- sum, s'alcuna, sicut tu Dantes, et bene dicit, quia paucae bone plante, idest tales virtuosi hodie nascuntur ibi, et ut verum dicam, et ibi et alibi, sorge ancor nel lor le- (ame, idest terra, quam appellat letamen, servata metha- phora, quia cives vocaverat plantas, in cui, idest in qua planta, idest homine virtuoso, riviva, idest repullulet et revirescat (^, Za sementa santa, idest (*) sacra authentica, quia Roma vocatur alma urbs, di quei roman che vi rimaser quando fu falto il nido di malizia tanta, idest quando facta fuit Florentia, quam autor appellat domi- cilium et receptaculum malitiae. Florentini enim peccant magis per malitiam, quam per incontinentiam ; et mali- tia est peior, quia fit cum electione, ut plene patuit su- pra capitulo XI, vel accipit malitiam secundum comune vulgare pro fraude.
Se fosse (ullo pieno. Ista est tertia pars generalis in qua autor respondet ad quadam dicta per ser Brunet- tum, et reddit ?) singula singulis: unde primo respondet ad id quod superius dixerat ser Brunettus, quod dedisset sibi auxilium si non fuisset tam cito mortuus. Ad quod respondet autor: ego semper (*) dolui mortem vestram
— — — —--_—-———
(!) E. reviviscat. (3) E. idest authentica. (*) 116, primo reddit. (!) S., E. e 116, sepe.
CANTUS DECIMUS QUINTUS. 517
et suspiravi vitam vestram. Dicit ergo: rispos’ io lui: voi non seresti ancora posto in bando da Pumana natura, quasi dicat nondum essetis expulsus de (') vita humana per mortem naturalem, se’/ mio dimando fosse tutto pieno, idest si mea precatio (*) esset in totum adimpleta; et vere omnis vir valens rationabiliter dolet morte alterius (?) viri valentis, quia scit cum quanta difficultate et tem- poris diuturnitate fiat; ideo bene Theophrastus philosophus moriens dicitur accusasse naturam, qua dedit longam vitam inutiliter quibusdam brutis, sicut cervis et corvis ; hominibus vero brevem, quorum vita prestat utilita- tem. Et ecce statim autor assignat utilitatem privatam, dicens: che la imagine paterna di voi bona e cara m'ee filta nella mente, idest est radicata in memoria (* mea, et or m'accora, idest et nunc contristat () cor meum, quia video ipsam ita adustam, quando m' ensegnavate al mondo ad ora ad ora, idest in vita vestra (*) in- terdum ; et non solum docebat Dantem, sed (’) alios juvenes florentinos; unde multos fecit magnos eloquen- tes et morales, come l' uom s' eterna. Et hic nota quod homo per virtutem et scientiam aternatur dupliciter ; uno modo in mundo isto per immortalitatem fame: unde () Ovidius: Sic homo fit, fama non moriente, Deus : secundo modo, in coelesti patria, quia consequitur (9) fe- licitatem et gloriam aeternam ; et ista est vera ('^) et pro- prior aeternatio ; tamen eeternari capitur ('') hic improprie pro perpetuari. Nota etiam quod autor commendat ser Brunettum a sufficientia sua ('?), et sic vide quod autor non vult esse ingratus erga illum, a quo habuerat in- troductionem et didicerat multa in juventute sua; et
(!) E. de humana natura per. (*) E. deprecatio. (*) E. alicuius.
(*) 116, mente mea, sive in memoria mea. (*) E. contristatur. (*) 116, nostra. (*) E. sed et alios. (*) 116, unde dicit. (*) 116, consequetur. ('*) 116, verior. (!!) E. accipitur hic.
(!*) 116, sua, et ipse commendaverat eum a bona actitudine sua, et sic vide.
518 COMENTUM INFERNI
conatur facere sibi famam virtutis et scientiae ad redi- mendam infamiam eius; unde dicit: e conven che nella mia lingua si scerna, quia de vobis semper loquar in vestri laudem et commendationem, mentr' io vivo, idest donec vixero vita temporali ('), imo donec vixero per fa- mam, quia de vobis scribam, et vobis dabo famam, quanto l' abbia in grato, idest quantum habeam gratum et carum. — Ciò. Hic autor respondet ad id quod dixerat sibi Bru- nettus de sui expulsione, dicens: io scrivo, scilicet in memoria, ut postea scribam in libro, ciò che narrate di mio corso, idest de mutatione mea fortune, e serbolo con altro testo, scilicet cum eo quod dixit mihi Ciachus vir joculator et Farinata de Ubertis vir illustris, quorum uterque preenuncians sibi suum exilium, fecit textum obscurum satis. Ciachus enim praedixit Danti quod pars alba de qua erat caderet infra tres soles; et Farinata praedixit (*) quod antequam transirent quinquaginta men- ses ipse experiretur quam grave sit expelli de patria sine reversione. ldeo dicit: a chiosar, idest ad declaran- dum, con donna, scilicet Beatrice; che saprà, supple glosare, s$'a lei arrivo; quasi dicat: si Deus facit mihi tantam graliam, quod evadam de isto tristi inferno pleno tot vel tantis periculis, et per purgatorium perveniam ad paradisum duce Beatrjce, tunc declarabor de cursu totius fortune mex. Hoc autem faciet autor XVII capitulo Paradisi, ubi introducit unum spiritum antiquum mar- tistam de genere suo, qui sibi clare manifestat omnem cursum fortune mediante Beatrice, quem multi pra- dixerant sibi obscure in Inferno et Purgatorio. — Tanto. Hic autor quia (?) audiverat durum bellum fortuna parari contra se, ideo ostendit se paratum et patien- tem ad omnia toleranda adversa, ita tamen quod nihil
(*) E. e 116, corporali. (*) E. dixit. (*) S. qui.
CANTUS DECIMUS QUINTUS. - 519
admittat contra conscientiam; unde dicit: tanto voglio che vi sia manifesto, scilicet pro contentatione vestra, ut possitis habere opinionem de me quam semper spe- rastis ('), ch'alla fortuna, idest casibus et ictibus fortune, son presto come vuol. Et hic nota, lector, quod autor, sicut dicit, ita fecit, quia tam sapienter quam patienter tulit omnia incommoda fortun®, sicut exilium, pauper- tatem, penuriam librorum, amissionem amicorum, pe- regrinationem, curam rei familiaris, detractionem mul- torum aemulorum, et ita de multis: et restringit dictum suum dicens: pur che mia conscienzia mon mi garra, idest non impugnet me, non arguat me in rebus illicitis, quia si fortuna vellet aliquid contra conscientiam meam, puta (?, quia suaderet mihi aliquam rem turpem vel . inhonestam, tunc non consentirem. Et subdit autor, quod non turbatur ex eo quod dixit (?) sibi ser Brunettus, quia . jam audivit hoc ab aliis, et jam firmavit animum suum contra fortunam (5; unde dicit: (al arra, idest talis pree- nuntiatio; et est conveniens methaphora, nam arrha est argumentum emptionis et venditionis contracte nondum perfecte; ita ista praenuntiatio (5) praedicit fortunam pa- ratam. ante factum, non ee nova a l'orecchie mie, quia sci- licet, jam audivi hoc a pluribus, ut jam (5) patuit, et ideo fortuna faciat quicquid vult, et quam peius potest mihi, quia non curo (7); unde dicit: però fortuna giri la sua - rota come le piace, idest faciat volubilitatem (*) suam, et secundum suum ludum transvaset (?) et alternet ista tem- poralia que sunt sub potestate sua, sicut ipsa dicit: En ego fortuna que mundo dominor una elevo, depono bona cunctis vel mala dono. Ipsa ergo velut regina sedens in
(*) E. speravistis. (*) E. puta, quod suaderet. (*) 116, dicit. (! E. fortunam mundi.
(*) S. pronuntiatio. (*) S. supra patuit.
(€) E. non curo; et ideo dicit. (*) E. voluntatem.
(*) E. transverset.
520 COMENTUM INFERNI
rota et tenens sceptrum exercet suam amplam potesta- tem super temporalia, sed super animum et conscien- tiam sapientis nihil potest; ideo dicit: e’ villan la sua marra, idest et rusticus volvat ligonem suum pro libito voluntatis, quasi dicat: omnia faciant officium suum, et coelum et homines mutent vices suas, quia ego non mutabor. Est enim vir sapiens, ut dicit Seneca, similis mari, quod non mutat saporem vel colorem, quantum- cumque admisceantur sibi lacus, flumina, fontes. Et ul- timo autor concludens ostendit quomodo Virgilius, qui notaverat omnia verba magnifica qua ipse dixerat cum ser Brunetto, gratulatus fuerit supra diclis, unde di- cit: lo mio maestro, scilicet Virgilius qui precedebat me, si volse allora indietro su la gota destra, idest ad partem dextram quia ibat per aggerem dextrum, et (*) dextre audiverat bona verba que autor dixerat magna- nimiter contra fortunam sinistram, e riguardommi, oculo leto applaudenti, poi disse: ben ascolta chi la nota, quasi dicat: non dixisti surdo; magna laus est ista et bene valens eris si feceris hoc, et verum dicit, quia secundum Ptholomaeum sapiens dominabitur astris; sed cum sa- pientes sint paucissimi et insipientes infiniti (?), ideo pauci sunt qui possint contra coelum et contra fortunam.
Ne per tanto di men. Ista est quarta pars generalis et ultima, in qua autor nominat quosdam pollutos isto foedissimo vitio in generali et speciali. Et primo petit a ser Brunetto qui sunt (? principaliores de istis, de quo- rum grege ipse exiverat propter loqui Danti; unde con- tinuans dicta dicendis, dicit: Ne per (anto di men, idest nihilominus quamvis Virgilius ita revolvisset *se a me et ila me curialiter tetigisset * (4), non tamen dimisi pri- mum loqui cum ser Brunetto, ideo dicit: parlando vommi
') E. et audiverat. (*) E. infiniti sint, ideo. (*) E. sint.
Ü) (‘) Le parole fra i due asterischi son supplite dagli altri tre Codici.
522 COMENTUM INFERNI
et literati, dico /erci, idest foedati, maculati, d' un me- desmo peccato, scilicet contra naturam, al mondo, idest in vita eorum. Ah quam melius erat istis habuisse uxo- rem, imo secundum legem Machometti plures uxores et (*) concubinas! Deinde secundario nominat aliquos in spe- ciali; et primo nominat unum principale caput multo- rum. Ad cuius intelligentiam est sciendum, quod Pri- scianus ponitur hic tamquam clericus, quia monachus fuit et apostatavit, ut acquireret sibi maiorem famam et gloriam, sicut de multis sepe videmus qui male loquun- tur de fide, ut videantur magni philosophi quasi cre- dentes illud Galieni, qui dixit, quod christiani habent paucos viros valentes, quia sunt impliciti multis errori- bus. Ponitur etiam tamquam magnus literatus in genere eloquenti, quia fuit doctor, regulator et corrector gram- malice, vir vere excellentissimus, princeps in hac arte primitiva, magnus orator, historicus, et autorista. Dicit ergo bene: Priscian sen va, scilicet currendo cum aliis (?) sub ista tristi pluvia ignea, con quella turba grama, idest cum grammaticis et pedagogis suis tristibus; et pulcre al- ludit vocabulo; nam gramo in vulgari lombardo idem est quod tristis, et ista secta pedagogorum est tristissima in mundo: et vide quod clerici videntur polluti isto vitio, quia communiter carent labore corporali, et habent co- piam ciborum, et penuriam mulierum. Literati vero, quia similiter (*) sunt otiosi, et habent materiam para- tam, scilicet copiam puerorum. Et nominat alium virum famosum (5, principale caput multorum, scilicet Franci- scum Accursii. Ad cuius cognitionem est sciendum, quod Accursius excellentissimus legum doctor fuit natione flo- rentinus ; sed Bononia fecit moram, ibi legit et scripsit. Concurrit autem cum Odofredo de Odofredis nobilibus
(!) S. quin concubinas. (*) 116, cum istis sub ista triplici pluvia. (*) 116, communiter. (‘) S. famosum precipue, principale caput.
CANTUS DECIMUS QUINTUS. 523
de Bononia excellentissimo doctore. Ipse tamquam astu- tissimus, de industria inclusit se in domo, fingens se la- borare morbo quatriduane febris, et faciebat omni die venire medicum ad colorandum factum ; et interim sum- mopere et summo studio glossavit leges cum magna festinantia, et celeriter accessit ad Curiam, et fecit publi- cari et authenticari suum opus. Quo facto, et scito, Odo- fredus summe dolens, scripsit diffusius et copiosius eo, sed tarde. Ad propositum ergo: Franciscus filius Accur- sii primogenitus fuit etiam famosissimus doctor legum, qui laboravit morbo peioris et ardentioris febris, quam pater suus. Dicit ergo autor: el Francesco d'Accorso anco, idest. etiam, quem autor ponit ista (' horrenda ignominia maculosum, quia male servavit legem suam pulcerrimam, quam docebat alios, que dicit: cum vir nubit in feminam, armentur leges etc. Et hic nota, lector, quod vidi aliquando viros sapientes magne literature conquerentes, et dicentes, quod pro certo Dantes nimis male locutus est hic nominando tales viros. Et certe ego quando primo vidi literam istam, satis indignatus fui ; sed postea experientia teste didici, quod hic sapientissi- mus poeta optime fecit. Nam in MCCCLXXV, dum essem Bononiz, et legerem librum istum, reperi aliquos (*) ver- mes natos de cineribus sodomorum, inficientes totum illud studium: nec valens diutius ferre foetorem tantum, cuius fumus jam fuscabat astra, non sine gravi periculo meo rem patefeci Petro cardinali Bituricensi, tunc le- gato Bononie ; qui vir magne virtutis et scientie de- testans (?) tam abhominabile scelus, mandavit inquiri contra principales, quorum aliqui capti sunt, et multi territi diffugerunt. Et nisi quidam sacerdos proditor, cui erat commissum negotium, obviasset, quia laborabat pari (*) 116, illa. (*) 116, aliquot. (*) E. detestatus tam horribile scelus.
524 COMENTUM INFERNI
morbo cum illis, multi fuissent traditi flammis ignis (*) ; quas si vivi effugerunt, mortui non evadent hic, nisi forte bona poenitudo extinxerit (*) aqua lacrymarum et com- punctionis. Ex hoc autem incurri capitale odium et ini- micitiam multorum; sed divina justitia me contra istos hostes nature huc usque benigne protexit. — E vedervi. Hic ser Brunettus nominat alium clericum preelatum. Ad cuius cognitionem volo te scire cum non modico risu, quod iste spiritus fuit civis florentinus, natus de Modiis, episcopus Florentie, qui vocatus est Andreas (?). Iste quidem vir simplex et fatuus, saepe publice preedi- cabat populo dicens multa ridiculosa ; inter alia dicebat, quod providentia Dei erat similis muri, qui stans super (*) trabe videt quaecumque geruntur sub se in domo, et nemo videt eum. Dicebat etiam, quod gratia Dei erat sicut stercus (°) caprarum, quod cadens ab alto ruit in diversas partes dispersum (9). Similiter dicebat, quod po- tentia divina erat immensa; quod volens demonstrare exemplo manifesto, tenebat granum rape in manu et dicebat: bene videtis, quam parvulum sit istud granu- lum et minutum; deinde extrahebat de sub cappa maxi- mam rapam, diceus: ecce quam mirabilis potentia Dei, qui ex tantillo semine facit?) tantum fructum. Iste ergo magnus bestionus (*) a natura, laborabat isto vitio be- stialitatis contra naturam. Nunc ordina sic literam, quae est satis intricata. Dicit ille Brunettus Danti: ef potet, idest (), et tu poteras, vedervi, idest videre ibi in illa turba animarum, quz velociter currens jam multum ab- sentaverat se a conspectu eorum. Ideo sic loquitur: colui, scilicet episcopum Andream ; et dicit: che fu tras-
(') 116, flammis igneis. (*) E. extinxerit eas aqua.
(*) 116, episcopus Andreas.
(* E. sub trabem videt quidquid sub se geritur in domo.
(*) 116, sterculus. (*) 116, dispersim. () E. fecit. (*) E. bestiarius. (*) E. idest, quod tu poteras.
CANTUS DECIMUS QUINTUS. 525
mutato d'Arno in Bacchiglione, quasi dicat, qui ex epi- scopo Florentie factus est episcopus vicentinus; nam Arnus fluvius transit per Florentiam, Bachiglionus vero per Vicentiam. Et hic nota, quod autor non sine quare describit ipsum taliter ab ista transmutatione; nam debes scire, quod semel (') episcopus Andreas, cum przdicas- set egregie populo suo, dixit in fine: O Domini et Do- mind, sit vobis recommendata monna Thessa, cognata mea, que vadit Romam ; nam in veritate si fuit per tempusculum satis vaga et placibilis, nunc est bene emen- data; ideo vadit ad indulgentiam. Hoc scito, dominus Thomas de Modiis frater eius, magnus jurista, non va- lens ulterius ferre ineptias eius, et quia crescebat infa- mia vitii, dedit operam prudenter quod transmutaretur in episcopum vicentinum per papam Nicolaum de Ur- sinis; ideo dicit: che dal servo de’ servi, idest a papa romano, qui scribit se servum servorum Dei : quem ti- tulum Gregorius I, doctor eximius primo adinvenit. Et dicit, quod postea mortuus est ibi, unde dicit valde ob- scure: dove, idest in qua Vicentia, lasciò li mal protesi nervi, idest male extensos (*). Hoc aliqui exponunt sic, scilicet quod nervi pre (*) dolore extenduntur in mo- riente, et sic videtur velle dicere, quod ibi male mor- tuus est, sicut male vixerat. Alii vero dicunt quod erat prodigus (5, et sic habebat nervos male extensos. Sed certe credo quod subtilius autor loquatur hic, scilicet de nervo genitali. Nervi enim in luxuria naturali exten- duntur licite et legiptime cum debitis circumstanuis ; sed in luxuria innaturali, male, nequiter, et nepharie ; ideo (?) vult dicere quod iste qui male vixerat, male mortuus (5) in infamia et turpitudine sua; et dicit:
(') E. semel iste episcopus. (3) E. extensos nervos. Hoc. (*) 116, pro dolore. (^ E. podagricus. (*) E. propterea. (*) 116, mortuus est.
526 COMENTUM INFERNI
$' avessi avuto di tal tigna brama, idest si habuisses ap- petitum sciendi de tam infami et vituperosa materia talis sacerdotis porcorum ('). — Di più. Hic ultimo Brunettus concludit excusans se si non nominat plures, unde dicit: di più direi, idest ego dicerem de pluribus aliis clericis et literatis societatis mea, ma il venire e’l sermone non può esser più lungo, quia scilicet oportet me reverti ad sectam meorum; però ch'io veggio novo fumo sorger del sabbione, idest novum ignem flammarum, quia fumus est argumentum certissimum (*) ignis; et per fumum in- telligit () novum feetorem luxuria alterius gentis venien- tis; ideo dicit: /d, idest a longe; veniebat enim nova secta que gravius deliquerat (P, et durius cruciabatur, de qua dicetur in sequenti capitulo; ideo dicit: gente vien con le quali esser non deggio, quia sunt de secta diversa a me; et in recessu ser Brunettus recommendat autori unum opus suum. Ad cuius intelligentiam est sciendum, quod iste ser Brunettus fecit librum vulgarem in lingua gallica prosaica, quem divisit in tres libros: et (5 primo tractat de rebus gestis in veteri et novo testamento, sicut de atatibus mundi, de regnis gentium, de prophe- tis, de apostolis, de dotatione ecclesia, de multiplici translatione imperii romani ad graecos, gallicos, aleman- nos, de situ et distinctione (9) provinciarum; de natura- libus, sicut de elementis, de piscibus, avibus, serpentibus, bestiis. In secundo libro tractat de ethica Aristotelis, scilicet de virtutibus moralibus et vitiis. In tertio de rhe- torica Tullii, scilicet de artificiosa eloquentia et modis (7) persuadendi: item de modis regendi et gubernandi civita- tes et terras. Primam partem vocat monetam usualem; E. peccoroni. (3) 116, certissimi.
E. intelligitur novus fostor.
Pi deliquit, et durius et crudelius cruciabatur.
E
?. libros: in primo. (9) 116, descriptione. ;, et de modis regendi et gubernandi.
CANTUS DECIMUS QUINTUS. 527
secundam, lapides preetiosos ; tertiam, aurum purissimum. Fecit et alium libellum, qui vocatus est thesaurettus sive thesaurus parvus in stylo rhitmico (') et vulgari ita- lico, in quo tractat de moribus hominum, de casibus et mobilitate fortune, de statu humano. Dicit ergo: siat raccomandato il mio Tesoro: debet intelligi de primo the- sauro maiori per excellentiam, qui vocatus est thesau- rus ab eo, quasi aggregatio et collectio multarum rerum in unum cumulum; unde in prohemio huius libri assi- milat ipsum favo mellis collecto ex variis floribus mul- torum autorum. — Poi. Hic autor claudit capitulum et materiam hanc, ostendens celerem recessum ser Brunetti per unam comparationem jocosam et claram dicens: ille ser Brunettus poi se rivolse, idest post haec verba facta per eum revolvit se versus partem ad quam primo cucurrerant socii sui cum summa celeritate ; unde dicit : e parve di coloro, idest de numero illorum cursorum, che corrono a Verona il drappo verde. Ad quod scien- dum, quod in civitate Verona est consuetudo, quod an- nuatim in prima dominica quadragesime currunt homi- nes pedites ad unum palium viride certatim, ita quod ibi videlur maxima celeritas currentium ; hunc autem actum viderat Dantes quando stetit (*) Verone, et nota- verat ad suum propositum. Et nota quantum comparatio sit propria ad ?) propositum : sicut enim currentes ad bravium Verone et alibi currunt valde velociter, et spe praemii et clamore et exhortatione spectantium (5 inci- tante ; ita isti in arena currunt velociter timore poene, stimulante ardore flammarum; et addit ad ostendendam maiorem celeritatem, quod Brunettus visus est primus non ultimus illorum cursorum; unde dicit : e parve quei
(*) E. rithimico. (*) 116, steterat. (*) 116, ad suum propositum. (* E. e 116, spectantium in civitate ; ita.
528 COMENTUM INFERNI
che vince, idest obtinet bravium, non colui che perde. Et hic nota quod autor bene fingit hoc, quia iste habebat necessario sic currere, si volebat attingere socios qui jam erant multum elongati, et ad alleviandum aliqualiter poenam; nam eundo cum Dante morose, receperat mul- tum flammarum super se, quamvis jocunda collatio amici recompensaret poenam.
529
CANTUS DECIMUS SEXTUS, in quo íractat de eisdem su- perbis entibus in eodem loco sub titulo Guidonis Guerre, Jacobi Rusticucci et Theghiai de Florentia, cum quibus multa receptavit; et in fine sicut appropinquarunt flumen Gerionis.
Gi era in loco ove s'udia il rimbombo. Postquam in superiori capitulo autor noster tractavit (') de poena clericorum qui operati sunt turpitudinem in masculis ob carentiam mulierum, nunc consequenter in presenti ca- pitulo XVI agit et tractat de poena laicorum et secula- rium, qui habentes uxores vel copiam foeminarum, usi sunt turpitudine etiam in sexu masculino, et forte abusi fuerunt utroque sexu (5, qui in eodem circulo, et eodem igne puniuntur. Et istud capitulum potest breviter dividi in quatuor partes generales; in quarum prima autor de- scribit tres spiritus modernos occurrentes sibi ex nova secta, et eorum praparationem ad loquendum. In secunda introducit unum ipsorum (*) trium, qui petit ab autore qui sit, et narrat sibi qui sint ipsi tres, ibi: Deh! se mi- seria. In tertia autor respondet ad queesita, et narrat mutationem morum sue patrie illis, ibi: S' ? fossi stato. In quarta et ultima ingreditur novam materiam, quia sci- licet accedit ad circulum fraudulentorum, ibi: Jo /o seguia. Ad primum dico quod autor primo describit tres animas occurrentes sibi; et primo continuans se ad precedentia dixit (*), quod tantum processerant per ripam istius flu- minis, quod jam appropinquabant ad finem ipsius (5) primi circuli generalis violentorum, ubi in fine arene aqua
(*) E. e 116, tractavit et determinavit de poena clericorum et licteratorum qui. (*) E. sexu, et in eodem. (5) S. ipsorum spirituum, qui. (*) S. e E. dicit. (*) 116, istius.
I. 84
530 COMENTUM INFERNI
istius fluminis cadebat (') ab alto in bassum cum magno fragore circa secundum circulum generalem fraudulen- torum. Dicit ergo: post recessum ser Brunetti prosequen- tes viam nostram, gid era in loco, idest jam perveneram cum Virgilio ad locum, ove s' udia il rimbombo, idest in quo loco jam audiebatur magnus sonus confusus, de l'acqua, scilicet istius(?) fluminis, che cadea ne l'altro giro, idest in secundum circulum praedictum fraudulentorum; quem sonum terribilem declarat per unam similitudinem nobilem, dicens: ribombus, dico, simile a quel rombo, idest sono magno, che larnie, idest apes, fanno. Ad quod nota, quod apes maxime faciunt strepitum reso- nantem, quando volunt facere bellum civile inter se; sicut quando duo reges earum habent discordiam inter se; tunc enim apes animose faciunt cantum et stridorem raucum quasi ad modum clangoris tubarum (*), et signum belli ad incitandum suos ad pugnam, et provocandum suos hostes: et glomerantur omnes circa ducem, et fa- ciunt illa mirabilia, qua describit Virgilius in quarto Geor- gicorum ; similiter quando infirmantur faciunt sonum confusum multum. Ad propositum ergo aqua cadens in fine septimi circuli in octavum faciebat tantum roboatum, quantum faciunt apes quando coeperunt (^ appropinquare ad finem istius aggeris: quando tre ombre si partiro d' una torma, idest turba vel secta magna, che passava sotto la pioggia de l'aspro marliro ; et bene dicit, quia in inferno cadit duplex pluvia ; una aqua, nivis et grandinis, qua cadit super gulosos; alia ignis, qua cadit super istos luxu- riosos contra naturam. Prima est (?) nivis ros respectu istius secunde; ideo bene autor appellat eam asperum terraemotum (9); et. tangit adventum et clamorem ista-
(') E. cadit. (*) S., E. e 116, illius fluminis. (*) 116 e E. tubarum in signum. (*) 116, incipiunt. (5) E. e 116, est unus ros. (*) E. e S. tormentum.
CANTUS DECIMUS SEXTUS. 531
rum (') animarum, dicens: et ille tres umbre, venian ver noi, e ciascuna gridava, scilicet ipsarum trium simul, ita quod omnes tres clamabant et idem petebant, sostali (u, idest remorare, che ne sembri, idest (?) videris nobis, esser alcun di nostra terra prava, idest de Florentia que habet cives pravos, et dicit: a P abito, quia cives alicuius patriae solent internosci ab aliis ad habitum vestium, licet hodie tot sint habitus florentinorum, quot vultus eorum, sicut reportant de diversis partibus mundi, per quem semper discurrunt velocius quam hic per arenam. — Ahi. Hic autor descripturus novam poenam istorum, incipit ab exclamatione dicens: Ai me, idest, heu mihi! quasi dicat: dolenter refero, et sine dolore referre non possum, che piaghe vidi nei lor membri, idest cicatrices que re- manent ex inustione (?) et coctura, sicut patet in his qui bullantur vel excarnificantur, et lacerantur cum tenaculis ferreis ignitis; et dicit: recenti e vecchie, propter veteres et novas flammas, qua dantur veteribus et novis culpis; nam extincta una flamma libidinis, revirescit (* alia in istis, ideo dicit: incese da le fiamme, idest impresse carni eorum ab incendio flammarum, et dicit: ancor men duole pur ch'io me ne rimembri, idest dummodo recorder ra- tione poene et ratione infamia; unde nota quod autor movetur ad compatiendum (?) istis, tum ratione publica, quoniam (5) cives erant, tum ratione privata, quia erant homines magni valoris. — A /e lor. Hic autor ostendit quomodo Virgilius fecerit eum benivolum et attentum erga istos. Virgilius ergo (") cognoscens istos qui voca- bant Dantem, licet non cognoscerent eum, nec recogno- scerentur ab eo, convertit se ad eum, et persuasit ut
— — — -€ 5 9. ts o o 0: - -
(*) S. istarum aliarum animarum. (*) E. idest, qui videris esse.
(* S. ustione. (6) E. reviviscit. (*) 116, compatientiam istius. (*) E. e 116, quia.
(*) 116, enim.
532 COMENTUM INFERNI
faceret quod petebant, quia fuerant homines magne probitatis et prudenti: in mundo. Dicit ergo autor: 4 mio dottor, scilicet Virgilius, qui me docebat in omni casu quid haberem agere, s'aflese allor, idest firmavit se tunc ad expectandum, ut Dantes qui sequebatur eum similiter se firmaret et expectaret. Unde nota quod au- tor supra fuit locutus cum ser Brunetto ambulando con- tinuo, quia contulit secum de materia facili; cum illis (*) vero vult loqui stando, quia habet facere subtilem fictio- nem, ut cito patebit. Dicit ergo: e volse il viso ver me, quia scilicet praecedebat me, e disse: or aspetta, el se vuole esser cortesi a costorò, quia fuerunt viri clarissimi (*) et valentissimi; tamen (5) nota quod Virgilius vult quod utatur curialitate erga istos, tamen sine praeiudicio suo, unde non vult quod vadat ad se incendendum pro eis (9. E io dicerei che la frella stesse meglio a te ch'a lor, quasi dicat: convenientius esset quod tu descenderes de aggere, et ires cum festinantia obviam eis, sicut ipsi ve- niunt festinanter versus te, ut sic prestares eis plus honoris, sicut facit minor maiori; se non fosse il foco che. idest quem, /a natura del loco saetta, idest emittit supra istos qui fecerunt contra naturam, qua (? natura loci jaculatur tela et sagittas ignitas, qua ita acute vulnerant membra miserorum. — Ricominciar. Nunc autor ostendit quomodo, ipso et Virgilio expectantibus (5), illi tres ite- rum clamantes fecerunt subito de se unam rotam sive circulum. Ad cuius intelligentiam volo (^) te bene notare, quod autor noster facit hic subtilem et artificiosam fictio- nem nimis. Isti enim spiritus non poterant loqui cum Dante ambulando pari passu secum, sicut fecerat Bru-
(') E. e 116, istis. (*) E. e S. curialissimi. (* E. unde nota. (4) 116, eis, quare subdit. (9) 116, quia. (*) 116, spectantibus.
() S. volo te scire quod.
CANTUS DECIMUS SEXTUS. 533
nettus Latinus, quia ut dictum est, Dantes jam se firma- verat; ipsi vero non poterant retardare, tum quia habuis- sent asperrimum ({') martirium stando pro (*) multitudine flammarum, ubi prius habebant asperum currendo; tum etiam quia forte postea stetissent per centum annos quod non potuissent repellere flammas a se, sicut dictum est in precedenti capitulo: adinvenerunt ergo artificiosum modum quo loquerentur secum, et minus lederentur a flammis, quantum possibile erat eis. Cceperunt enim unum tripudiolum (*) per quod volvebant se continuo in girum, et saltabant ibi penes aggerem loquendo cum autore; et hic est sensus(*) subtilis liberalis, sed est alius sensus subtilissimus moralis; unde volo quod hic notes melius, quod autor ideo fingit istos facere rotam ad reprasen- tandum eorum opus nepharium. Rota namque non habet principium neque finem; ideo bene figurat luxuriam istorum detestabilem, quae non habet principium a na- tura, neque finem ponit in natura; a natura quidem non habet principium, quia contra naturam est. Ideo bene Hieronymus dicit quod isti tales erunt muti in die judicii, quia nullam poterunt facere excusationem, sicut alii lu- .xuriosi qui puniuntur extra civitatem, quia habuerunt magnam inclinationem a natura ad mulieres, sicut et caetera animalia naturaliter inclinantur pro conservatione sus speciei. Nec ponunt finem suum (5) a natura, imo destruunt opus nature et fructum generationis, quo solo propagatur genus humanum. Ideo bene scriptum est a Suetonio VI de XII Ceesaribus, quod cum ille nequissi- mus Nero impurissima belva (°) teneret publice unum puerum inter crura, dixit quidam et bene: si Domitius pater talem uxorem habuisset bene ageretur cum na-
(! E. asperiorem. (*) E. per multitudinem. (*) 116, tripudium. (*) S. sensus subtilissimus. (* E. suum in natura. (*) S. bestia.
534 COMENTUM INFERNI
tura rerum, quia scilicet non esset natus ille Nero iniuria et vituperium nature, qui conatus est semper perver- tere naturam, ducens puerum in uxorem nomine Spo- rum, quem conatus est transnaturare (') in foeminam, et ita de multis, ita quod videtur in hoc casu quod ista luxuria innaturalis sterilissima semper fuisset utilis na- ture in Domitio Nerone patre Neronis, quia scilicet non esset natus Nero maximus inimicus nature humanae. Ad propositum ergo: isti bene finguntur facere rotam quia neque incipiunt a natura, neque finem (?) suum consti- tuunt in natura; unde poterunt dicere eterno Judici: Tu dixisti: Crescite el multiplicamini; nos contrarium fe- cimus. Nunc ordina literam sic: ei, idest illi tres, rico- minciar [' antico verso, vel dic et melius : illi, ricominciar hei, idest heu adverbium dolentis; unde dicit appositive, l'anfico verso, quia hic erat sonus et clamor antiqui do- loris et poena, ita quod sepe iterant istum versum heu heu; nam versus appellatur vulgariter omnis sonus; unde dicimus tota die: talis facit dolorosum versum; et dicit : come noi rislemmo, quasi dicat: tam cito, quam cito fir- mavimus nos, e (ulli (re fenno una rota di se, idest tri- pudium, quando furno giunli a noi, scilicet ex opposito nostri juxta (?) ripam. — Qual. Hic autor specificat in particulari formam motus istorum trium per unam no- bilem comparationem. Ad cuius intelligentiam est scien- dum quod antiquitus in magnis ( solemnitatibus deorum, maxime in Gracia apud montem Olympum, fiebant varia et diversa spectacula, ad qua videnda concurrebant maxima turbe hominum: inter alia È) autem aliqui volentes facere luctam brachiorum inter se exuebant vestes ne essent eis ad impedimentum, et ungebant mem-
(!) S. e E. transmutare. (*) E. finem faciunt in natura. (* E. super ripam. (*!) S. omnibus solemnitatibus. (*) 116, alios autem.
CANTUS DECIMUS SEXTUS. 535
bra eorum oleo vel alio(') liquore pingui, ut facilius manus laberetur ex liquiditate (*) et per membra mol- lia et lubrica; nam quanto res uncta fortius stringitur, tanto citius elabitur ?) de manu. Sicut etiam a simili vi- demus hodie, ad festa maxime que fiunt in villis, quod luctantes ad brachia abiiciunt vestes qua habeant impe- dire eos, et antequam se capiant avisant valde bene commoditatem suam, ut habeant (* quisque suam pre- rogativam. Nunc construe sic literam, qua est valde fortis et intricata, et dicas sic: e ciascuno drizzaro il vi- sagio, idest visum oculorum, a me, et (*) volventes se circulariter in girum, quando volvebant terga autori, quilibet retroflectebat faciem versus autorem, ita quod vultus faciebat motum contrarium pedi, quia pes move- batur in antea, vultus vero retro post tergum; ideo bene dicit: si che il collo, flectens se retro, facea viaggio con- (rario ai pie, et dicit, continuo, intellige sane non quod omnes tres simul tenerent faciem eorum reflexam, quia istud esset falsum ; sed quilibet sua vice, quando scili- cet (5) veniebat ad vertendum terga autori, tunc conver- tebat frontem versus eum, et quia celerrime volveban- tur (7), ideo semper aliquis habebat frontem retro versam et contrariam pedi, ideo dicit: ro(andosi, idest, ita se gi- rando in rota; qual, scilicet dirigere visum, è campioni, idest pugiles, qui pugnant in campo ad experientiam vi- rium suarum pro gloria et honore, nudi el unti; ita fecit Hercules (8) initurus luctam (*) cum Antheo gigante, quia (^) spoliavit se pelle leonis, et unxit se oleo, sicut scribit
. e E. liquiditate per membra.
(*) 116, aliquo liquore. S S. e E. ut habeat.
) ( (*) 116, labitur. ( (*) E. idest, volventes.
(*) E. scilicet vertebat terga auctori, et veniendo convertebat frontem. C) 116, movebantur.
(*) E. Hercules iturus luctatum cum Antheo inunxit se oleo.
(*) S. pugnam. (!*) S. qui.
536 COMENTUM INFERNI
Lucanus: soleno fare avvisando lor presa e lor vantaggio, et (') hoc faciunt, prima che siano battuti e punti tra lor, cum palmis vel pugnis. Nec intelligas hic cum ferro, sicut pugnabant aliqui et adhuc hodie pugnant, sicut duo reguli qui pugnaverunt in conspectu Scipionis apud Car- thaginem Hispanie; et sicut tres Horatii (*) pugnaverunt cum tribus Curiatiis Albanis, quia tunc comparatio non esset propria, quia jam audisti quod erant nudi (?) ve- stibus, et isti nudati et totaliter depilati; pugiles uncti ardebant in pugna, et isti ardebant flammis velut uncti oleo; pugiles avisabant captionem suam ut vitarent me- lius verbera palmarum, isti ut levius fugerent vulnera flammarum; pugiles capientes se manibus movebantur continuo in arena in qua pugnabant, et (5 ita isti con- tinuo se volvebant in peiori arena, in qua pugnabant cum manibus contra flammas, cum pedibus contra sa- bulum calidum: ergo bene comparatio exprimit clare, quomodo isti avisabant modum artificialem quo habilius moverentur inter se, et loquerentur cum autore.
Deh! se miseria. Ista est secunda pars generalis in qua autor, facta dispositione istorum ad loquendum secum, nunc facit unum «eorum loqui sibi, qui manifestat primo Socios, postea se ipsum. Iste autem erat quidam miles florentinus vocatus dominus Jacobus Rusticutius, qui pulcre persuadet autori ut manifestet se eis (5), non at- tenta et considerata miserabili poena suorum vitiorum, sed clara fama virtutum suarum. Dicit ergo autor: un, scilicet praedictus Jacobus, comenció, scilicet dicere mihi deprecative, deh! la fama nostra, que est satis laeta de nobis in mundo, in patria tua et partibus tuis, pieghi
(*) 116, et hodie faciunt. (^) 116, Horatii romani pugnaverunt.
(*) 116, nudi, et sic vide quantum comparatio pugilum sit propria: pugiles erant nudati vestibus.
(9 S. et isti continuo ita se volvebant. (*) E. ipsis.
CANTUS DECIMUS SEXTUS. 537
Panimo (uo a dirne chi tu sie; et assignat (') causam quia habeant omnes tres maximam aviditatem sciendi quis esset, cum dicit: che così sicuro, non curans tibi de ar- dore flammarum, qua non attingunt te, freghi i vivi piedi per l'Inferno, quasi dicat: quia tu es vivus et sine poena aliqua secure vadis per aggerem lento passu; nos vero mortui trepidi cum poena currimus celeriter per arenam ardentem, quia non es infectus ista labe turpissima, qua nos; et hoc dico: se miseria d' esto loco sollo, idest istius sabuli non solidi, el (risto aspetto (*), scilicet fumo caligi- noso, qui nascitur ex isto igne, e brollo, idest spoliatus et depilatus capillis et barba, rende in despetto noi e no- stri preghi. Hoc pro tanto dicit, quia locus desertus et habitus despectabilis ?) solent reddere hominem con- temptibilem. — Questi. Hic predictus spiritus ut reddat auditorem avidiorem ad respondendum sibi, non expe- ctata responsione (9, manifestat sibi socios et se; et primo incipit a digniori, scilicet a Guidone Guerra. Et circa istius descriptionem, lector, est aliqualiter immorandum, quia multi mirantur, immo truffantur ignoranter, quod Dantes, qui poterat describere istum virum praeclarum a claris progenitoribus (^) eius et claris gestis, describit eum ab una femina avia sua, donna Gualdrada. Sed certe autor fecit talem descriptionem tam laudabiliter quam prudenter, ut (5) hic implicite tangeret originem famose stirpis istius, et ut daret meritam famam et lau- dem huic mulieri dignissime. Ad cuius rei intelligen- tiam est sciendum, quod Otto IV, cum venisset in Ita- liam, ivit visitatum Florentiam tamquam florentissimam
(! E. et assignat causam quare habeant. — 116, et asserit causam quia habebant.
(*) 116 e E. aspetto, quia est ita coctus igne, vel, e’! tincto aspetto, scilicet fumo.
(*) E. despectibilis. (^) E. responsione auctoris manifestat.
(5) E..progenitoribus, et eius claris. (*) 116, et hic implicite tangit.
538 COMENTUM INFERNI
civitatem et terram imperii. Et cum die quadam cele- braretur solemne festum in Florentia, sicut forte festum Baptista, quo nullum fit celebrius, ibi imperator cum quibusdam nobilibus de Terra ivit ad festum. Et dum staret in via publica ad videndum puellas, que sunt ibi pulcerrimze et plurime, ecce inter alias transibat una virgo elegantissimae forma; cuius miro decore stupe- factus imperator, convertens se ad unum inilitem pro- bum antiquum spectat: virtutis, cuius nomen erat do- minus Bilinconus ('), de Ravignanis de Florencia, petivit ab eo quanam esset illa tam nobilis indolis et vage ap- parentia&. Respondit Bilinconus: inclyte domine, hzc est filia unius, qui si vellet, posset de presenti facere vos exosculari *) eam. Puella autem, qua incedebat auri- bus arreptis, audita responsione patris, vertit se ad eum aperte et verecunde, et dixit: in veritate, pater mi, par- cat mihi reverentia vestra, numquam quisquam exo- sculabitur (?) me, nisi legitimus sponsus meus. Impera- tor, audito tam nobili responso, et cognito quod ista erat filia domini Bilinconi () voluit quod ista posset honeste osculari, et mandavit patri, ut vocaret Domicellam ad se. Deinde vocavit ad sc quemdam strenuum militem, qui vocatus est (°) comes Guido vetus, qui erat in eius con- sorlio; et tradito sibi annulo suo fecit eam desponsari, et dedit sibi in dotem et nomine dotis illum Comitatum Casentini, qui postea diu fuit comitum Guidonum. Et ex isto comite Guidone vetere, et ex ista domina de- scenderunt omnes comites Guidones, qui postea divisi sunt in multa membra, et fuerunt familia famosa et po- tens nimis; qui tenuerunt multa et magna castella citra et ultra Alpes, non solum in Tuscia, sed etiam in Ro-
(') E. (hec erat eius filia unica de Ravignanis) petivit ab eo. (3 E. osculari. (9 S. osculabitur. (*) E. Bilincioni. (*) E. est dominus Guido.
CANTUS DECIMUS SEXTUS, ü3U
mandiola. Nunc ad literam veniendo dicit Jacobus Uu- sticutius Danti: questi, Porme di cui mi vedi pestar, idost iste cuius vestigia vides me calcare; quia onim movo- bantur (') frequenter et circulariter unus premebat vo- stigia alterius, quasi dicat: in cuius societate me vides moveri pari passu, quia sum sibi socius in pura, sed non deberem esse alia via, quia ipse (*) fuit nobilis de no- bili genere et magnificus (), ego vero ignobilia et. ple- beius, fu di grado maggior che lu nun credi, quia fult nobilis comes, magnanimus miles, et tamen tu non ere- dis (*) sic, nec videtur sic, quia non discernitur nunc per aliquid (?) signum nobilitatis vel probitatis in isto loco ma- ledicto; ideo dicit: (uto che nudo e dipeluto vada, quia scilicet erat totus spoliatus capillis, barba, et omnibus pilis; quasi dicat tacite: fuit homo magna: probitatiy et fame, licet sit nunc ita infamatus ista turpi maculs, Et describit eum ab avia sua, dicens: nipote fu ds lu buona Gualdrada. Ad quod bene intudligendum, nota, quod comes Guido vetus habuit ex dieta domina mulus filios, quorum unus vocatus est Guigliedinus; ex. qu) natus est comes Guido Novellus, qui teuuit partu gqhi- bellinam, et fuit multus) armiger, eX muMa fuit pro parte ghibellina, de quo sepe fit sunt MW elo opere, Alius fuit vocatue Kogerius, ex quo natus cs joe) 14)- mes Guido Guerra. Ex quo pat, quod uterque Guido, scilicet Novellue et Guerra, fuit tseopos diu dou. NAA eüam. quod bia egregia juveuis v9cala ca propri ug- mine Inghuldrada ^ ; eed autor utitur vocalulo «4A et corrupio, quo utuutur 1uuliereo 44. vulgasce, qui di- cunt Gualdrada : sicut eyo. vidi 4) 4U904AuU) AUMA. MAX,
—
116, volvtiato. t5, bp. iple $t ult» de nibo Maas. "^ 116, muagalla. (P X. sabor N^, SAP IAE OMAHA " £F. «€ K. sapo e FK. ple de.
n #4
: £ Mghesóeudo. — 1, Sayid ndo
540 COMENTUM INFERNI
qui volens vocare filiam suam Lucretiam, corrupte vo- cavit (') ipsam Alegriciam (5. Deinde describit autor di- ctum comitem a nomine proprio, et ab agnomine pro- prio, dicens: et iste, Guido Guerra ebbe nome; et bene sibi convenit utrumque, quia fuit magnanimus dux mul- : torum, et bene guidavit, et fuit magnus (*) guerriger, et vir bellicosus multum. Ad cuius rei intelligentiam volo te scire, quod hic comes Guido Guerra, tempore, quo Caro- lus primus vocatus (* est ab Ecclesia venit in Italiam con- tra Manfredum, ivit cum fere cccc equitibus florentinis exulibus obviam Guidoni de Monforte, qui ducebat exer- citum Caroli per terram usque Mantuam ; deinde transi- verunt per Bononiam, Romandiolam, Marchiam et Du- catum, et non potuerunt transire per Tusciam, quia tota erat sub parte (5) ghibellina, et dominio Manfredi ; unde multum temporis expendiderunt in via; tandem appu- lerunt Romam, ubi erat Carolus. Postea Guido cum suis fuit in expugnatione sancti Germani; deinde fuit in bello, quod habuit Carolus contra Manfredum apud Beneven- tum. Quibus visis Manfredus petivit: Ubi sunt ghibellini, pro quibus tantum expendidi et laboravi? Et subdit: Vere gens illa non potest hodie perdere. Hoc dixit, quia si Ca- rolus vincebat, erant victores; et (*) si ipse Manfredus vin- cebat, fuisset eis amicus. Et verum dixit, quia Manfredo victo, comes Guido Guerra cum favore et gente Caroli redivit Florentiam, et inde expulit ghibellinos. Ideo bene describit eum a prudentia et probitate dicens: e fece col senno assai e con la spada in sua vita, et est magna laus Guidonis, quia communiter fortes bellatores non in- veniuntur prudentes; et e contrario: iste autem erat au- dax in prelio et prudens in periculo, sicut recte dicit
(!) S. e 116, vocabat. (*) E. Alegrinam. (*) S. magnanimus. (*) S. e E. vocatus ab Ecclesia. (*) 116, potestate. (*j E. et si Manfredus.
CANTUS DECIMUS SEXTUS. 541 -
Livius de Hannibale. — Z' altro. Hic Jacobus Rusticutius describit secundum socium sui tripudii. Ad cuius cogni- tionem est sciendum, quod iste Theghiaius fuit nobilis mi- les (') florentinus de Adimariis, homo sani consilii in re- publica; cui si sui cives credidissent, non recepissent illam stragem magnam ad Montem-apertum, de qua scriptum est supra capitulo X. Nam cum florentini tracta- rent in publico consilio de eundo contra senenses ad ful- ciendum Montem Alcinum, iste primus consuluit quod nullo modo deberent ire, quia ibi erat latens proditio, et quod senenses non poterant diu sustinere expensas gentis theutonice, quam habebant a rege Manfredo; et multa similia dixit pro communi utilitate: Guido Guerra, qui eodem tempore floruit, idem dixit. Et alius miles, no- mine Dechus (5 de Girardinis (?) pertinacissime contradixit similiter; cui post longam contentionem finaliter fuit im- positum silentium sub poena capitis. Iverunt ergo flo- rentini contra consilia tot sapientum, et fuerunt infeli- citer debellati, sicut alias dictum est, et dicetur. Dicit ergo autor: /' al(ro che (rita la rena appresso me, cuius virtus et probitas non apparet hic, ce Teghiaio Aldo- brandi, nomen adventitium eius fuit, non nomen cogna- tionis; quia, ut jam dixi, fuit de Adimariis, familia magna valde; et dicit: Za cui voce, idest fama, nel mondo su dovria esser gradita, quia homines deberent habere gra- tum audire de eo. — E io. Hic iste spiritus ultimo descri- bit se ipsum, et tangit causam sua damnationis. Iste fuit miles florentinus, vocatus dominus Jacobus Rusticutius, vir popularis, sed tamen valde politicus et moralis, licet cognominaretur Rusticutius (9: homo valde dives, sed prudens, placidus et liberalis; qui poterat videri satis felix inter cives suos, nisi habuisset uxorem pravam; ha-
(*) S. nobilis civis. (3) 116, Cechus. (*) E. de Gherardinis. (* S. Rusticus.
542 COMENTUM INFERNI
buit enim mulierem ferocem, cum qua vivere non po- terat; ideo dedit se turpitudini. Unde narratur de eo, quod cum semel introduxisset puerum in cameram suam, ista mulier furibunda cucurrit ad fenestram palatii sui, et coepit clamare ex (') alta voce : ad ignem, ad ignem. Tunc concurrentibus vicinis, iste Jaccbus egressus cameram, cepit minari uxori mortem; at illa rediens ad fene- stram, clamare coepit: non veniatis, quia ignis extinctus est. Et sic nota cum quanta solertia et prudentia (?) viri debeant ducere uxores. Vide, ad quid devenerit iste va- lens miles. Vere acerbior poena inferni est suavis re- spectu male uxoris; per diem non habes bonum, per noctem peius. Dicit ergo iste de se: ef io che posto son con loro in croce, idest in eodem cruciatu et poena, sicut sum simul cum eis in eodem tripudio, fui Jacopo Rusti- cucci, et ecce causam, e certo la fiera moglie più ch’ altro mi noce. Maledicatur ista excusatio; fecit enim iste more Orphei, qui, ut dictum est capitulo IV, perdita uxore sua, coepit in totum spernere fcemininum (*) genus: propter quod mulieres totum illum crudeliter lacerarunt (*). Ita utinam contingeret talibus (5), quia pauciores reperi- rentur.
$' io fossi stato. Ista est tertia pars generalis in qua autor respondet ad dicta, et narrat mutationem morum su& patriae. Et primo ostendit magnam aviditatem quam habebat de recipiendo istos, dicens: Jo mi sarei gitlato di sotto da lor, idest ego saltavissem de aggere in quo eram inferius inter eos ad gratulandum, s' io fossi stato coperto dal foco, idest totus exemptus a flammis sicut eram in ripa, e credo chel dollor l'avria sofferto, idest (*) Vir- gilius consensisset mihi, sed non feci; unde dicit: ma
— ———- — i — -— —
(' E. clamare alta voce. (*) S. providentia. (3) E. e 116, foemineum. (*) 116, laceraverunt. (*) 116, hodie talibus. (*) E. e 116, idest quod Virgilius.
CANTUS DECIMUS SEXTUS. 543
paura vinse la mia bona voglia che mi facea ghiotto, idest avidum, di lor abracciare: per hoc autor figurat, quod aliquando fuisset cum talibus familiariter conversatus, nisi timuisset infamiam istius vitii abhominabilis Deo, et innominabilis mundo. — Poi. Hic autor incipit respon- dere ad singula que dixerat ille spiritus; et primo ad id quod ille dixit supra, quod non haberet ad indignationem loqui eis propter aspectum coctum et depilatum; et di- cit: la vostra condicion, quantumcumque misera, non mí fisse dentro dispetto ma doglia, quasi dicat: visio vestra non ingeneravit menti me: contemptum, sed dolorem compassivum, (anto che tardi, (ulla si dispoglia, quia semper condolebo (') quando recordabor. Et hic adverte quod aliqui dicunt imprudenter, quod autor hic in- nuit (?) tacite, quod fuerit foedatus isto morbo, in eo quod tantum ostendit se compati illis. Sed istud est omnino falsum et absurdum nimis dicere, quod autor ostendit totiens se compati multis, sicut uni desperato, gratia ca- ritatis patrie, immo (?) et extraneo. Unde finxit se non posse loqui Petro de Vineis pra nimia pietate, tum ra- tione virtutis, tum ratione innocentia ; et ita sepe videbis in multis aliis locis. Praeterea autor fuit summe amorosus, et nimis amator mulierum, sicut ostensum est supra, ubi tractatum fuit de luxuriosis incontinentia; ideo dico, quod autor compatitur infelicitati istorum, quasi dicat : cum isti fuerint homines tante virtutis et probitatis, ad quam infamem culpam devenerunt! Ergo bene dicit: ego concepi magnum dolorem, /osío che questo mio si- gnore, scilicet Virgilius cuius preceptis semper pareo, me disse parole, scilicet quando dixit supra: a costor si vuole esser cortese; per le quai 1o mi pensai che (al gente
— ————— ———— À
(') E. dolebo. (?) 116, annuit. (* 116, immo etiam pro nimia pietate finxit se non posse loqui Petro de Vineis pro uno extraneo, tum ratione.
544 COMENTUM INFERNI
venisse, scilicet vere nobilis et honorabilis, qual voi siete. Et tangit rationes, quia (') compatitur eis, scilicet amo- rem (*) patrie et virtutis eorum; et in hoc respondet pe- titioni principali factz sibi, scilicet quis esset, confirmans illud quod ille dixerat supra: che ne sembri esser alcun di nostra terra prava. Dicit ergo: Di vostra terra sono, scilicet de Florentia, e sempre mai ritrassi et ascoltai, idest recitavi (9) et audivi cum affectione, 7 opra di voi, idest opera vestra, e gli onorati nomi. — Lasso. Hic autor respondet ad illud quod ille spiritus dixit supra quando dixit: che vivi piedi Così sicuro per l'Inferno freghi. Et dicit : lasso lo fele, idest vitia, que sunt amarissima tam- quam fel in fine, licet in principio videantur delectabilia, ut plene dictum est capitulo I, e vo per dolci pomi, idest pro (5 fructu virtutis, scilicet pro vera felicitate. Simile dicit, Purgatorii capitulo XXII, ubi dicit: quel dolce pomo, et dicit: promessi a me per lo verace duca, idest, per Vir- gilium qui promisit mihi veram felicitatem; et subdit : ma pria conven che (omi infin al centro, quia (5) non suf- ficit incoepisse istam considerationem vitiorum, et suppli- ciorum infernalium, nisi totum videatur; nam non qui incoeperit (9) etc. Oportet enim tendentem ad beatitudinem prius descendere ad infernum, idest ad considerandam materiam () et poenam peccatorum, deinde per (*) pur- gatorium, idest per penitentiam transire ad aeternam gloriam paradisi; et notanter dixit: (omi, quia in centro inferni tomabit, quia volvet caput ubi primo habebat pedes. — Se lungamente. Nunc autor ostendit qualiter idem Jacobus fecit sibi aliam petitionem generalem circa mu- tationem morum suas patrie, qui adiurat autorem per
(‘) E. e S. quare. (?) E. amore. (*) S. auscultavi et audivi. (4) E. per fructum. (*) S. quasi dicat: non sufficit. (*) S. incipit etc.
(*) 116, miseriam. (*) E. per purgationem, et penitentiam transire.
CANTUS DECIMUS SEXTUS. 545
duo que sunt maxime desiderabilia homini, scilicet habere longam vitam in presenti, et longam famam in futuro. Sententia est satis clara, ideo ordina sic literam: quegli, scilicet Jacobus praedictus, rispose ancora, scilicet fa- ciendo novam petitionem: d?, idest dic nobis, quia vi- deris homo veridicus ( et fide dignus, se cortesia e valore dimora nella nostra terra, scilicet Florentia, si come suole, idest sicut erat tantum (3) pridie tempore no- stro, quia multi erant nobiles, liberaliter et magnifice viventes. Et hic nota, quod largitas, sive liberalitas ap- pellatur curialitas, quia primo et principaliter (*) manavit a curiis principum, ut sepe patet in isto libro. Nota etiam quod iste petit de his in quibus maxime claruerunt, quia qualis est (*) unusquisque talia dicit et operatur, o se del tutto se n' e gita via, idest, an si omnino recessit et relegata est a patria. Et hoc dico : se / anima conduca le tue mem- bra lungamente, idest si diu vivas vita (*) temporali, e se la fama tua luca dopo te, idest et si fama tua luceat post mortem tuam, cuius avidissimi sunt poetze, ut saepe dictum est, et dicetur. Et subdit causam su petitionis, et vult breviter dicere: non videatur tibi mirum si sic peto, quia quidam conterraneus noster nuper mortuus qui paulo ante pervenit ad istam arenam refert nobis molesta ni- mis de terra nostra. Et ut videas clare quod iste spiritus novus erat idoneus ad referendum (9) sibi veritatem de curialitate, et ad vituperandam avaritiam, debes scire quod Guiglielmus Burserius fuit quidam civis florentinus, faciens bursas, vir secundum facultatem suam placibilis et liberalis; qui tractu temporis habens odio officium bursarum, quibus clauditur pecunia, factus est homo cu- rialis, et ccepit visitare curias dominorum et domos no-
(!*) E. juridicus. (*) 116, ante pridie. (*) E. principaliter a curiis. (*) E. est vivus quisque talia. (*) S. vita corporali temporali. (*) E. ad referendam nobis veritatem.
546 COMENTUM INFERNI
bilium. Accidit autem, quod semel applicuit ad civitatem Janus, ubi moram traxit pluribus diebus, retentus et honorifice tractatus a quibusdam nobilibus. Erat in die- bus illis in Janua quidam dominus Herminus (') de Gri- maldis, qui in possessione divitiarum non solum excedebat januenses, qui sunt ditissimi, sed etiam omnes italicos ; et sicut superabat omnes in opulentia, ita in cupiditate et miseria (*), ita quod non solum honorabat alios, sed pro se vivebat parcissime, cum tamen januenses com- muniter vivant parce; imo, quod turpius erat, induebatur viliter, cum tamen januenses generaliter induantur splen- dide. Iste ergo Herminus, audita fama Guiglielmi, misit pro eo, et introduxit eum in salam cuiusdam pulcre domus, quam fecerat noviter fieri. Et quia adhuc reman- serat in eo aliqua scintilla nobilitatis )) quam omnino avaritia non extraxerat (5, dixit Guiglielmo: Deh domine Guiglielme, vos, qui multa vidistis, sciretis ( ne me do- cere aliquam rem peregrinam numquam amplius visam, quam possem facere pingi in ista mea sala ? Guiglielmus audiens suum inconveniens loqui, respondit : Domine, non crederem posse vos docere, nisi forle essent ster- nuta, vel similia his. Sed si placet, docebo vos unam, quam non credo vos vidisse unquam. Dominus Herminus factus avidus, subito dixit : Deh! rogo vos, dicite mihi (9); non expectans ipsum responsurum, ut fecit: cui Gui- glielmus presto dixit: Facite pingi dominam Liberali- tatem (^). Herminus tunc audito scommate mordacissimo, transfixus fuit tam forti telo verecundiae, quod quasi mu- tavit malignum morem avaritie in laudem largitatis: et
(!) S. Hieronymus. — 116, Herminius (cos! sempre) — E. Hernius (cosi sempre).
(*) E. et miseria alios excedebat, ita quod.
(*) E. nobilitatis, dixit Guillielmo: deh! Domine Guillielme, vos, qui multa.
(*) S. e 116, extinxerat. (?) E. sciretis me.
(*) 116, mihi qua est ipsa. (*) 116, curialitatem.
CANTUS DECIMUS SEXTUS, 04"
dixit facie flammata rubore: Ego faciam pingi tile, quod nec vos, nec (') alius poterit rationabiliter. dicere, quod numquam viderim, vel (*) noverim ipsam. Kt ab Illa die in antea tante fuit virtutis et efficace verbum (Gul- glielmi, quod postea fuit liberalior et gratloslor (*) otmnt- bus. Non tamen credas, quod factus sit prodigus, sicut postea fuit dominus Carolus Grimaldi de domo nua, qui factus arcipirata valentissimus, apud mirabile Castellum Monaci infestabat omnes navigantes per mare Leonis, for- midatus etiam a magnis principibus, nedum privatis mer- catoribus. Ad propositum ergo vide, quanta arte utitur hic autor, qui fingit, quod Jacobus Rusticutius allegat Guiglielmum Burserium, qui dolet de curialitate perdita in patria sua, quia ipse erat optimus judex in tali canini, et bene noverat curialitatem et curíales enum patri, et fuit (5 infestus hostis avaritia, ita quod ín aliena terra, ubi plurimum potest avaritia, mirabiliter exptlit cam de pectore hominis, in quo videbatur penitus indurata, Nine ad literam dieit Rusticutins, adducens cansam (qnare sie petiverat, cde, idest quia, Guglielmo Borsieri A quen se dole com noi, idest qui punitur eadem perso mbiaewm, Ft hic vide «mod antor per modem incidere nomini unum alam frrriatam cadem intga, €t fac mementett de homme quia " fef valene emriakia, ef del: per poro; hic dicuat ali «quod pare perraro: fed vow vide- tur veram. quia est de qrexye informa. te gravina delle querant quam primi. de qnibns diefam esf i preredenws capital iden diras: per poro, idesf per parvm fem pes. quia noviter mortuus erat; et ifa esf infenfin lifays, quia nova rerentia pertaverat * iie. me damnafi i inferno neseinnt qno fiani ^ groesentue in mimbdo, nia
— — — — ——— 0 —
" + nee alienis alien * B. deve ntoperhvtent, " B. zrtier. v B fM cile inifarntrte. PDL qu. ^ 348, foie. 1.598, fee.
548 COMENTUM INFERNI
referatur (') sibi ab alio, sicut jam dictum est supra, ca- pitulo X. Et dicit : e va ld coi compagni, quia scilicet erat de turma, de qua exiverant ipsi (*) tres, sicut dictum est in principio capituli, qui quia currebant jam erant elongati a visu istorum, assai ne crucia, idest tormentat, con le sue parole, ultra tormenta flammarum, quia sci- licet dicit nobis, quod cupiditas et vilitas intraverunt ter- ram nostram loco curialitatis et probitatis. — La gente. Hic autor respondet ad quaesitum confirmans secundam partem petitionis, scilicet quod probitas et liberalitas omnino recessit de Florentia; et apostrophans ad Flo- rentiam clamat indignanter: O Fiorenza, la gente nova, quia scilicet rustici venerunt ad habitandum Florentiam, et nobiles cives sunt expulsi, sicut dicetur plenius Pa- radisi capitulo XVI, e subiti guadagni, et per consequens illicita, quia, ut ait Salomon: Substantia festinala cito (3) minuiur; quasi dicat: et nove divitiae facte, ubi so- lebant esse antique, que attestantur nobilitati, han gene- rato in te orgoglio e dismisura; et sic contra valorem op- ponit arrogantiam, contra curialitatem, immensitatem (5, intemperantiam, sicut potes videre prealligato capitulo Paradisi, magnas superfluitates florentinorum in domi- bus eorum, qui faciunt cameras reginarum de lucris istis subitis, et non curialitatem alteri; et dicit: st che già ten piagni, idest in tantum, quod tu Florentia jam ploras et doles. Et subdit quod exclamavit ita vociferan- ter, unde dicit : così gridai con la faccia levata, quod fuit signum doloris et ira. Dolebat enim autor quod rustici venissent ad civitatem, et ipse et alii nobiles exularent. — E i tre. Hic autor ostendit quomodo predicti tres spiritus
(!) E. referantur. (3) E. illi tres.
(*) S. cito morietur et minuetur. — 116, cito minuetur. — E. subito minue- tur; quasi dicat auctor quod nova.
(*) E. immensam intemperantiam.
CANTUS DECIMUS SEXTUS. 549
laudaverunt responsionem nobilem quam fecerat cum magna (') libertate et veritate respicientes primo se in- vicem, unde dicit: e i (re che ciò infeser per risposta guardar l'un P altro, quasi admirantes, come al ver se guata, e risposer (ulli, scilicet illi tres spiritus nobiles: o felice te se si parli a (ua posta, tam cito, tam breviter, tam veraciter, se i] soddisfare ad altri, idest alterius petitioni, fi costa si poco l'altre volte, sicut nunc, quasi dicant : non poteras melius, brevius et clarius insinuasse nobis presentem Florentia statum : et deinde concludentes pe- tunt famam ab autore, quia aliud petere non poterant, adiurantes ipsum per id quod est maxime salutare homini peccatori, scilicet dimittere vitia, et redire ad virtutes. Dicunt ergo: però fa che favelli di noi a le genti, scili- cet laudando et memorando virtutes nostras, se tu campi d' esti lochi bui, idest si tu evadas de istis locis inferna- libus obscuris, scilicet a peccatis, e (orni a riveder le belle stelle, idest (*) virtutes claras, sicut videtur (*) in fine In- ferni, et in principio Purgatorii, quia fugata nocte pec- catorum autor redibit ad lucem virtutum (5 ; quando ti gioverd dicer, io fui, idest quando delectabit te dicere viventibus : ego fui in inferno mortuorum, et vidi unam pluviam ignis sub qua aliqui jacebant, aliqui sedebant, aliqui currebant, quia delectabile est homini recordari laborum praeteritorum, quando pervenit ad quietem, imo multum gloriatur. — Indi. Hic autor ultimo claudit istam materiam violentorum contra naturam, dicens illi : indi rupper la rota, idest (°) solverunt tripudium, finito ser- mone, et a fuggirsi, valde velociter. Unde dicit: /e gambe loro isnelle sembiaron ali, idest vise sunt ale adeo quod,
(') S. magna liberalitate vel libertate.
(*) E. idest nitentes, claras, sicut videbitur.
(*) 116, dicetur. (*) 116, virtutum; et dicit: quando. (*) S. idest illi solverunt, — E. idest ruperunt tripudium.
550 COMENTUM INFERNI
uno amen non seria possulo dirsi, quod vocabulum tam cito profertur, così tosto come foron spariti, tum quia vo- lebant attingere (') suos qui precurrerant velociter, tum quia steterant ibi cum magno incomodo suo cum toto tripudio, et dicit: perché al maestro parve di partirsi ; sa- tis enim dictum (?) erat de tam obscena et tam spurca (5) materia. Et hic ultimo adverte, quod autor posuit (5 tot cives suos in ista arena et in omni genere, sicut inter literatos Brunettum et Franciscum Accursii, inter cleri- cos episcopum Andream, inter nobiles Guidonem Guer- ram et Thegbiaium, inter populares Jacobum et Guigliel- mum. Et vere nimis est culpandum (5) et infamandum vitium istud in florentinis, qui faciunt tam indignam iniu- riam nature, que dedit eis tam famosas foeminas. Nota etiam quod illud quod autor hic fingit de igne cadente et cruciante istos, aliquando invenitur verum in isto in- ferno viventium, sicut patuit in Pentapoli, ubi pluit ignis, et ($) etiam adhuc arena arida sterilis sicut hic; ideo habet magnam convenientiam cum ista. Multe etiam civitates experte sunt divinum judicium propter boc, sicut sepe Florentia aliquando fuit tota cremata, aliquando pro (7) parte magna olim, sicut tradunt proprie chronica eorum; sed Dei gratia hodie videtur multum purgata: videmus etiam quod justitia humana dat ignem talibus.
Io lo seguia. Ista est quarta et ultima pars generalis, in qua autor incipit tendere versus materiam fraudium; et primo continuans dicta dicendis ostendit locum ad quem pervenerunt (5) dicens : Io /o seguia, quia ipse jam praecedebat me, e poco eravamo ili, per aggerem illum, che 'l suon de l'acqua, idest reboatus magnus fluminis
(!) 116, attingere socios qui praecurrebant.
(*) E. dictum est de tam spurca. (*) 116, turpi.
(* E. posuit hic tot. (*) S. e E. infandum vitium. (*) 116 e E. et est adhuc arena arida et sterilis ibi, sicut hic.
(*) E. pro parte olim. (*) E. pervenerant.
CANTUS DECIMUS SEXTUS. 251
Phlegetontis, quod cadit in alium circulum fraudulen- torum, sicut premissum fuit in principio huius capituli, n' era si vicino, quia appropinquabamus ad finem istius vie, che per parlar saremmo a pena uditi, quia excessus soni perturbabat auditum. — Come. Hic autor describit cursum et casum istius aqua Phlegetontis per compara- tionem aqua alterius fluminis italici. Et quia comparatio est fortissima et intricatissima quantum ad sententiam et quantum ad literam, et multi multa (') erronea dixerunt in eius expositione, ideo est bene advertendum ad decla- rationem eius(?, quod inter Galliam et Italiam supra Montemferratum et Januense (5), est mons, qui dicitur Ve- sulus, principium montis Apennini; ex quo monte Vesulo nascitur nobilis fluvius Padus, qui colligit omnes aquas Lombardie cadentes a sinistra Apennini. Modo omnes tales aqua non derivant per se ad mare, et immediate, quia omnia flumina Pedemontium et Lombardie primo decurrunt ad Padum: deinde Padus portat omnia in mare. Primus autem fluvius, qui sine Pado intrat mare est quidam fluvius, qui vocatur Aries sive Montonus, qui la- bitur juxta moenia Forlivii in Romandiola, et apud Ra- vennam intrat mare (5, et vocatur Aqua Quieta in mon- tibus; sed postquam incipit descendere ex alpibus ad planum, vocatur Aries. Modo ad propositum; vult dicere autor, quod sicut fluvius Montonus, qui nascitur in alpe, primo labitur per loca montana inter saxa, deinde de- scendit cum magno murmure ad loca plana et mutat nomen, quia mutat locum ; ita iste fluvius Phlegeton, qui nascitur a montanea Yda, labitur primo per multa loca, sicut per (5) circulos incontinentium et violentorum, tam- quam per loca montana: deinde cadit cum magno sono
(*) 116, multa dixerunt. (*) E. istius. (*) E. januensem ditionem. (*) 116, in mare. (*) S. per multos circulos.
552 COMENTUM INFERNI
in (*) loco basso et transit per circulos fraudulentorum, et finaliter facit Cocytum: et sic ista aqua mutat nomen quia mutat locum. Nec mireris si dico quod aqua infer- nalis vadit per loca montana, quia licet infernus sit totus bassus, tamen unus circulus est bassior altero, quia sem- per descenditur inferius; imo unus circulus potest dici altissimus, alter bassissimus respective, et omnia flumina infernalia sunt ex una aqua, et manant ab eodem fonte, licet habeant nomina distincta. Ex dictis ergo patet quan- tum comparatio praedicta sit propriissima, quia una aqua descendens ab alto monte Crete primo vocatur Acheron, postea Phlegeton, et est sicut una aqua descendens ab alto monte Romandiole primo vocatur Aqua Quieta, po- stea Montonus. Nunc construe sic literam : Not trovammo risonar quell' acqua tinta, scilicet Phlegetontis, que erat tincta rubore, per una ripa discoscesa, idest ruinosam, di- rupatam (9, sì ch’ avria offese l' orecchie in poco d' ora, pro- pter excessum soni magni, cosi come quel fiume ch’ à prima proprio cammino, quia scilicet primus per se vadit ad mare, da la sinistra costa d' Apennino: omnia flumina na- scentia a sinistra Apennini cadunt in mare adriacum, a dextra vero in mare tuscum. Et dicit: da monte Veso, idest(?) citra versus orientem ; unde non intelligas quod iste fluvius nascatur de monte Vesulo, sicut quidam igno- ranter dixerunt, quia sunt ultra (* ducenta milliaria inter montem Vesulum, de quo nascitur Padus, et fluvium Mon- tonum qui nascitur in alpibus Romandiole supra For- livium. Multi etiam per ignorantiam corrumpunt (5) lite- ram, et dicunt: monte niso. Dicit ergo: che, idest qui fluvius, se chiama Acqua Queta, forte quia tacite, non so- nanter currit ; ante enim quam cadat in planum videtur
(') 116, in loca bassa et tangit per circulos. (*) E. diruptam. (*) S., E. e 116, idest a monte Vesulo citra versus. (*) 116, circa ducenta millia. (*) S. corruperunt.
CANTUS DECIMUS SEXTUS. 553
quasi unum oleum, suso, scilicet in montibus, avanti che divalli, idest antequam derivet, giù nel basso letto, sci- licet in planitiem Romandiole, el ee vacante di quel nome a Forlì, quia non vocatur amplius Aqua Quieta, sed Mon- tonus, forte quia impetuose currit, rimbomba, idest reso- nat, /à sopra san Benedetto dell alpe; est enim ibi mo- nasterium monachorum sancti Benedicti in Alpe inter Romandiolam et Tusciam, et dicit: per cader ad una scesa, idest propter cadere ad unam descensionem. Et describit istum locum ab uno casu incidenti, dicens: ove, idest in quo loco, apud sanctum Benedictum, dovea esser ricetto, idest receptaculum, ita quod receptus capitur (') hic substantive, non adiective, per mille, idest pro mille hominibus. Ad cuius liter: intelligentiam volo quod scias, quod quidam comes regnans in montibus illis decreverat facere ibi (*) unum castrum sive fortilitium, ad quod re- duceret omnes (5) habitantes loci habentes domos suas et habitacula dispersim, quod tamen non effecit (^. — Io avea. Nunc autor volens descendere ad tractatum nove materie, scilicet fraudis, facit unam pulcerrimam fictio- nem ad illam investigandam. Ad cuius intelligentiam est sciendum quod Dantes subtiliter fingit, quod de mandato Virgilii ipse discinxerit sibi unam cordam qua erat cin- ctus, et ipsam tradiderit Virgilio, cum qua proiecta in vallem illam, ipse traxit (9) unum terribile (9) monstrum sursum. Per hoc autem figurat (7) quod volens venari fraudem in generali, convertit se ad imaginandum si un- quam usus fuerat fraude ?) ad seducendas mulieres, et sic cum corda cepit terribilem piscem in ista aqua ter- ribili. Ad literam ergo dicit autor: Jo avea una corda,
(') E. accipitur. (*) E. ibidem. (*) 116, omnes habitatores. (*) S. fecit. (*) 116, traxerit. (*) E. horribile. (*) E. fingit.
(*) 116, fraude speciali, et occurrit sibi qualiter aliquando, cum esset juvenis el amoratus, fuerat usus fraude ad seducendas.
554 COMENTUM INFERNI
idest unam fraudem particularem, sive unam speciem fraudis, quam bene autor representat sub specie corde, quia corda (') est fortis implicata ex multis filis, ita fraus ex multis (*) malitiis et fallaciis, intorno cinia, quia erat munitus et armatus (?) corda ad fallendum et la- queandum alios, ideo habebat (* cordam circa lumbos, ubi viget luxuria (5) mulieris, ideo bene dicit: e pensai alcuna volta prender la lonza, idest aliquam mulierem vagam, pulcram, a la pelle dipinta, quia luxuria figurata est per lonciam pictam et variatam in pelle, sicut plenissime ex- posui in primo capitulo; con essa, idest cum ipsa corda fraudis, qua homo allicit et fallit mulieres credulas et la- scivas. Et ecce quid feci de corda, porsila a lui, idest ipsi Virgilio, agroppata e rivolta, idest (°) conglobatam et recollectam in unum, et hoc est dicere, quod patefecit rationi in ista meditatione sua (") fraudem plenam la- queolis multum praparatam ad fallendum ; ideo dicit : poscia che l'ebbi tutta sciolta da me, idest postquam ma- nifestavi sibi in totum fraudem mihi familiarem, si come 'l duca, scilicet Virgilius bonus dux qui procurabat quo- modo posset traducere istum per istum fortissimum et periculosissimum passum: et sic nota pulcram fictionem autoris: nullus est enim modus habilior investigandi ge- nerales fraudes hominum, quam considerare propriam, ut sic a suis vitiis homo veniat in cognitionem aliorum, et ex particularibus veniat ad universalia. — Ond' ei. Hic autor ostendit quid Virgilius fecerit cum ista corda, di- cens: ond' ei, idest unde ipse Virgilius, se volse in sul destro lato, erat enim in dextro aggere ripe, e /a giltó giuso in quell’ altro burrato, idest in aliud fossum ob-
(!) 116, corda ligat et stringit sicut fraus; corda est fortis et implicata.
(*) S. multis vitiis, malitiis. (*) S. e E. armatus ea ad fallendun.
() E. habebat eam circa. (*) E. luxuria praecipue viri; ideo bene dicit. (5) E. hoc est aglobata et revoluta in unum. (*) S. suam.
CANTUS DECIMUS SEXTUS. 555
scurum et burum, a/quanto di lungi da la sponda, ubi erat plus de aqua, in qua latebat falsa bestia quam ca- pere volebat, et trahere ad ripam. Et subdit autor quo- modo coniecturabat per signa Virgilii, quod aliqua res nova appareret, dicens: io dicea fra me medesmo, tacite in mente mea, el pur conven, idest (') tantum oportet, che novità responda, quia videbat Virgilium stare maxime tacitum, attenctum et astractum; ideo dicit: ai novo cenno, idest signum quod apparebat in aqua post jactum corde, quia aqua incipiebat paululum moveri, et Virgi- lius correspondebat cum oculo motui aqua proportiona- biliter ?); ideo dicit: chel maestro si seconda, idest tam attencte sequitur, con /' occhio. — * Ah quanto. Hic autor vult ostendere qualiter Virgilius comprehendit per si- gna quod ipse cogitabat et credebat; ideo volens tangere hoc, premittit unam persuasionem notabilem, dicens cum admiratione * (?): AA quanto gli uomini denno esser cauti, idest circumspecti, presso color, scilicet viros sapientes et prudentes qualis erat Virgilius, che non vegion pur l'opra, idest non (* solummodo vident factum exterius, sed etiam cogitatum mentis interius, ideo dicit: ma mi- ran col senno, idest respiciunt cum prudentia, per entro i pensieri, idest, inter conceptus interioris animi. Hoc (5) dicit quia Virgilius per signa perpendit cogitationem (9, credulitatem et locutionem intrinsecam et occultam Dan- tis; ideo consulit quod homines caveant non solum quid agant vel dicant extra, sed etiam quid cogitent ("), quid loquantur intra, quando sunt in conspectu virorum sa- pientum qui sciunt divinare et judicare de secretis cor- dium, quod ostendit exemplo sui, quia jam dixit de
(* E. idest tamen. (*) E. proportionaliter. (*) Manca nell' Estense tutto il compreso fra i due asterischi. (*) E. non solum vident. (*) 116, Hoc ideo dicit.
(*) S. collocutionem, credulitatem, et cogitationem. (*) S. cogitent intra quando sunt in conspectu.
556 COMENTUM INFERNI
se: io dicea (ra me medesmo, et licet sic loqueretur (') intra se tamen statim "Virgilius cognovit quid dice- ret, unde dicit: ei, scilicet ipse Virgilius, disse a me: ciò che io attendo, idest expecto attencte, e che ’/ tuo parlar, scilicet mentale, sogna, idest autumat, conie- cturat (*), tosto conven che se scopra al (uo viso, quia coopertum (3) erat sub aqua monstrum, quod nunc (5 erat venturum ad ripam. — Sempre (5. Nunc autor de- scripturus bestiam mirabilem monstruosam, cui similem numquam rerum natura produxit, quam vidit secundum quod predixerat sibi Virgilius, facit aliam persuasionem valde notabilem (5) antequam dicat se vidisse; unde di- cit: P uom dee sempre chiuder le labbra, idest debet sem- per tacere, non narrare, finche 'l puole (€), donec casus necessitatis cogat eum, quia homo sepe compellitur di- cere multa qua non sibi creduntur, a quel ver ch' à fac- cia di menzogna, idest faciem et colorem mendacii ; et assignat causam: però che senza colpa fa vergogna, quia scilicet homo reputatur mendax et vanus, dicendo me- ram veritatem. Hac persuasione facta, autor se excusat si non servat hic nunc in se illud quod persuadet in alium, dicens: ma qui nol posso (acer, scilicet illud ve- rum quod habet faciem mendacii: et confirmat hoc sa- cramento, unde apostrophans ad lectorem dicit: e o let lor, io te giuro per le note, idest per literas, di questa comedia, idest istius operis, quod autor vocavit comoe- diam, non tam ratione materia, quam ratione styli vul- garis humilis, s' elle non sian vote di lunga grazia, idest favore hominum; bene cognoscebat autor quod ista co- modia debebat esse diu in magna gratia hominum. Et
(') 116, ita loquatur intra se, tamen statim cognovit.
(*) E. et coniecturat. (*) E. copertum. ( E. tunc.
(* E. Sempre. Hic autor nunc descripturus, ($) E. nobilem. (*) E. puote, hoc est, nisi casus necessarius cogat.
CANTUS DECIMUS SEXTUS. 504
sic nota, quod autor jurat hic per id quod habebat valde, carum, imo nihil erat sibi carius in mundo ('), et pro ipso neglexerat quique cara, ch io vidi una figura, scilicet unius bestie, maravigliosa ad ogni cor sicuro, quia erat monstruosa ; ita quod visa fuisset terribilis aspectu omnis hominis (*) bene cordati, nedum timidi, venir notando in suso, ad (*) superficiem aque, per quel- l'aere grosso e scuro, scilicet infernalem, impurum, ca- liginosum. Et ultimo autor exprimit () modum natandi istius bestie per unam comparationem domesticam, que satis patet, dicens: sì come torna, scilicet natando sur- sum, colui che va giuso (alor a scioglier l' dncora, que est affixa arene ad firmandam (°) navim vel saxo, vel alteri rei; unde dicit: ch” aggrappa, idest apprehendit, o scoglio o altro ch’ ee giuso nel mare, ch' in su s' estende, idest qui emergit supra aquam cum brachiis natando, e se raltrappa, idest recolligit se, da i pie’, ita quod ma- nus ampliat et extendit superius, et pedes restringit in- "ferius; vocatur autem talis a marinariis plumbarius ($). Et hic nota quod comparatio est pulcra et propria: primo quia sicut palumbarius (") qui steterat sub aqua reverti- tur sursum per cordam, ita Gerion qui prius latuerat sub aqua egrediebatur nunc supra aquam; et sicut palum- barius ?) redit sursum cum facie aperta, cum brachiis expansis et pedibus strictis, ita Gerion nunc veniebat sursum cum facie aperta, brachiis expansis et cauda scorpionina contracta.
-
(!) 116, mundo isto libro, pro quo ipse neglexerat.
(*) 116, hominis humani bene. (*) 116, idest ad. (*) S. exponit. (*) E. ad firmandum. (*) E. prelumbarius. ( E. prelumbarius.
(*) S. plumbarius. — E. prelumbarius.
558 COMENTUM INFERNI
CANTUS DECIMUS SEPTIMUS, in quo inventté Gerion...... ( fluminis, super quo transiverunt flumen, et antequam trans- iverint illud, misit. Virgilius Dantem locuturum quibusdam entibus in extremo 1llius septimi circuli, qui fuerunt. fane- ratores sub titulo florentinorum et paduanorum.
E cco la fiera con la coda aguzza. Postquam in su- periori capitulo proxime precedenti autor noster ostendit circa finem quomodo piscatus fuerit (?) monstrum Ge- rionis, per quod figuratur vitium fraudis; nunc conse- quenter in presenti (?) XVII capitulo describit ipsum Gerionem ; et totum istud capitulum potest breviter di- vidi in tres partes generales. In prima quarum describit multipliciter Gerionem. In secunda reflectit se ad descri- bendam poenam fceneratorum, de quibus nondum fuerat pertractatum nisi in generali, ibi : E quando noi. In tertia et ultima ostendit quomodo ascenderunt terga Gerionis, et quomodo transportati fuerunt () per ipsum ad cir- culum fraudulentorum, ibi: E/ io lemendo. Ad primum dico quod autor describit Gerionem quantum ad effectum, et quantum ad formam. Ad plenissimam discussionem istius passus, qui facit viam ad cognitionem multorum dicendorum inferius, oportet praeconsiderare multa (5). Est ergo primo notandum quod autor, manifestato nobis vitio violentiz, volens descendere ad vitium fraudulentiae, ipsum nobis proponit () et repraesentat per imaginem et figuram, fingens (^) quod quadam fera varia et mirabilis oblata est aspectui ) suo, idest speculationi intellectuali, quae qui-
(* Lacuna del Codice. (*) 116, fuit. (*) 116, in isto presenti. ( E. sunt. ('*) S. multum. (f) E. preponit. (" E. dicens, quod. (*) E. e S. conspectui.
CANTUS DECIMUS SEPTIMUS, nau
dem habebat vultum hominis benignum, et. reliquum corpus serpentis preter caudam, qum erat. scorplonia: et appellatur ab ipso Gerion sicut et ab allin poeti, Ad cuius quidem fera notitiam est sciendum, quod fubiu- lose loquendo Gerion fuit rex Hispania habens tria cor- pora et ita tres animas, quem magnus Mercules pristlo vicit et privavit triplici vita, et spoliavit (') magno ur- mento. Historice vero loquendo, sicut werlbit Juntitiitu libro ultimo, fuerunt tres fratres tante concordi 6t unanimitatis, ut viderentur esse una (2) anima in (ril corporibus, et sic viderentur (?) unus rex non (res, Be dericus autem archiepiscopus (*) toletanus in mia chro: nica de gestis Hispania dicit, quod Gerion halnil Aria regna in Hispania, scilicet Lusitaniam, Galliam ‘*,, d thicam. Alii tamen dicunt, quibus magie credo, quid Gerion tenuit in Hispania tria regna, sciluci dun iti las baleares, scilicet Maioricam 1 Minoricam, qum vnlt inter Hispaniam et Africam, distantes ínter m fondo gy L milliaria: tenuit «1 Valentíam, eu fil e2nput nito regni Hispania. Hercules atitem, qui primus nd Hispaniam. vemiene per mare ab p Nu Im Mene primo Geriomem sprdiari Less torn A tio, gy qua tria rana sorbater " Carton Ip Fb, DA pro) positum ers» aue yer Geyierm, n dir o foam valde framiadontivi. Mesgorivn Signor wbéo ge o Vitt wapeeriüe Ürcawün, que «quede dt ‘sigle; rye dam cum: caminuttifttuo 2 yl, uw 14 apes; Deo facie. Mes yr. tht Georinno Yero WMV, 404 ADAM amet geimani apesee fefe. gu Amanita hs, «ua he sw jrvyrivte Syrie, 4f. desto fru Amarti
Afro ^ rise utn
560 COMENTUM INFERNI
titur benigno vultu, sicut faciunt pravi consultores, adu- latores, lenones. Secunda fraus committitur in re ipsa, sicut in omnibus artibus et mercibus, ideo dat sibi cor- pus serpentis varium et diversorum colorum; per ser- pentem quidem, quia serpens est astutissimum anima- lium (); per varium, quia fraudes sunt innumerabiles et infinite. Tertia fraus committitur facto, ideo bene dat caudam scorpionis pessimam, venenosam, quia pungit, penetrat, inficit (*), sicut latrones, baractarii, simoniaci, proditores. Nunc ad literam veniendum est. Autor (?) primo continuans materiam presentem precedenti, fingit quod Virgilius qui traxerat Gerionem cum corda ad summum aquse, videns feram tam terribilem coepit excla- mare cum magna admiratione, unde dicit : il mio duca cominciò si a parlarmi, idest Virgilius, viso Gerione in- cipiente apparere, ccepit clamare et dicere versus me: Ecco la fiera, scilicet Gerion (* figurans fraudem, que facit hominem assimilari fere, sicut serpent et vulpi, con la coda aguzza, quia habet caudam scorpionis, quod statim declarat per effectum, dicens: che passa monti, sicut patet (5) tota die in fraudibus, que quotidie transmit- tuntur (5) per literas, imo, sicut videmus, cum una fraus est inventa in aliqua mercantia, cito transit maria et montes, et discurrit ad alias regiones etiam longinquas: vel per montes intellige viros virtuosos, sapientes, altos et praeeminentes, quos sepe fraus superat, e rompe muri, sicut patet sepe in proditionibus terrarum, sicut in fraude Sinonis qui equo fictitio cepit Troiam, ut dicetur alibi: vel per muros intellige viros fortes, constantes (^), invin- cibiles, ed armi, idest viros armatos; imo tantam effica-
(*) S. animal. (3) E. et inflcit. (3) S. Dico quod autor primo. (*) S. Gerionem. (*) S. videmus. (9) 116, committuntur.
(*) E. constantes, insuperabiles, et invincibiles.
CANTUS DECIMUS SEPTIMUS. 561
ciam habet ipsa fraus, quod inermis vincit armatum, pauper divitem, parvus magnum. Exemplum habemus Hannibalis, qui fuit fraudulentissimus, et plura fraude quam viribus fecit, ut siepe patet apud Titum Livium de secundo bello punico. Hannibal namque cum semel captus esset a Fabio maximo artibus suis, quia scilicet circum- ventus erat insidiis inexcogitata fraude, Fabium clausit (') et evasit. Collegit enim omnes boves et tauros qui po- tuerunt inveniri in campo suo, qui fuerunt circa duo millia numero, et fecit ad cornua omnium alligari faces ardentes et flammas igneas, et circa initium noctis fecit eos duci versus montes, quos occupaverant hostes, et boves duris verberibus et acutis stimulis urgeri et im- pelli contra montes; ex quo boves celeri saltu perve- nientes ad cacumina montium, instigante calore qui per- venerat ad capita, precipitanter (*) discurrebant furiosi, ita quod totus aer ardere videbatur. Quod videntes ro- mani qui latebant in insidiis, putaverunt se circumventos ab Hannibale, unde armis abiectis dederunt se omnes fuge benefitio, et sic Hannibal libere evasit ex monti- bus, intra quos erat inclusus. Sic igitur patet quomodo fraus fregit arma que vis vincere non poterat, et ut cito dicam: Ecco colei che tutto il mondo appuzza, quia corrumpit omnem fidem et depravat (?)) omnem verita- tem, et sic totum mundum maculat. — E quella. Hic autor describit accessum Gerionis ad ripam, tangens bre- viter allegoriam ipsius (*, dicens: e quella sozza imma- gine di froda, idest Gerion figura turpis triformis, sen venne, scilicet a dextris illius rivi, et arrivó la testa, sci- licet caput quod videbatur humanum, e ’/ busto, scilicet reliquum corpus quod erat serpentinum; ma non trasse
(!) S., E. e 116, elusit. (*) 116, przcipitabant et discurrebant. — S. precipitanter currebant. (*) E. damnat. (*) E. eius.
L 86
562 COMENTUM INFERNI
la coda, quae erat scorpionina, su /a ripa, quia fraus semper aliquid reservat occultum, per (') quod acutius feriat, ita quod latet anguis frigidus semper in herba quam pascit. Et descripto effectu, describit formam, di- cens: La faccia sua era faccia d' uom giusto, quia omnia vult videri dicere et facere juste et bene, et omnia mala nititur colorare per palliamenta verborum, et ideo : avea di fuor la pelle tutta benigna, idest apparentiam exterio- rem, cum interius sit tota maligna, e (utto P altro fusto, idest bustum vel truncum, era d’un serpente, ita quod cor erat in pectore plenum felle veneni, et venter plenus foe- tore sordium. Et dicit quod habebat duas chelas, per quas intellige duas species fraudis, scilicet illam quae rumpit (*) vinculum nature * tantum ; altera, que rumpit vincu- lum nature * (?) et fidei, ut patuit supra capitulo XI; vel per duas brancas quibus graditur Gerion (5, intellige quod fraudulentus semper incedit duplici via, unum (5) ostendit facere, aliud facit, et semper fingit se longius ire; unde dicit : due branche avea pilose fin P ascelle, idest copertas per totum usque (5) ad assellas ; nam branca non durant nisi usque ad assellas; ergo vie Gerionis sunt omnino cooperta, unde infra capitulo XXVII dicit unus fraudulentus: gli argomenti e le coperte vie, et di- cit : avea dipinto, idest coloratum, ornatum, e’/ dosso e 'l pelto, et ambe due le coste, quasi dicat, totum corpus, di nodi e di rotelle, quasi dicat, laqueis et maculis colo- ratis, ornatis diversimode; nam forma fraudium sunt in- numerabiles, infinitae. Et volens autor exprimere infinitam varietatem colorum fraudium, ostendit se non posse re- perire comparationem condignam, quia (^) nulla tela est . propter quod. (*) S. vincit.
s (*) Le parole fra i due asterischi son supplite dal Codice 116. (* E. Gerion. Per hoc intellige.
(9) S. unum dicit et ostendit. — E. unum autem ostendit facere, et aliud. (9) E. usque ad axillas. () E. quia tela.
CANTUS DECIMUS SEPTIMUS. 563
consimilis (') pelli istius fera; ideo dicit : (artari né turchi, qui faciunt pannos mirabili arte; similiter nec saraceni, sicut damasceni, non fer, idest non fecerunt, mai drappi con più colori, sommesse e soprapposte, quia superponunt unum alteri, quam, supple, essent in trunco huius ser- pentis: et bene dicit, quia (*) omnis minima ars et merx habet infinitos colores quibus palliat defectus suos; et addit aliam comparationem, dicens: ne (ai tele for imposte per Aragne. Et hic nota quod aliqui volunt, quod autor loquatur hic de verme aranea, que vere mirabili arte nature texit suam telam. Alii vero dicunt quod (?) lo- quitur de Aragne muliere ingeniosissima textrice, de qua dicitur (*) Purgatorii capitulo XII, ibi: o folle Aragne, et puto quod ista sit intentio autoris, quia comparatio est magis propria de tela artificiali ad fraudem artificialem ; et quia tela artificialis Aragne fuit diversorum colorum, ideo melius exprimit telam sive pellem adumbratam tot coloribus et floribus, quam tela naturalis arane®e que est tantum unius coloris. — Come. Nunc autor descripta forma Gerionis, describit formam stationis eius per du- plicem comparationem, quarum altera est clara, alia vero subtilis; et dicit in summa quod Gerion stabat partim in terra, partim in aere, partim sub aqua, sicut stant naves ad ripam partim in aqua, partim extra aquam; et Sicut animal * quod dicitur bivarus. Àd huius secunde comparalionis intelligentiam est sciendum, et diligentis- sime advertendum quod bivarus est animal* (5) mira- bile nimis; est enim parvum, grossum, breve quasi ad similitudinem taxi; habet pedes posteriores anserinos ad natandum per aquam, et anteriores ut canis, quia fre-
(') 116, similis. (* E. quod omnis.
(*) E. quod autor loquatur. (*) S. dicetur.
(* Le parole fra i due asterischi mancano nel nostro testo; sono state sup- plite dalla lezione degli altri Codici.
564 COMENTUM INFERNI
quenter ambulat per terram: pellis eius est cinerea (!) ad nigredinem declinans, pilus vero spissus et curtus, caudam habet latam quasi ad modum lingua bovis, et pinguem (*) cum corio squamoso; habet interius casto- rium in corpore, quod est calidum et siccum (5) et con- fortans nervos, ideo valet contra tremorem nervorum. Istud animal est valde potens, sagax, ingeniosum, domi- nativum; est enim acutissimi morsus (*), et arbores satis magnas (5, et ramos arborum resecat et deiicit, cum quibus facit sibi artificiosum domicilium cum pluribus solariis juxta ripas aquarum intra aquas, ita quod, aqua crescente, casa (5) ascendit, et illa decrescente descendit. Et dicitur quod bivaros peregrinos redigit in servitutem, et illis resupinatis per terram ponit ligna inter crura eorum diligenter super ventrem, et illos trahit per caudam ad locum ubi fabricat (^) &dificium. Domo autem facta sedet super ea (5), et immittit semper caudam in aquam (?) intra structuram, et illam agitat per aquam ('°), ad quam pisces concurrunt, et ipse presto capit illos. Cibus eius piscis (!, melica et aliquando cortices arborum; est au- tem cauda eius aperta (*) ad natandum sicut guberna- culum in navi. Ulterius est subtilius inquirendum quan- tum iste autor sagax et ingeniosus mirabiliter manifestet Gerionem animal fictum per bivarum animal naturale. Primo enim bivarus est parvus corpore, de quo dicit Plinius quod est similis lutre, qui cum apprehendit partem hominis non dimittit antequam ossa fracta con- crepuerint; ita Gerion parvus corpore, sed magnus saccus
(!) 116, tincta. — (*) 116, pinguem valde cum. (*) E. siccum confortans. (*) E. morsus, quo arbores satis magnas, et ramos earum resecat.
(*) S. magnas et grossas et ramos.
(*) E. casa sua ascendit, et aqua decrescente, illa decrescit; et dicitur.
(^) E. fabricavit. (*) 116, eam. (*) E. in aquam, ad quam pisces. (**) 116, aquam, ut pisces concurrant.
(!!) 116, est piscis. (**) 116 e E. apta.
CANTUS DECIMUS SEPTIMUS. 565
malitie: bivarus est animal multiforme, quia habet duos pedes posteriores anseris, quae avis est valde vigil et subtiliter sentit, habet (') caudam quam tenet sub aqua, et parat insidias piscibus; ita Gerion fraudulentus est animal triforme, habet enim caput humanum, corpus serpentinum, caudam (?) scorpioninam, et cum illa (?) navigat, cum illa se regit et gubernat, et capit puros et bonos viros: bivarus alios bivaros reducit in suam servitutem et comoditatem imponens eis onera; ita (5 recte Gerion alios Geriones, idest fraudulentos sepe capit et trahit in sui utilitatem; et sic vide quod fraus vincit et simplices et astutos: bivarus vivit in terra et aqua, ita Gerion venatur in terra, piscatur in aqua, et ubique quarit cibum suum: bivarus deiicit arbores et ramos, ita Gerion prosternit maiores et minores: bivarus habet castoreum intus in corpore quod est calidum, et valet contra tremorem ; ita Gerion habet interius calidita- tem et astutiam, que valet contra tremorem et debili- tatem: bivarus facit sibi domum in aqua juxta terram cum multis mansionibus ; ita Gerion facit sibi domum cum multis cameris et angulis, ita quod laberintus Cretz: non est magis intricatus; unde infelix qui intrat domum eius, raro vel nunquam potest exire. Nunc ad literam vult dicere autor quod ita stabat nunc Gerion ad ripam partem sui tenens extra aquam et partem intra aquam sicut navis et sicut bivarus. Dicit ergo: la fiera pessima, scilicet Gerion, idest fraus, quia incon- tinentia est mala, violentia peior, malitia pessima, sí stava su Porlo, idest (5) extremitate ripe, che di pietra il sabbion serra, quia ripa lapidea claudit arenam, ut jam dictum est, cosi come stanno i burchi a riva talvolta che parte
(! E. habet et caudam. (*) E. et caudam scorpionis. (* E. ipsa. (*) E. ita etiam rectc. (*) E. idest in extremitate.
566 COMENTUM INFERNI
sono in lerra, quia scilicet tenent proram ad ripam tam- quam caput, parte in aqua, quia scilicet habent puppim in aqua tamquam caudam. — E come lo bivaro. Hic nota quod istud animal grace dicitur Fiber, latine vero Castor, non quia se castret, sed quia propter castrationem maxime quaeritur. Ideo dicit magnus Albertus in suo de animalibus, quod falsum est quod dicit Isidorus, scilicet quod castor fugatus a venatoribus castrat se dentibus et proiicit castoreum; et quod si iterum agitetur a ve- natione (') erigit se et ostendit se carere castoreo. Et certe magis credo (*) Alberto quam Isidoro; tum quia Albertus fuit magnus.(?) naturalis et experimentator, tum quia castores abundant in partibus suis, ubi voluit habere experientiam veram; imo etiam Dioscorides antiquus et autenticus autor impugnat hanc opinionem de (*) castra- tione, quia non potest attingere sibi testes, et dicit quod dicitur bivarus () quasi bine vivens in terra et aqua. Dicit ergo: s’ussetta a far sua guerra, scilicet contra pisces, là tra li tedeschi lurchi, idest ingluviosos, voraces. Hoc dicit quia castores abundant in Alemannia juxta ripas Danubii, imo apud Pontum, idest mare maius, ut dicit Dioscorides et Virgilius, licet non oporteat ire ita a longe, quia inveniuntur hic non longe a Ferraria in ter- ritorio (°) Marchionum Estensium. Et dicit: e guizza tutta sua coda mel vano, idest in vacuo, forcendo in su la ve- nenosa forca, quia scilicet habet caudam bifurcatam, in qua portat venenum more scorpionis; ideo dicit: che, idest, quae cauda, armava le punte a guisa di scorpione, quia probat () se ad nocendum more scorpionis, qui venit tibi obviam cum chelis apertis, et cum cauda
(*) S., E. e 116, a venatore. (3) E. credo ipsi Alberto. (*) 116, maximus. (*) E. de castore.
(* E. binarus, quasi bine vivens, in terra scilicet, et in aqua.
(*) E. dominorum Marchionum. (*) 116, parabat.
CANTUS DECIMUS SEPTIMUS. 567
retro te pungit; ita (') Gerion hic cum chelis apertis. — Lo duca. Hic autor ostendit quomodo Virgilius di- rexerat (*) eum ad videndum Gerionem de propinquo, quem hucusque viderant de longinquo, unde dicit : Lo duca, scilicet Virgilius qui duxerat eum per totum ag- gerem rectum, disse: or conven che la mostra via se torca un poco; unde adverte, quod Gerion tractus a Vir- gilio cum corda non appulerat recte ad ostium canalis, per cuius ripam isti venerant recte, imo aliquantulum a longe a latere dextro ad ripam qua claudit circulum in circuitu; ideo dicit: /in a quella bestia malvagia, quia nulla fera (*) est nequior Gerione, non Cerberus, non Minotaurus, che se corca, idest, quz collocat se, cold. Ostendebat sibi Virgilius locum ad quem appulerat Ge- rion non longe ab aggere dextro, in cuius fine modo erant; et hoc dicto, statim moverunt et deflexerunt viam suam ad dextram per extremitatem circuli. Unde dicit : po' descendemmo, bene dicit descendimus, quia erant in alto aggere, et descenderunt ad ripam bassam arene, a la mammella destra, idest ad manum dextram ; et ecce quare ( erant parum a longe, quia dicit: e femmo dieci passi, forte hoc dicit, quia decem sunt valles sequentes, in quibus puniuntur decem genera fraudium, su io stremo, scilicet eundo per extremitatem circuli; et ecce quare: per ben cansar l'arena e la fiammella, idest ut vitare- mus (5) calorem arene, que coquebat pedes inferius, et calorem flammarum qui incendebat caput, et totum corpus superius. Et sic nota quod ripa que claudit arenam in circuitum (9), est ita exempta a flammis, sicut aggeres qui sunt ex utraque parte canalis eadem de causa, quia similiter fumus et nebula exalans ex aqua
(') 116, ita et Gerion. (3) S., E. e 116, direxerit. (*) 116, bestia. (*) 116, qualiter erant parum. — S. quia erant modicum a longe. (*) E. vitemus. (*) 116 e E. circuitu.
568 . JA COMENTUM INFERNI
extinguit (') flammas in aere antequam perveniat (?) ad terram.
Quando. Ista est secunda pars generalis in qua autor ostendit qualiter, post generalem investigationem fraudis sub figura Gerionis, ipse reflexerit (?) speculationem suam ad speciem violentorum contra artem, de quorum spe- ciali poena nondum tractaverat; et primo proponit quo- modo viderit gentem istam propinquam loco ubi stabat Gerion, unde dicit: e veggio poco più oltre, idest parum longe a Gerione, gente propinqua al loco scemo, idest vacuo, scilicet fosso ubi erat Gerion, seder in su l'arena; certe pcena magna est sedere in pluma ignea, quando noi semo venuti a lei, idest cum pervenissemus ad ipsam feram. Et hic nota, lector, quod multi(* dubitant et mirantur quod Dantes superius numeravit 5) usurarios inter violentos, nunc autem post descriptionem fraudis revertitur ad descriptionem poene praedictorum. Certe autor utitur magna arte ad manifestandum vitium isto- rum violentorum contra artem; nam per hoc autor dat intelligi quod foeneratores peccant per violentiam, ut alibi supra probatum est, et per fraudulentiam, qua (9) utuntur multiplici fraude negando sspe tempus, nume- rum, pacta, instrumenta, scripturam, et ita de multis; ideo bene punit (”) eos in extremitate arena propinquos Gerioni, quia participant de utraque culpa. — Quivi. Hic autor ostendit quomodo "Virgilius miserit ipsum ad vi- dendam ponam istius nove gentis, et qualiter ipse Vir- gilius remansit (*) ad dandum ordinem cum Gerione, ut transportaret eos per aquam ad illum circulum. Dicit ergo: t maestro, scilicet Virgilius volens me plene do-
(') 116, extinxit. (*) S. e E. perveniant. (* 116, reflexit. (*) S. hic multi. (*) S. numeraverit. (*) S. e E. quia utuntur.
() 116, ponit. (*) 116, remanserit.
CANTUS DECIMUS SEPTIMUS. 569
cere materiam violentorum, me disse: quivi, scilicet in isto loco ubi erat Gerion, va’ e vedi la lor mena, idest ponam, quia ultra poenam generalem habebant poenam specialem manuum, quas impausabiliter minabant(') con- tinuo; et ecce causam, acció che porti tulta piena espe- rienzia d' esto giron, idest sabulo, quia nondum notave- rat distincte usurarios. Et subdit Virgilius modum agendi utriusque, dicens: Li fuoi rasonamenti sian corti là, quasi dicat: expedi te cito ab istis foeneratoribus de quibus jam tractasti alibi, et quorum natura est satis nota, et ego non stabo frustra; unde dicit: et(?) ego, parlerò con quesía, scilicet bestia Gerione, et ordinabo, che ne conceda i suoi omeri forti, idest terga (?) fortia. Et vere Gerion habet fortia terga, quia totus mundus est fun- datus supra (* fraude; et quanta sit vis et fortitudo istius fere jam dictum est in principio capituli, quia frangit et vincit omnia; meníre che lu torni, idest isto (5) medio temporis. — Cosi. Nunc autor ostendit quomodo de man- dato Virgilii iverit et viderit poenam (9) istorum, dicens: così andai ancor tutto solo, scilicet sine Virgilio; et hoc fingit autor ut expendat et dispenset utiliter tempus, quia ista materia erat jam multum discussa ; ideo cito se expedit nunc, et faciliter et simul intendit ad materiam fraudis, su per la strema testa, idest per extremitatem ripe que prestabat viam tutam, ove [a gente mesta sedea, idest genus usurariorum, quos autor appellat tristes propter multiplicem poenam, et etiam quia de facto usu- rarius est semper cogitabundus circa rationes suas et cautelas expensarum: nullus enim comuniter est mise- rior usurario, qui ponderat ova et ponit caules ad pon- dus in lebetem. Et describit formam specialis poenz;e eo-
(') E. menabant. (*) E. e fo parlerò. (*) E. idest terga sua ferocia et fortia. (*) 116, super fraudem. (*) S. e E. in isto medio. (*) 116, poenam duram istorum.
570 COMENTUM INFERNI
rum, dicens: il duo! scoppiava fuor per gli occhi loro, quia dolent, complorant ('), conqueruntur statim cum perdunt denarium, e soccorrevan con le mani quando ai vapori, idest aliquando contra calores flammarum, quando al caldo suolo, idest aliquando contra solum, idest sabulum sive arenam calidam, quasi dicat: nunc ponebant manum ad caput, nunc f) ad culum. Et hic nota quod autor pulcre figurat vitam irrequietam foeneratoris, qui semper ducit manus nunc jaciendo (*) pecuniam, nunc ad se trahendo, nunc numerando, nunc scribendo, ut sic quie- tet ardorem mentis inextinguibilem flammarum, cupidi- tatis (*) scilicet florenorum splendentium, sed continuo ma- gis invalescit ardor. Et exprimit actum istorum per unam comparationem jocosam, claram (5), dicens: î cani non fanno altrementi, quasi dicat: imo similiter, di state, et sic tempus calidum conformatur huic loco calido, or col ceffo, idest cum muso, or col pie quando son morsi o da pulce o da lafani. Et hic nota quantum ista comparatio sit propria ad (5) propositum ; nam merito usurarii assi- milantur canibus, quia sunt vigiles et sagaces(") sicut canes, et cum magna (°) cura custodiunt aliena: canes mordent, rapiunt, ita isti: canes frangunt os, et sugunt inde medullam : canes crudeles non miserentur paupe- rum, imo lacerant eos, ita usurarii, ut dicit propheta: canes pugnant omnibus membris contra muscas, pulices, tabanos et similes viles vermes qui nascuntur de cor- ruptione; ita usurarii contra viles stimulos avaritia, qui nascuntur de corruptione mentis. Ideo bene (?): cave tibi a talibus canibus, quia verum est illud proverbium: chi se colca coi cani se leva con le pulce; quia ita stimula-
(! E. cum plorant. (*) 116, nunc ad oculum.
(*) E. jactando. (* E. cupiditates.
(*) E. et claram. (*) E. et ad propositum.
C) S. sagaces, et cum magna. (*) E. magna custodia curant aliena.
(*) E. bene dicit; cave.
CANTUS DECIMUS SEPTIMUS. 571
bunt te, quod non poteris dormire quiete, sicut ipsi sti- mulantur et cruciantur. — Poi. Hic autor describit aliam poenam specialem; et vult breviter dicere, quod quamvis sic continuo moveant manus, tamen tenent visum sem- per firmum et fixum, et nunquam removent ipsum a pecunia; et primo fingit quod non noverit aliquem nisi ad certum signum. Dicit ergo: non ne conobbi alcuno, scilicet ad faciem. Et hic nota quod per hoc autor dat intelligi tacite, quod nullus istorum erat dignus cogni- tione vel fama. Unde autor non potest dicere de istis illud quod dixit supra de multis aliis, qui puniuntur in ista arena sub eodem igne, quia licet Brunettus Latinus et Guido Guerra haberent faciem adustam, tamen au- tor *) bene recognovit ratione magne virtutis; sed non sic de istis, quia isti non possunt notari ab aliqua sin- gulari virtute, quae det eis famam, sed solummodo co- gnoscuntur ab eorum infamia, quia raro invenitur ali- quis usurarius (?) magn: virtutis. Nec dicas, sicut aliqui dicunt: certe vidi aliquos usurarios cum magnis virtu- tibus: certe hoc non nego, quia ego similiter vidi; tamen istud (?) non facit contra autorem, quia Dantes in omni genere peccatorum ponit semper pessimos in inferno damnatos. Ideo dicit, quod inter istos describendos ne- minem novit, et si tu aliquem nosti, una hirundo non facit ver. Ideo bene dicit autor: pot che porsi gli occhi, idest deduxi intuitum, ne! viso a certi, idest faciem (*) quibusdam, ut scilicet cognoscerem aliquos, nei quali tl doloroso foco casca, quia amor ardens habendi ita cru- ciat et coecat oculos mentales eorum; ma io m' accorsi che una (asca, idest pera vel bursa, pendea dal collo a ciascuno, idest super pectus suum, ch’ avea certo colore
(') E. bene auctor cognovit illos ratione. (*) S. magnus usurarius magna. — E. aliquis magnus usurarius magne. (*) E. illud. (*) 119, in faciem. — E. idest facie.
572 COMENTUM INFERNI
e cerlo segno, scilicet armaturam suam; et sic vide quo- modo bene tangit vitam tristem, affannatam fcenerato- ris ('), qui stat quasi continuo inclusus et quodam- modo carceratus ad calculandum et imbursandum; ideo bene (!) se speculatur in bursa. Ideo bene dicit: e par che lor occhio si pasca quinde, scilicet ab ista bursa ubi habet semper animum, quia denarius suus est deus suus, et ibi posuit felicitatem suam. — E com' io. Nunc autor describit aliquos foeneratores in speciali, et pra- cipue florentinos suos, quorum ibi erat satis bonus numerus. Primo ergo describit quemdam militem flo- rentinum, qui factus est ditissimus (?) ex usura, quem de- scribit ab armatura sus gentis. Iste enim erat de Gian- figliaccis de Florentia, qui habent pro eorum insignio leonem azurrum in campo citrino. Dicit ergo: e vidi azurro, scilicet colorem, che avea faccia e contegno, idest apparentiam et continentiam, scilicet totum corpus, d'un leone in una bursa gialla, idest in campo citrino, quia ista armatura erat depicta in bursa, com' io vegno riguar- dando tra lor, ut scilicet (^ secernerem aliquos maiores in ista infamia et notiores : deinde describit alium civem suum (5), et similiter per signum dat intelligi signa- tum; et iste fuit magnus fcenerator de Obriachis (°) de Florentia, quorum armatura est anser albus in campo rubeo. Dicit ergo: poi il curro del mio sguardo, idest cursus mei intellectus, quia intellectus volvitur sicut currus, procedendo, scilicet ulterius, videne un’ altra, sci- licet bursam, rossa come sangue: iste anser avis gurda imbibebat sanguinem multorum; ideo dicit: mostrando un’ oca bianca, più che burro, idest plusquam butirus, et iun E. bene speculatur. (*) S. dives. (*) E. scilicet ut decernerem.
(* E. suum, dicens: poi il curro del mio sguardo. (*) S. Ebriachis.
CANTUS DECIMUS SEPTIMUS. 573
est vulgare de Apulia. — E/ un. Hic autor describit alium magnum fceneratorem (*) paduanum, quem similiter de- scribit ab armatura suse gentis: iste fuit quidam miles de Padua, qui vocatus est dominus Raynaldus de Scro- vignis, vir ditissimus in immensum. Scrovigni autem portant porcam azurram in campo albo, et inde deno- minati sunt, sicut et quidam nobilis romanus cogno- minatus est Scroffa, ut refert Macrobius libro primo Saturnalium. Dicit ergo: E/ un ch’ avea segnalo il suo sac- chetto bianco, plenum pecunia multa, d' una scroffa, idest porca, azurra e grossa, mi disse: che fai (u in questa fossa? scilicet arena, quasi dicat: quomodo vivus, et sine poena venisti huc et ad quid? et quia autor poterat respondere: ego considero aliquos magnos foeneratores; ideo licentiat eum, et nominat sibi *) duos alios maxi- mos foeneratores, unum paduanum, alterum florenti- num. Dicit ergo: or (e ne va, quasi dicat: Frater mi, posses stare nimis hic, quia magni fceneratores sunt in- finiti jam hic; sed dicam tibi de duobus magnis magi- stris usura. Dicit ergo: e perche se' viv' anco, quasi di- cat: et quia tu es rediturus ad mundum et narraturus ista, ideo: sappi che 'l' mio vicin Vitaliano, scilicet civis meus paduanus, sederd qui, scilicet in ista pena mecum, et me sociabit, ne solus paduanus custodiam crumenam hic, da! mio sinistro fianco. Iste Vitalianus fuit nobilis miles ?) de Padua de illis del Dente, qui vivebat adhuc; ideo vaticinatur eum venturum ad consortium foenera- torum, quia erat maximus artifex huius artis foenerato- rie qua est inimica artis. Et dicit: con questi fiorentin son padovano, quasi dicat: habeo preescriptos florenti- nos in societate mea; ideo expecto unum de meis pa- duanis. Et ultimo iste de Scrovignis nominat alium fce-
() E. feneratorem, quem. — (*) E. ei duos. — (*) E. e S. miles de illis.
574 COMENTUM INFERNI
neratorem summum et supremum omnium. Iste autem fuit quidam miles florentinus, qui vocatus est dominus Johannes Baiamonte, qui excessit omnes sui temporis in actu usura; ideo bene fingit, quod omnes usurarii ibi damnati sepe vocant ipsum tamquam principem magnum istius sectae; cui merito dant palmam et triumphum pu- gna pecuniarie, quam iste semper facit cum pugnis plenis et clausis. Dicit ergo iste miles: Isti usurarii, spesse fiate m' intronan li orecchi, scilicet, turbant auditum meum clamore alto et terribili in modum tonitrui, gridando : Vegna il cavalier soprano; et sic vide, quod dominus Johannes Baiamonte vivebat ('), sicut et dominus Vitalia- nus del Dente; quorum utrumque autor ponit pro (?) damnando, quia verisimile (?) videbatur, quod isti debe- rent venire ad augendum et supplendum numerum isto- rum defunctorum, quorum vestigia sequebantur in vita, imo dominabantur omnes in foenore; ideo bene vocant istum tanto studio, ut tegat infamiam eorum, vel quia solatium est miseris socios habere panarum ; imo pravi reputant sibi ad magnam gloriam, quando habent in genere suo unum excellentissimum in malitia, et ipsum quarunt, diligunt, honorant, et delectantur esse in so- cietate sua. Et describit istum Johannem, sicut et alios, ab armatura sua, que erat campus aureus, cum tribus hircis nigris currentibus ; unde dicit: che rechera la tasca con tre becchi. Et sic nota, quod autor describit unum- quemque ab () eo quod potest, vel a nobilitate, vel a dignitate, vel ab immensitate divitiarum ; non a virtute, que non erat in eis. Isti ergo magni milites certave- rant (5 pro bono publico faciendo teneri magnos ban- cos in magnis civitatibus ad subveniendum generaliter
(*) S. adhuc vivebat. (*) E. pro damnato, quia. (* 116, verisimiliter. (* S. unumquemque istorum ab eo. (5) S. vacaverant.
CANTUS DECIMUS SEPTIMUS. 575
indigentiis omnium. Describit etiam generaliter omnes ab insignio suo; et hoc facit ut ostendat, quod isti pro- fitentur sponte et publice et inverecunde suum infame officium, manifeste tenendo bancum et extendendo vela in signum artis. Imo faciunt publice praconizari quid facere intendant, licet hodie plures sint usurarii occulti, quam manifesti, quia usura transivit diebus nostris ad campsores, mercatores, et artifices ; imo, quod est pu- dibundum dicere, ad prelatos, sacerdotes, et fratres. — Qui. Hic finaliter autor claudens (') istam materiam tan- gil unum malignum actum (?) illius foeneratoris, dicens: qui, scilicet, facto fine verbis suis, hic transvertit faciem, e trasse di for la lingua, bestialiter; ideo dicit a simili, come bo’ che 'l naso lecchi. Unde scias quod iste foenerator habet (*) ex prava consuetudine istum bestialem morem, quod sepe cum dixerat aliqua verba cum aliquo, turpi- ter extrahebat linguam versus nasum; licet etiam autor possit ostendere per istum actum particularem naturam communem foeneratorum, qui ut plurimum habent tri- stes mores, et sunt sine omni bona civilitate ( et quasi nulli bene conveniunt.
Et io temendo. Ista est tertia pars capituli () in qua autor, expedita totali 5) materia violentie, nunc intendit transire ad materiam fraudulentiae. Et primo premittit suam reversionem (7) ad Virgilium, dicens: et io temendo nel più star cruciasse, idest turbaret et provocaret ad iram, lui, scilicet Virgilium, che m' avea ammonito di star poco, ut patuit in principio partis praecedentis, et alibi ssepius dictum est et dicetur, qualiter Virgilius semper fuit amator brevitatis, et Dantes non minus, (orname in-
(! E. concludens. (*) S. actum istius.
(*) E. e S. habebat. (* E. curialitate. (*) E. capituli generalis, in qua. () E. totaliter.
() S., E. e 116, reversionem a gente usurariorum ad Virgilium.
576 COMENTUM INFERNI
dietro da P anime lasse, scilicet a foeneratoribus, qui sunt in continuo multiplici labore et supplicio manuum, ocu- lorum (‘'), sed multo magis in mordacibus curis animi. Et tangit ascensum (5) suum dicens: (rovai il duca mio, scilicet Virgilium, qui (?) jam disposuerat se ad transi- tum; ideo dicit: ch’ era gia salito su la groppa del fiero animale, scilicet Gerionis, quo nullum animal est ferocius in inferno, non Charon qui transportat animas omnium ultra primum flumen, non Phlegias qui traicit animas a palude ad civitatem, quia iste traducit (* animas a vio- lentia ad fraudulentiam, qua excedit malitiam et incon- tinentiam, quia est cooperta, ita quod homo non potest vitare, et agit cum electione. Et hic nota quod Gerion rex fuit violentus et fraudulentus, ideo bene autor dat sibi officium transferendi animas a loco violentorum ad locum fraudulentorum: et tamen Hercules vicit eum et privavit omni potentia sua, quia virtus et sapientia vin- cit et prosternit fraudem. Et ponit consilium Virgilii ad se, dicens: E disse a me: or süi forte e ardito, quia modo expedit, quia (5) fortitudo est contra terribilia, et nullum est monstrum terribilius in inferno, non Cerberus ha- bens tria capita, non Minotaurus habens duo corpora, quia Gerion habet tria (°), et plus ledit cum cauda, quam cetera animalia cum cornibus, dentibus et pedibus. Ideo bene est opus hic bona audacia, que plus importat quam fortitudo; ideo assignat causam dicens: omai si scende per si fatte scale, quasi dicat: non habes amplius transire per navim, sicut jam bis fecisti, imo per tam novam scalam, qua est facta ex tribus diversis gradibus, sci- licet homine, serpente, scorpione. Et continuo Virgilius post datum consilium generale specialiter providet in-
(!) E. oculorumque, licet multo. (*) 116, descensum. (*) E. qui ita. (*) E. traicit. (5) 116, nam fortitudo. (*) S. tria corpora.
CANTUS DECIMUS SEPTIMUS. 577
demnitati eius, dicens: monta dinanci, scilicet ante me in medio tergi, quasi dicat: volo quod stes in sella ut sis tutior, quia nescis adhuc bene equitare talem bestiam, et ego stabo in clune qui citius(') et diutius novi naturam istius falsae bestie, quae more muli stat triginta annis ad dandum calcem, sed tandem dat ipsum mortiferum. Ideo bene dicit: si che la coda non possa far male. Per hoc tacite autor dat intelligi quod vir sapiens dicit illi cui habet consulere : Fili mi, tu debes semper precavere fraudulentum finem, quando habes facere cum Gerione vulpone, fellone. — Quale. Hic autor ostendit timorem maximum qui statim invasit ipsum ad verba Virgilii per unam comparationem claram: et vult breviter dicere, quod ascensurus feram tam terribilem coepit tremere toto corpore per omnia membra, et totus pal- lescere, sicut ille quem invadit quatriduana febris. Dicit ergo: Jo divenm (ale, scilicet tam territus, pallidus, a /e parole porte, quando dixit *) quod ascenderem tam pe- riculosum animal, qual, supple, divene colui ch’ d. si presso il ripreggio, idest reoccupationem (9), scilicet quando fe- bris (*) recapit, reinvadit ipsum die sua, de /a quartana, quasi dicat breviter, quod plus timuit istam feram quam febrem, serpentem, vel mortem. Et dicit: ch’ d già l'un- ghie smorte, quia pallor incipit ab extremitatibus, e (rema lutto pur guardando il reggio, idest rigidum frigus: et est comparatio propria, quia sicut expectans recipere febrem quartanam incipit tremere a principio, ita autor expe- ctans ascendere feram triformem incoepit (5) a principio tremere. Et hic nota quod autor ideo fingit se nunc re- cepisse tantum (5) timorem, quia, si bene recordaris, autor noster habuit magnum timorem in introitu inferni, et
(') E. tutius. (*) E. dixit Virgilius quod. (*) S. e 116, recuperationem. (*) E. febris reoccupat, hoc est reinvadit. (*) S. incipit. (* S. tantum timoris.
I. 87
518 COMENTUM INFERNI
maiorem in introitu civitatis; nunc vero fingit se habere maximum in accessu ad istum circulum: per hoc enim figurat quod hic est maxima difficultas, quia materia est nimis profunda et ardua; nam violentia est manifesta, fraudulentia vero occulta, et materia ista numquam fuit descripta per alium; ideo hic est opus totis viribus in- genii. Et subdit succursum Virgilii promptum contra ter- rorem ( suum, dicens: ma le sue minacce mi fer ver- gogna. Et hic nota quod Virgilius contra alios timores Dantis solet adulari, monere, consulere; hic vero mina- tur et exprobat sibi, quod ideo autor fingit, quia amodo debebat ex longa experientia audere et bene sperare. Dicebat ergo Virgilius cum facie turbata, irata: Ah! miser, infelix, vilis, pusillanimis, nunquam habebis ho- norem, non famam perpetuam, non gloriam eternam, et perdideris tot labores, tot vigilias. Nonne deberes amodo esse audax cum jam perveneris (^ ad medium operis feliciter, et es ita bene eruditus et armatus? quid ergo tam enormiter times. Licet videris bestiam peregri- nam, retrogradam, non tamen te linget cum ore humano, nec punget cum cauda scorpionina, nec te deiciet de sella serpentina ; non suffocaberis in ista aqua licet pro- funda, idest in ista materia non deficies: vade te su- spensum bestia, nonne(5) ego te tenebo inter brachia? Et nota quod autor non vult per hoc aliud ostendere nisi fortem luctam sua mentis, ut ostendat materiam for- tem, et per consequens ut ostendat maiorem virtutem suam. Ideo bene dicit quod verecundia vicit eum, unde dicit: che, idest, quae verecundia, fa servo forte nanzi a buon segnor. Unde nota quod verecundia est tam fortis et efficax, quod sepe facit timidum audacem, et victum victorem, sicut pulcre narrat Julius Celsus de
(') S. tremorem. (3) E. veneris. (* E. num ne.
CANTUS DECIMUS SEPTIMUS. 579
Julio Cesare, qui in Gallia videns militem fugientem a prelio cepit ipsum per nasale et reduxit in aciem, di- cens: illuc (') sunt hostes. Idem in Hispania contra filios Pompei pugnans, videns veteranos inclinare, fecit aspor- tari equum suum, et pedes ccpit pugnare ante aciem ; et sic cum verecundia revocavit quos non poterat pre- cibus et exhortationibus retinere, et sic victoriam eri- puit de manibus hostium ; et sic in proposito verecundia fecit fortem discipulum timidum coram bono doctore et duce Virgilio. — Jo m' assettai. Hic autor ostendit quo- modo ascenderit *) cum timore et pudore, dicens: Jo m' assettai su quelle spallacce, idest magnis spatulis Ge- rionis. Vere iste spatule sunt maxime et amplissime, super quibus sedent tot millia hominum, et hominum (?) studia. Unde nota quod regula Gerionis vera generalis, que raro patitur exceptionem, est ista, quod omnis homo vivit in isto mundo secundum falsitatem artis sue; nam si credo velit bene et legaliter vendere calceamenta sua, dicendo quod corium est debile vel marcidum; et ita drapparius pannum suum, vivet (5 in penuria et morie- tur fame: idem intellige de omnibus artibus mundi. Ideo bene dicebat quidam ad verificandam istam regulam : qui facit usuram vadit ad infernum, et qui non facit vergit ad inopiam. Magna ergo est bestia ista et magna terga habet, intellige de magnitudine intensiva. Et dicit : e si volli dire fa' che tu m' abbracce, quia adhuc non de- posuerat timorem; ideo dicit: ma Za voce non venne, sicut saepe accidit quod ex nimio timore homo perdit loquelam, ideo statim subiungit subventionem Virgilii, dicens: ma esso che mi sovenne ad altro forse, idest ad aliud dubium, sicut a simili quando ascendit centaurum, quia tunc Virgilius eodem modo ascendit clunem et
(*) 116 e E. illic. (3) 116, ascendit. (*) E. et eorum studia. (5 E. viveret in penuria, et moriretur fame.
580 COMENTUM INFERNI
tenuit eum inter brachia sua donec transiverunt aquam sanguineam. Ita modo faciet hic donec transibunt istam aquam nigram conformem materie fraudium, et alias ssepe succurrit sibi in multis dubiis periculis ('), m’avvinse, idest ligavit, e sostenne con le braccia, ne caderem, tosto ch’ io montai, idest tam cito, quam cito ascendi, quia sen- sit tremorem meum ; et tacto ascensu tangit modum (5, dicens: e disse: scilicet ille Virgilius illi bestie: O Ge- rion, ecce nomen proprium bene conveniens ; dicitur enim Gerion quasi gerens omnia (?); et omnia et omnes sicut jam dictum est; ideo bene habet magna terga, mo- vele omai, recede a ripa, quia tempus est natandi, le role, idest revolutiones per aquam, sian larghe e lo scen- der sia poco, quasi dicat: non est hic currendum, sed lente incedendum cum magna deliberatione circa istum primum introitum fraudium. Et admonet eum, dicens: Pensa la nuova soma che tu hai, quia scilicet habens (*) hominem viventem cum corpore ponderoso, quod non soles habere quando transportas mortuos. Et allegorice est nova salma, quia novus autor descripturus novam materiam (5), hic habet incedere lento passu, quia scilicet valde diffuse, plene et copiose faciet magnas revolutio- nes (5, idest circuitiones circa decem magnas valles, ut patebit in processu. — Come. Nunc autor ostendit quo- modo Gerion adimpleverit mandatum Virgilii, quia sta- tim paravit se ad natandum; unde explicat recessum suum per comparationem claram et propriam valde, et dicit breviter quod Gerion ita recessit a ripa, sicut na- vicula recedit a portu vel littore, quia scilicet vertit pro- ram ubi primo habebat puppim ; ita Gerion qui primo habebat testam ad terram et caudam in aqua se revol- (') E. periculosis. — 116, et periculis. (*) 116, motum.
(*) S. e E. omnia et omnes. (!) S. e E. habes. (*) 116, materiam fraudis qui bic babet. (9) E. revolutiones, ut patebit.
CANTUS DECIMUS SEPTIMUS. | 581
vit. Dicit ergo: ille Gerion si tolse quinde, idest separavit se a plagia ista, sicome (a navicella esce del loco e ’ndetro e "ndetro, paullatim se elongans a loco stationis sue, e rivolse la coda là ov' era il petto, scilicet ad terram, ad spondam, poi che tutto se sentì a gioco, idest postquam sensit se totum in aqua, ubi poterat natare, ludere et guicciare (') ad modum piscis. Et sic vide quomodo com- paratio est propria, quia Gerion habet transportare ho- mines sicut navicula de loco ad locum, et ibat ista navicula cum remis et velo sine gubernaculo; remi erant due chele a parte anteriori, et velum erat cauda a posteriori (*). Unde dicit: e mosse quella tesa, sicut ve- lum tenditur sursum, come anguilla, supple tendit cau- dam sursum. Et est optima similitudo, quia anguilla ha- bet magnam similitudinem cum angue, et Gerion erat anguis corpore: anguilla etiam quanto magis stringitur, citius elabitur de manu; ita fraudulentus quando cre- dis eum habere pro capite, habes pro cauda qua te pungit, e raccolse l'aire a se con le branche: per hoc notat actum natantis, quia (?) jactat brachia super aquam, et sic verberat aerem (). — Maggior paura. Nunc Dantes descripto motu Gerionis describit alium timorem maiorem quem habuit quando coepit natare: primo enim timuerat quando ascendit, sed nunc fortius. Describit autem vehe- mentiam istius secundi timoris per comparationes duas pulcerrimas (5). Ad cognitionem prima est primo sciendum, quod Ovidius secundo Methamorphoseos describit fabulam Phetontis valde diffuse, que tamen per longa tempora ante fuerat apud grecos, quia Homerus summus poeta ipsam ponit, et Plato in suo Timeo, cuius tamen summam et sententiam breviter () perstringam. Fabula ergo sum-
(') E. guizzare. (*) E. a parte posteriori. (*) E. qui jactat. (^) E. aerem sonitu. — Maggior.
(*) E. pulcras. Ad cognitionem ergo prima. (*) E. quam breviter. L -
582 COMENTUM INFERNI
matim est ista: Pheton filius solis cum magna instantia precum petivit a patre ut permitteret sibi suum cur- rum regendum per diem tantum: quem tandem (') con- cessum nescivit bene gubernare; unde currus excedens limites suos totam terram cremavit. Est ulterius subti- liter advertendum, quod sub integumento huius fabula continetur res naturalis et vera. Naturale enim est se- cundum Philosophum, quod aliquando fiat diluvium, ali- quando incendium. Pheton ergo, qui dicitur filius solis, est calor qui generatur a sole, qui quodam tempore ita excrevit et excessit modum solitum quod exussit multas terras, sicut exponit Magnus Albertus in multis libris et . locis. Pheton autem cadens ideo fingitur suffocatus in Padum, quia maxime in Italia omnia flumina et aque aruerunt prater Padum, ita quod extinxit calores solis, quia solus fuit sufficiens ad resistendum calori ; ideo ha- buit aquas pares ignibus solaribus, ut dicit Lucanus. Ad declarationem secunda comparationis est sciendum, quod Dedalus, sicut scribit Virgilius sexto Eneidos circa prin- cipium, fugiens de Creta ab ira Minois, cuius indignatio- nem incurrerat ?) quia perduxerat Pasiphen uxorem suam ad taurum, apposuit sibi (*) et Icaro filio suo alas ceratas, mandans filio ne volaret nimis alte nec nimis basse, sed teneret medium. llle vero impulsus calore ju- venili petens alta pennas perdidit et suffocatus est in mari. Cuius rei veritas fuit, quod Dedalus cum alis ce- ratis, idest (* navibus piceatis, recessit de Creta; nam navis est recte avis lignea qua habet vela tamquam alas, et habet remos tamquam pedes. Sed filius eius qui volabat, idest celeriter navigabat in alia navi recedens a patre, et petens altum pelagum absortus est a mari. Alle- gorice Dedalus, qui fuit vir ingeniosus, est omnis pru-
(') S. tamen. (3) E. incitaverat. (*) E. sibi ipsi et. (* E. idest manibus piceatis.
CANTUS DECIMUS SEPTIMUS. 583
dens (') pater qui admonet filium ne volet nimis ad alta, idest ad non possibilia sux virtuti, nec stet in imis, idest in terrenis et vitiis. Ad propositum ergo imaginare si uterque dictorum juvenum habuit magnum timorem; alter (*) quando vidit se cadere in Padum in quo mor- tuus est; alter quando vidit (?) se cadere in mare in quo similiter mortuus est. Ita autor noster filius solis, quia valde sapiens, et filius Dedali, quia summe ingeniosus, dubitans cadere ex illa bestia indomita in illam aquam profundam, obscuram, et ibi suffocari, non habuit nunc minorem timorem quam praedicti. Nunc descende ad lite- ram quam ordina sic : non credo che fosse maggior paura, scilicet Phetonti, quando quel Fetonte abandonó li freni, scilicet equorum solarium trahentium currum solis, ex quo secutum est tantum incendium ; unde dicit: perche ’/ ciel si cosse come par ancor. Hoc dicit quia secundum fabulam tunc facta est gallasia in ccelo, que est via lu- cida et appellatur lactea (*), et a vulgo dicitur in multis partibus Italie via Sancti Jacobi, et sic apparet adhuc signum illius incendii (°) in ccelo; in terra etiam appa- ret signum, quia secundum fictionem, tunc etiam athio- pes facti sunt nigri. Et ecce aliam comparationem: Ne, idest nec etiam maior timor fuit Icaro, quando quell’ Icaro misero, quia ita miserabiliter corruit in profundum vo- lens nimis extolli in altum, sed misericordia dignus est error juvenilis, senti spennar le reni, idest dissolvi alas nimio ardore solis, idest vela lacerari que erant ale ipsius navis, gridando’! padre a lui: mala via tieni: quia scilicet recedebat nimis et deviabat ab eo, che fu la mia, scilicet timiditas, ita quod nec timor Phetontis nec Icari fuit maior quam nunc timor autoris. Ideo dicit: quando
(') E. sapiens. (*) E. alter, scilicet, quando. (*) S. vidit similiter se. (*) S. via lactea. (* E. incendii, quia secundum fictionem.
584 COMENTUM INFERNI
vidi ch era nell aire d' ogne parte, sedens super spina (!) Gerionis, e vidi spenta ogne vedula fuor che de la fiera, quia *) tantum elongatus a terra, quod nihil videbat nisi Gerionem; Virgilius autem erat a tergo. Et hic nota quantum mirabiliter dicte comparationes faciant ad pro- positum. Sicut enim moraliter loquendo predicte fabulae dicunt juveni animoso et presumptuoso : Fili, non velis volare ante alas, vel noli volare nimis alte quando in- cipis, sed sufficiat tibi sequi recta vestigia maiorum; ita quodammodo autor dubitabat, quia extendebat volatum suum, idest processum et cursum sue materie ultra tractatum Virgilii, qui erat pater eius, sicut saepe nominat ipsum in hoc opere: unde distinguit istum octavum circu- lum mirabili phantasia sua in decem bulgias, adinveniens(?) poenas inexcogitatas, quod nec Virgilius nec alius un- quam fecerat. Dum ergo autor attentaret tam arduam materiam venit sibi in mentem utraque fabula, ne more illorum caderet (5 in abyssum. Unum tamen multum temperabat timorem eius, quia uterque pradictorum (5) fecit contra consilium et dissuasionem patris; ipse vero e contra totum faciebat consilio et persuasione Virgilii. — Ella. Hic autor ostendit quomodo Gerion incedebat lente et late secundum praeceptum Virgilii, qui dixerat supra, le role larghe e lo scender sia poco. Dicit ergo: ella, scilicet Gerion fera, sen va notando lenta lenta, idest, morose et tarde, sicut expediebat hic, ruota, idest, volvit se in girum, e discende, scilicet versus circulum, qui est velut insula circumcincta ista aqua, et dicit: ma non me n'accorgo, se non ch'al viso, e di sotto m' aventa, idest va- cillat, et sic tangit actum navigantium (9, quibus non videtur navis ire ultra nisi quod quassatur, et oculis per-
(*) E. super spinam. (*) S., E. e 116, quia erat tantum. (* E. inveniens. (* E. cadat. (*) E. illorum fecit. (*) S. navigantis cui non.
CANTUS DECIMUS SEPTIMUS. 585
pendunt quod transit et mutat locum; et ostendit appro- pinquationem ad locum, dicens: Jo sentia gid el gorgo, idest aquam profundam, far sotto noi un orribile stroscio, idest terribilem rumorem, sicut videmus sepe quod equus facit quando intrat aquam, quia cum pectore fran- git ipsam impetuose cum magno sono, ita bestia ista que habebat amplum pectus plenum malitia, sicut di- ctum fuit supra, quod habet amplum tergum, modo rum- pebat istam aquam cum magno fragore, et dicit: da la man destra (', quia venerat ad dextram, ut jam dictum est, per aggerem et per aquam, sed cito redibunt ad si- nistram et ibunt per omnes circulos, perché sporgo la testa in giù con gli occhi, idest inclinavi visum ad aquam deorsum sub me, et copi videre loca peenarum, et sup- plicia fraudulentorum audire. Dicit ergo: alor fw' io più timido a lo scoscio, idest ad motum, ad movendum me; et ecce quare, peró ch'io vidi fochi, scilicet intra cir- culum przdictum, quia aliqui puniuntur inclusi in igne, sicut astuti, ut patebit suo loco; et facit specialiter men- tionem de poena ignis, quia magis apparet et magis vi- detur a longe, quam damones cornuti vel serpenton, è sentii pianti, scilicet procedentes a diversis panis, ond' io tremando tutto mi raccoscio, idest, recolligo et. restringo me cum cossis ad bestiam, quia conss: cum genibus «unt. que equitant; et vult breviter dicere, quad territus: cal novo timore, quia primo solummodo timebat de Gerona, sed timor duplicatus est visis ignibus ct auditiw pianeti - bus, sicut a simili sí unus vadit per loca incognita cum una mala bestia, sícut pullo. indomito, umbraoso, vadit cum timore; sed si interim videt incendia. domorum, que fecerunt inimici, d audit planctus cf clamores eog- rum qui feriuntur, interficiuntur, ci derobantur, multo
v, E destra, ut ju dio est.
586 COMENTUM INFERNI
fortius timet, et aptat se super equo suo. Et subdit: E vidi poi lo scender e'l girar, idest descensum circularem, per li gran mali, scilicet per bulgias ubi puniuntur fraudes, que sunt maxima (') mala gradatim una sub alia, ita quod semper tenditur deorsum in inferno; ideo dicit: che 8 apressavan da diversi canti, idest lateribus, che nol vedea davanti, scilicet antequam appropinquaremus ad locum, et sic videre coepit decem valles circulares in quibus pu- niuntur decem genera fraudium. — Come. Hic ultimo autor describit appulsionem Gerionis per unam comparationem nobilem falconis, que breviter stat in hoc. Sicut sepe falco in alto aere facit multas et multas circuitiones querens solicite praedam, tandem fatigatus nihil videns permittit se venire ad terram longe a loco unde se mo- verat; ita Gerion in alto pelago fecit multas revolutio- nes per aquam, et tandem videns quod nihil poterat lucrari, permisit se venire celeriter ad ripam illius cir- culi ad quem tendebant, et subito recessit et disparuit. Nunc ordina sic literam: Gerione ne pose al fondo, idest ad finem, a pie a pie di la staiata rocca, idest prope rui- nosam ripam altam et fortem in modum arcis, così come 'l falcon ch! ee stato assai su l ali che, idest qui falco, fa dir al falconier : oime tu cali, idest heu mihi, quia tu declinas sine prada, sencia veder logoro, idest lodrum quo revocatur avis, o uccello, scilicet anatrem vel aliam avem, discende lasso, idest fessus, onde si move isnello, idest ultimo fatigatus ubi primo erat velox, quando primo movit, per cento ruote, idest rotationes et revolutiones multas, e disdegnoso e fello, idest indignatus et iratus, quia perdidit praedam, e se pone da lungi dal suo mae- stro, scilicet falconerio, e se dilegua come cocca da corda, idest, sicut sagitta a corda baliste; nam cocca est extre-
(' E. maxima materia malorum una sub alia gradatim, ita quod semper.
CANTUS DECIMUS SEPTIMUS. 587
mitas sagittze, scilicet tacca quae apponitur corda. Et hic nota quantum przdicta comparatio sit pulcra et propria de falcone ad Gerionem. Sicut enim falco est avis levis, rapax, acute videns, ita Gerion fraudulentus; et sicut falco post longam girationem descendit ad terram longe a loco unde se moverat, * valde iratus quia predam amisit; ita Gerion post longam revolutionem descendit - ad terram valde longe a loco unde se moverat * ('), mul- tum indignatus quod perdiderat praedam, scilicet avem vivam, idest autorem vivum, quem speraverat portare intra circulum ad poenam tamquam fraudulentum. Sed ipse velut (*) avis pura evadet ab omnibus unguibus frau- dulentorum, sicut videbis suo loco quomodo evadet ab uncinis daemoniorum.
(') Mancano nel Codice Estense le parole incluse fra i due asterischi. (* S. tamquam.
FINIS TOMI PRIMI.
INDEX TOMI PRIMI.
PREFAZIONE ...... eee IIR sh hh e rr Pag. v DeLLA VITA E DELLE OPERE DI BENVENUTO ........... eee XIX INTRODUCTIO........ eee esee eter e rs 1
COMENTUM INFERNI.
CANTUS PRIMUS, in quo prohemizatur ad totum opus................. 21
CANTUS SECUNDUS, in quo tractatur sicut Dantes invenit Virgilium, et sicut Virgilius fecit se tutum de itinere propter securitatem trium domi- narum de ipso cantantium in celesti Curia, et sicut Beatrix misit Vir- gilium in adiutorium Dantis..................... ia 73
CANTUS TERTIUS, in quo tractatur de prima porta Inferni et de flumine Acherontis, et de spiritibus qui vixerunt absque fama congregatis et currentibus subter vexillum; et sicut Caron demon omnes spiritus in nave sua transit, et sicut locutus est autori. ........................0.... 105
CANTUS QUARTUS, in quo tractatur de spiritibus entibus in Lynibo, et vidit turbas multorum, quorum nominat multos; et declarat Virgilius Danti quaestionem, sicut Cbristus extraxit de isto loco multos spiritus: et in fine Capituli nominat multos sapientes; et hic est primus Circulus In- fermi LL... iii 134
CANTUS QUINTUS, in quo tractat de secundo circulo ubi puniuntur luxu- riosi a vento infernali percussi et deducti, ubi nominat Paris de Trova et Tristanum et mullos alios; in fine nominat dominam Franciscam et Paulum de Ravenna.............. Li 184
CANTUS SEXTUS, in quo tractat de spiritibus entibus in tertio circulo ad pluviam grandinum et nivis qui fuerunt gulosi; et de demone Cerbero, inter quos invenit quemdam civem florentinum vocatum Ciaccum, qui priedixit Dauti multa ventura de partibus Florentinorum.............. 217
CANTUS SEPTIMUS, in quo ponitur Plutum demonem ad custodiam spi- rituum qui sunt in quarto circulo, qui fuerunt avari, revolventes pon- dera cum pectore, sub titulo multorum prelatorum; et in fine aliquan- tulum de fortuna .............. e n ttn] 343
CANTUS OCTA VUS, in quo tractatur de iracundia is entibus in palude a Stygis, et sicut Phlegias demon transivit eos in nave sua sub titulo mul- torum istius vitii, et maxime Philippi Argenti de Florentia ; et in flne appropinquaverunt civitatem Inferni, et non fuerunt dimissi intrare.... 273
I. 8R
590 INDEX TOMI PRIMI.
CANTUS NONUS, in quo Virgilius declarat Danti questionem, sicut alia vice fuit in civitate Inferni tuens eum de itinere, ac etiam de tribus fu- riis cinctis serpentibus; et in fine, sicut propter nuntii coeli securitatem,
ingressi sunt portam................ cr eerererrrerericeenene Pag.
CANTUS DECIMUS, in quo tractat de hereticis entibus in tumbis, et sicut Dantes vocatus fuit a domino Farinata de Ubertis, qui multa declaravit sibi ventura, ac etiam de partibus Florentinorum, et de eorum expul- sione, et de aliis multis......................eeeeeeeeeeee rn nnn
CANTUS DECIMUS PRIMUS, in quo tractat de tribus circulis: in primo sunt violentes, et declarat, sicut potest fleri violentia Deo, et sibimet, et proximo et in suis rebus: in secundo vero sunt avari: in tertio vero pro- ditores, et de modo pense ipsorum; et in fine canti declarat qua de causa non omnes puniuntur in civitate Inferni............................,.
CANTUS DECIMUS SECUNDUS, in quo tractat sicut in descensione ripe invenerunt Minotaurum supra ruina; et postea de flumine sanguinis, ubi sunt tyranni, et de modo pons eorum; et sicut per unum Centaurum fuerunt excorti et tuti ultra flumen.................. Lea
CANTUS DECIMUS TERTIUS, in quo tractat sicut ingressi sunt sylvam, ubi invenerunt spiritus in bronchis et prunis; et sicut Virgilius rupit aliquam schegiam cuius spiritus vocatur dominus Beltrami del Bornio, cum quo recitavit de poena eorum futura, et postea sub titulo aliorum civium florentinorum interfectorum a se ipsis........................
CANTUS DECIMUS QUARTUS, in quo tractat de superbis entibus in arena combusta sub titulo quorundam magnatum; et in flne de quadam figura, que vocatur vellius, qui significat omnes status mundi; et sicut Virgilius designat rationes omnium fluminum Inferni ..........................
CANTUS DECIMUS QUINTUS, in quo tractat de iisdem superbis sub titulo multorum licteratorum, et precipue ser Brunetti Latini de Florentia, qui multa receptavit Danti circa facta sue vite future, ac etiam de modo poena sus, et sociorum SUOFUM................00. e
CANTUS DECIMUS SEXTUS, in quo tractat de eisdem superbis entibus in eodem loco sub titulo Guidonis Guerra, Jacobi Rusticucci et The- ghiai de Florentia, cum quibus multa receptavit; et in fine sicut appro- pinquarunt flumen Gerionis................... eee
CANTUS DECIMUS SEPTIMUS, in quo invenit Gerion...... fluminis, su- per quo transiverunt flumen, et antequam transiverint illud, misit Vir- gilius Dantem locuturum quibusdam entibus in extremo illius septimi circuli, qui fuerunt foeneratores sub titulo florentinorum et paduanorum.
360
381
423
465
239
$58
nre